Химия есептері мен жаттығулары

176 
 
14.  100  г  күміс  еріту  үшін  тығыздығы  1,21г/мл,  34  проценттік  азот 
қышқылынан қанша керек? 
 
10. ІІ В –топ элементтері 
Мырыш топшасы 
 
Қасиеттері 
Zn 
Cd 
Hg 
Рет нӛмірі 
30 
48 
80 
Салыстырмалы атомдық массасы, 
а.м.б. 
65,37 
112,40 
200,59 
Валентілік электрондары 
2
10
4
3
s
d
 
2
10
5
4
s
d
 
2
10
6
5
s
d
 
Атом радиусы, нм 
0,139 
0,156 
0,160 
Салыстырмалы электртерістілігі 
1,66 
1,46 
1,44 
Тығыздығы, г/см
3 
7,13 
8,64 
13,59 
Балқу температурасы, 
0
С 
419 
321 
39 
Стандартты электродтық 
потенциал, 




е
Э
Э
, В 
-0,79 
-0,40 
+0,85 
 
Мырыш  пластикалық,  созылғыш,  ақ-сұр  металл.  Мырыш  -  амфотерлі 
элемент. Сұйытылған қышқыл мен сілті ерітінділерінде ериді.  
Мырыш  (ІІ)  оксиді  –  ақ  ұнтақ  зат.  Мырыш  оксиді  амфотерлі  қасиет 
кӛрсетеді. Мыры 
Мырыш  оксидiне  мырыш  гидроксиді  сәйкес  келеді.  Оны  мырыш 
тұзына  сілті  әсер  етіп  алады.    Ол  -  ақ  түсті,  аморфты,  суда  аз  еритін  зат. 
Мырыш  гидроксидіне  аммиак  ерітіндісін  қосқанда,  комплексті  қосылыс 
түзіледі. 
Мырыштын  тұздары  техникада  кең  қолданылады.  Мырыш  хлоридi 
2
ZnCl
 металдарды дәнекерлеу, ағаш ӛңдеу, пергамент ӛндiру үшiн қажет. 
Мырыш  сульфаты  (купоросы) 
O
H
ZnSO
2
4
7

  металдарды  мырышпен 
электролиттi қаптау үшiн қолданылады. 
Мырыш  сульфидi  -
ZnS
ақ  түстi  ұнтақ  зат,  сәуленi  шағылысты—ратын 
қасиетi  бар.  Соған  орай  оны  жарқырайтын  циферблат,  рентген  экрандарын 
жасау үшiн қолданады. 
Мырыш металл күйiнде темiрдi қаптау, қорытпалар (мельхиор, латунь) 
алу үшiн қолданылады. 
Мырыштың  биологиялық  мәнi  де  зор.  Ол  —  бағалы  микро—элемент. 
Мырыш  жетiспеген  жағдайда,  ӛсiмдiктердегi  белок,  углевод  алмасу 
процестерi бұзылады, тотығу—тотықсыздану процесiн реттейтiн ферменттер 
жұмысы  тежеледi,  хлорофилл  мӛлшерi  азаяды.  Сондықтан  мырышты 
микротыңайтқыш  ретiнде  немесе  ӛсiмдiктi  үстеме  қоректендiру  үшiн 
пайдаланады. Мырыштың қосылыстары мал дәрiгерлiгiнде де қолданылады. 
Мырыш  оксидi  жараны,  күйiктi  емдейтiн  май  қҰрамына  кiредi.  Мырыш 
сульфаты, хлоридi дезинфекциялаушы зат ретiнде белгiлi. 

177 
 
Есептер мен жаттығулар. 
1. Мырышты табиғи қосылыстарынан қалай алады? Мырыштың қандай 
қосылыстары бар және қайда қолданылады? 
2. Мырыш тұздары сілтілермен және аммиакпен қалай әрекеттеседі? 
3. Сынапты қандай табиғи қосылыстарынан алады?  
4. Каломель және сулема дегеніміз не? 
5. Мырыш пен сынаптың комплекс құрушылар екендігін дәлелдеңдер. 
6. Сынап нитратына біртіндеп калий йодидін қосқанда қандай реакция 
жүреді? 
7. Сынап амальгамасы дегеніміз не және ол қалай алынады? 
8.  Мырыш  пен  кадмийдің  суға,  тұз  қышқылына,  концентрлі  сілті 
ерітіндісіне қатынастары қандай? Реакция теңдеуін жазыңдар? 
9. Сілті ерітіндісіне мырышпен әсер еткенде қандай заттар алынады? 
10.  Сілті  ерітіндісінің  (
NaOH
)  артық  мӛлшерімен  мына  ерітінділерге 
әсер еткенде қандай реакция жүреді: 
а) мырыш хлориді; 
ә) кадмий хлориді; 
б) сынап хлориді. 
Реакция теңдеуін жазыңдар. 
11. Мына қосылыстардың химиялық құрамы қандай: 
а) мырыш алдамышы;  
ә) мырыш тозаңы; 
б) мырыш купоросы. 
12.  Мырыш  пен  мырыш  оксиді  ұнтағының  қоспасы  берілген. 
Қоспадағы мырыш қоспаның қанша бӛлігіне тең екенін анықтайтын бірнеше 
әдістерді кӛрсетіңдер. 

