§1. Қоғамдағы саяси, әлеуметтік-экономикалық

 
71 
көбейе  бастады.  Қазақ  даласы  экономикасында  екінші  елеулі 
өзгеріс – егіншіліктің әрі қарай дами түсуі, егістік құралдарының 
жабайы  түрлерінің  келе  бастауы  болды.  Қазақ  даласындағы 
мұндай  саяси-экономикалық  өзгерістер  қоғам  өмірінің  күллі 
саласын  қамтығаны аян. Қазақ  қоғамында әлеуметтік  топтардың 
ескілері  ыдырап,  жаңа  түрлері  пайда  болды.  Сауданың  пайда 
болуына байланысты саудагерлер, алыпсатар, өсімқорлар шықты. 
Қазақ  жерінде  құлдардың  әлеуметтік  тобы  жойыла  бастады. 
Сұлтандар  жанындағы  төлеңгіттер  кете  бастап,  олар  әлеуметтік 
топтан  гөрі  жеке  руға  айналды.  Батырлар  мен  билердің 
әлеуметтік сипаты біраз өзгерді. Жатақ, ұсақ қолөнершілер пайда 
болады. 
Бұл  кезде  қазақ  тілінде  баспасөз,  кітап  шығару  ісі  әлі  жоқ 
еді.  1822  жылғы  Устав  бойынша  қазақтарға  балаларын  орыс 
мектептерінде оқытуға құқық берілді, бірақ Орынбор, Омбыдағы 
әскери мектептерде оқушылардың саны тым аз болатын. 
Патша  үкіметі  XIX    ғасыр  ортасына  дейін  қазақ  жеріне 
ислам дінін тарату саясатын ұстады. Екатерина ІІ-нің 1783 жылғы 
указы  бойынша  мемлекет  есебінен  мектептер  салынып,  діни 
кітаптар бастырылып таратылды, қазақ татарлары мешітке молда, 
тілмаш ретінде кеңінен пайдаланылды. 
Қазақ  халқының  XIX    ғасырдың  20-40  жылдарында  оның 
батыс,  орталық  аймақтарында  мекендеген  елдердің  өмірінде 
өшпес  із  қалдырған  тарихи  оқиғалар  ретінде  Исатай-Махамбет 
бастаған  шаруалар  көтерілісі  мен  Кенесары  Қасымов  басқарған 
ұлт-азаттық  қозғалысын  атауға  болады.  Бұның  екеуі  де  қалың 
бұқараны  қозғалысқа  түсірген,  патша  өкіметінің  отарлау 
саясатына қарсы бағытталған ұлт-азаттық сипат алды. 
Міне,  осындай  саяси,  әлеуметтік  және  экономикалық  хал-
жағдайлар  мен  өзгеріс-жаңалық,  іс-әрекеттер  сол  тұстағы  қазақ 
әдеби тіліне әсерін тигізбей, із қалдырмай кетпеді. 
XIX    ғасыр  –  қазақ  көркем    әдебиетінің  қаулап  дамыған 
кезеңі.  Бұл  тұста  ақындар  мектебі    өмірден  берік  орын  алады. 
Ақындардың ішінде әлеуметтік-азаматтық тақырыптарды кеңінен 
жырлап, даңқтары қазақ даласына кең жайылғандары да, ауыл, ру  
арасындағы,  жеке  адамдар  арасындағы  қарым-қатынастарды 
жырлаудан  аса алмаған  белгілі  өлкеге  ғана  танымал  болғандары 
да  бар.  Өткен  ғасырлар  өсиет  сөз  айтатын  дидактикалық 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
72 
толғаулардың  орнына  кең  көлемдегі  әлеуметтік  мәселелерден 
бастап,  аумақтағы  күнделікті  тұрмыс  жайттарына  дейінгі 
тақырыптарды жырлаған өлеңдер туындады. 
Қазақтың  