178 
 
 
11. VІ В-топ элементтері. 
Хром және оның қосылыстары 
 
Қасиеттері 
Сr 
Mo 
W 
Рет нӛмірі 
24 
42 
74 
Салыстырмалы атомдық массасы, 
а.м.б. 
52,01 
95,05 
183,92 
Валентілік электрондары 
1
5
4
3
s
d
 
1
5
5
4
s
d
 
1
5
6
5
s
d
 
Атом радиусы, нм 
0,127 
0,137 
0,140 
Салыстырмалы электртерістілігі 
1,52 
1,30 
1,40 
Балқу температурасы, 
0
С 
1890 
2620 
3380 
Стандартты электродтық потенциал, 




е
Э
Э
, В 
1,15 
-0,20 
-0,05 
 
Хромды  темiртасты  тотықсыздандыру  арқылы  темiр  мен  хром 
қорытпасын (60 — 65% Сг) алады:
2
3
2
4
2
CO
Cr
Fe
CO
O
Cr
FeO





 
Бұл қорытпа феррохром деп аталады. 
Таза  хромды  оның  түздарының  ерiтiндiлерiн  электролиздеп  алуға 
болады. Сонымен қатар оны металлотермия әдiсiмен де алады. 
Хром  -  соғылғыш,  созылғыш  болат  түстес  сұр  металл.  Әдетте  оның 
бетiн  оксид  қабыршығы  қаптап  тұрады.  Бұл  хромды  коррозиядан  және  ауа 
мен  ылғал  әсерiнен  сақтайды.  Сұйылтылған  күкiрт  және  тұз  қышқылдары 
хром  әсерiнен  сутегiн  бӛледi.  Ал  азот  қышқылы  хромға  әсер  етпейдi,  оны 
пассивтендiредi. 
Ол  оттегiмен  бес  оксид  түзедi: 
3
5
2
2
3
2
,
,
,
,
CrO
O
Cr
CrO
O
Cr
CrO
  Алайда 
2
CrO
және 
5
2
O
Cr
оксидтерi  тұрақсыз.  Хром  (II)  оксидi 
CrO
  -  негiздiк  оксид, 
хром  (III)  оксидi 
3
2
O
Cr
-  амфотерлi,  ал  хром  (VI)  оксидi 
3
CrO
-  қышқылдық 
оксид.  Хромның  тотығу  дәрежесi  +2  болатын  қосылыстары  оңай  тотығады 
және аса кӛп қолданылмайды. Хром (III) оксидiн 
3
2
O
Cr
  аммоний дихроматын 
ыдыратып  алады.  Ол-  жасыл  түстi,  балқу  температурасы  жоғары  қатты  зат. 
Хром (III) оксид амфотерлi болғандықтан сiлтiде де және кышқылда да еридi. 
Хром  (III)  оксидiне 
3
2
O
Cr
  хром  (III)  гидроксидi 
3
)
(OH
Cr
сәйкес.  Оны 
хром (III) тұздарына сiлтiмен әсер етiп алуға болады. Хром (III) гидроксидi - 
жасыл  сұр  түстi  тұнба  бередi.  Ол  тұнба  қышқылда  және  сiлтiнiң  артық 
мӛлшерiнде еридi. 
Хром  (VI)  оксидi 
3
CrO
  —  қызыл  түстi  кристалл  зат.  Ол  суда  ерiп 
тұрақсыз  хром  кышқылын  түзедi.  Хром  қышқылы  тек  ерiтiндiде  белгiлi. 
Алайда оның тұздары тұрақты.   Оларды   хроматтар   дейдi.   
4
2
CrO
K
  калий   
хроматы,
  
4
2
CrO
Na
натрий хроматы. Хроматтар 
2
4

CrO
 ионы салдарынан ашық 
сары түстi болады. 

179 
 
Хром (VI) оксидiне, сонымен қатар, дихромқышқылы да сәйкес. Ол екi 
моль оксидпен бiр моль су қосылғанда түзiледi: 
7
2
2
2
3
2
O
Cr
H
O
H
CrO


 
Дихром  қышқылы  да  тұрақсыз,  тек  судағы  ерiтiндiде  белгiлi.  Оның 
дихроматтар 
деп 
аталатын 
тұздары 
тұрақты 
болады. 
Натрий 
дихроматы
7
2
2
O
Cr
Na
,  калий  дихроматы 
7
2
2
O
Cr
K
.  Әдетте,  бұлар  хромик  деген 
атпен белгiлi. Дихроматтардың түсi 
2
7
2

O
Cr
 ионының түсiне орай қызыл сары 
болады. 
Судағы  ерiтiндiде  хромат  пен  дихромат  иондар  тепе-теңдiкте  болады. 
Ерiтiндiнiң  ортасына  (


OH
H ,
)  байланысты  тепе-теңдiк  ығысуы  мүмкiн. 
Қышқыл (

H
) ортада хромат ион дихроматқа айналады (сары түстен қызыл 
сары түске).          
Ал  сiлтiлiк  ортада  дихромат  ион  хромат  ионға  айналатындықтан 
ерiтiндiнiң қызыл-сары түсi сары түске ауысады.                  
Хроматтар мен дихроматтар - аса күштi тотықтырғыштар.  
Есептер мен жаттығулар 
1.  Хром, молибден, вольфрам атомдарының электрондық формуласын 
жазыңдар. 
2.  Периодтық жүйедегі VІ топ негізгі және қосымша топша 
элементтерінің электрондық құрылысы мен қасиеттеріндегі айырмашалығы 
неде?  
3.  Хромның физикалық қасиеттері қандай және қайда қолданылады? 
4.  Мына қосылыстардың: 
,
7
2
2
O
Cr
K
 
,
4
2
CrO
K
,
3
CrO
2
CrO
құрылымдық 
формуласын жазыңдар және элементтердің валенттілігін және тотығу 
дәрежелерін анықтаңдар. 
5.  Хром атомының электрондық формуласын жазып, қалыпты және 
қозған күйіне қарай хром қандай валенттілік кӛрсететінін анықтаңдар. 
6.  Хром қоспасы деген не? Оны не үшін зертханада химиялық ыдыс 
жууға қолданады?  
7.  Қышқылдық ортада 10 г 
KJ
 тотықтыру үшін 0,1М  
7
2
2
O
Cr
K
 
ерітіндісінің қанша кӛлемі керек? 
8.  Реакция теңдеулерін аяқтап, коэффициенттерін қойыңдар: 


.
;
;
)
(
;
;
4
2
4
2
4
2
7
2
2
2
2
3
4
2
2
3
2
2
2
3
2
3
2
3















SO
H
NaJ
CrO
Na
SO
H
O
Cr
K
S
H
KOH
PbO
SO
Cr
O
CO
Na
CrO
Fe
CO
Na
O
Cr
NaNO
 
9.  Қышқылдық, бейтарап және сілтілік ортада 
7
2
2
O
Cr
K
-ның 
3
2
SO
K
-пен 
әрекеттесуінің химиялық теңдеуін жазып, тотықтырғыш пен 
тотықсыздандырғышты анықтап, электрон-баланс әдісі бойынша 
теңестіріп,коэффициенттерін қойыңдар. 
 

180 
 
 
 
12. VІІ В-топ элементтері. 
Марганец және оның қосылыстары 
 
Қасиеттері 
Mn 
Tc 
Re 
Рет нӛмірі 
25 
45 
75 
Салыстырмалы атомдық массасы, 
а.м.б. 
54,93 
[99] 
186,20 
Валентілік электрондары 
2
5
4
3
s
d
 
2
5
5
4
s
d
 
2
5
6
5
s
d
 
Атом радиусы, нм 
0,130 
0,136 
0,137 
Салыстырмалы электртерістілігі 
1,60 
1,36 
1,46 
Балқу температурасы, 
0
С 
1245 
2200 
3190 
Стандартты электродтық потенциал, 




е
Э
Э
, В 
-1,17 
+0,40 
+0,30 
 
Таза марганецтi оксидтерiн тотықсыздандырып алады. Ӛте таза 
марганец (99,9%) алу үшiн марганец сульфаты (не хлоридi) ерiтiндiсiн 
электролиздейдi. 
Марганец  таза  түрiнде  —  қатты,  морт,  күмiстей  аппақ  металл.  Ауада 
оксид  қабыршағымен  қапталып  тұрады.  Активтiк  қатарда  сутегiне  дейiн 
орналасқандықтан ол сұйық тұз және күкiрт қышқылдарынан сутегiн бӛледi. 
Концентрлi 
күкiрт 
қышқылын 
күкiрт 
(IV) 
оксидiне 
дейiн 
тотықсыздандырады: 
 
O
H
SO
MnSO
SO
H
Mn
2
2
4
4
2
2
2




 
Марганец 
оттегiмен 
бес 
түрлi 
оксид 
түзедi: 
7
2
3
2
3
2
,
,
,
,
O
Mn
MnO
MnO
O
Mn
MnO
.  Сонымен  қатар,  ол  аралас  оксидтер  де  түзедi 
)
(
3
2
4
3
O
Mn
MnO
O
Mn

.  Тотығу  дәрежелерi  ӛскен  сайын  марганец  оксидтерiнiң 
қасиеттерi  ӛзгерiп  отырады:  марганец,  (II,  III)  оксидтерi 
3
2
,
O
Mn
MnO
— 
негiздiк,  марганец  (IV)  оксидi 
2
MnO
—  амфотерлi,  ал  жоғары  (VI,  VII) 
оксидтерi қышқылдық оксидтер. 
Марганец  (II)  оксидiне 
MnO
  гидроксид  сәйкес.  Оны  марганец  (II) 
тұзына сiлтi қосып алуға болады. 
Марганец  (II)  гидроксидi  —  негiздiк  қасиет  кӛрсетедi.  Ол  ауада  оңай 
тотығып, ақ тұнба қоңыр тартады. 
Марганец  (IV)  оксидi 
2
MnO
  -  бiршама  тұрақты  оксид.  Ол  амфотерлiк 
қасиет кӛрсетедi. Соған орай гидроксид 
4
)
(OH
Mn
-те амфотерлi, қышқылда да, 
сiлтiде де еридi.  
Марганец  (VI)  оксидi 
3
MnO
  және  соған  сәйкес  марганецтi  қышқыл 
4
2
MnO
H
-  тұрақсыз  қосылыстар,  бос  күйде  белгiсiз.  Дегенмен  оның  манганат 
деп аталатын тұздары белгiлi — калий манганаты 
4
2
MnO
K
. 

181 
 
Марганец (VII) оксидi 
7
2
O
Mn
- май тәрiздi жасыл қоңыр сұйық зат. ӛте 
күштi  тотықтырғыш.  Оған  марганец  қышқылы 
4
HMnO
  сәйкес.  Бұл  қышқыл 
да тұрақсыз, тек ерiтiндiде бола алады. Марганец қышқылы 
4
HMnO
 ӛте күштi 
қышқыл, толық диссоциацияланады. Тұздары перманганат деп аталады. 
Перманганаттар  ӛте  күштi  тотықтырғыштар.  Олардың  тотықтырғыш 
қасиетi  ерiтiндi  ортасына  байланысты.  Қышқыл  ортада  (рН<7)  марганец  +2 
тотығу дәрежесiне дейiн, бейтарап ортада (рН = 7) +4 және сiлтiлiк ортада +6 
тотығу дәрежесiне дейiн тотықсызданады. 
Есептер мен жаттығулар. 
1.  Марганец атомының электрондық формуласын жазыңдар. 
2.  Қосылыстарындағы марганецтің валенттілігі мен тотығу дәрежесін 
анықтаңдар. 
3.  Қышқылдық, бейтарап және сілтілік ортада 
4
KMnO
және 
2
NaNO
-нің  
әрекеттесуінің химиялық теңдеуін жазып, тотықтырғыш пен 
тотықсыздандырғышты анықтап, электрон-баланс әдісі бойынша 
теңестіріп,коэффициенттерін қойыңдар. 
4.  Мына қосылыстардың құрылымдық формулаларын жазыңдар: 
.
7
2
4
3
2
,
,
,
O
Mn
O
Mn
MnO
MnO
 
5.  18
0
 С температура 100 кПа қысымда 10 л хлор алу үшін концентрлі 
тұз қышқылымен әрекеттестіргенде калий перманганатының қанша массасы 
жұмсалды?  
6.  Реакция теңдеуін аяқтап, коэффициенттерін қойыңдар:                       


.
;
4
2
2
2
4
3
4
2
4






SO
H
O
H
KMnO
KOH
SO
Cr
KMnO
 
7.   17
0
 С температура және101 кПа қысымда 250 мл 0,1М 
4
KMnO
 
ерітіндісі арқылы ӛткізілген 
2
SO
-нің кӛлемі қанша?  
 
13. VІІІ В-топ элементтері. 
Темір, кобальт, никель және қосылыстары 
 
Қасиеттері 
Fe 
 
Сo 
Ni 
Рет нӛмірі 
26 
27 
28 
Салыстырмалы атомдық массасы, 
а.м.б. 
55,84 
58,93 
58,71 
Валентілік электрондары 
2
6
4
3
s
d
 
2
7
4
3
s
d
 
2
8
4
3
s
d
 
Электронға жақындығы, ЭВ 
7,90 
7,86 
7,63 
Салыстырмалы электртерістілігі 
1,8 
1,8
 
1,8
 
Балқу температурасы, 
0
С 
1536 
1495 
1435 
Стандартты электродтық 
потенциал, 




е
Э
Э
, В 
-0,44 
-0,28 
-0,23 

182 
 
VIII В— топшаға үш (d-элементтер) триадтары кiредi. Бiрiншi триадқа 
—  темiр,  кобальт,  никель  енедi.  Олар  темiрлiк  металдар  деп  аталады.  Ал 
екiншi және үшiншi триадалар элементтерi платиналық металдар деп аталады 
да,  оларға  рутений,  родий,  палладий,  осмий,  иридий  және  платина  жатады. 
Темiрлiк  металдарда  бос  f  —  орбитальдар  жоқ,  ал  платиналық  металдарда 
бос  f  -  орбитальдар  болады.  Темiр  триады  мен  платиналық  металдар 
арасындағы  химиялық  қасиет  жағынан  айырмашылық  осыған  байланысты. 
Химиялық,  физикалық  қасиеттерi  жағынан  темiрлiк  металдар  платиналық 
металдардан ӛте алшақ. Платиналық металдар бiр-бiрiмен ӛте ұқсас. VIII В - 
топша  элементтерiнiң  d-орбиталiнiң  электронға  толуы  аяқталуға  жақын. 
Алайда,  d  -  электрондардың  барлығы  байланыс  түзуге  қатыспайды. 
Сондықтан,  темiр  +2  және  +3,  +4  тотығу  дәрежесiн  ӛте  сирек  кӛрсетсе, 
кобальт  ең  жоғары  +5,  никель  +4  тотығу  дәрежесiн,  ең  жоғары  +8  тотығу 
дәрежесiн тек рутений мен осмий ғана, ал родий +3, иридий +4, палладий мен 
платина +4, +2 тотығу дәрежесiн кӛрсетедi. 
VIII  В  -  топша  металдарының  балқу  температуралары  жоғары,  атом 
радиустары  кiшкене  және  кристалл  торында  атомдар  аралық  байланыстары 
күштi. Олар ӛте жақсы катализаторлар, ӛздерiне сутегiн жақсы сiңiредi. 
VIII  В  -  топша  металдары  жақсы  комплекс  түзушiлер.  Темiр  мен 
кобальттiң  комплекс  қосылыстары  ӛсiмдiк  пен  жануар  организмiнде  үлкен 
роль атқарады. 
Темiр, кобальт және никель ферромагниттi металдар. 
 
Есептер мен жаттығулар. 
1.  Cегізінші  топтағы  тeмip  қатары  элементтерінің  электрондық 
құрылысы қандай? 
2.  Темірдің  маңызды  қосылыстары  және  олардың  кездесетін  кен 
орындары туралы баянда. 
3.  Шойын  балқыту  кезіндегі  домна  пешінде  жүретін  реакциялардың 
теңдеуі жазыңдар. 
4. Флюс деген не және оның домналық процестегі маңызы қандай? 
5. Шойын дегеніміз не, оның қандай сорттарын білесіңдер? 
6. Темірге қарағанда шойынның балқу температурасы неге тӛмен? 
7. Темірден болат қалай алынады? 
8. Шлактың құрамы қандай? Домна процесінде шлак калай түзіледі? 
9. Бессемер процесінің маңызы неде? 
10. Болат алуда мартен пешінің маңызы қандай? 
11.  Әртүрлі  концентрациялы 
4
2
SO
H
ерітінділері  темірге  қалай  әсер 
етеді? 

жүктеу/скачать 3,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: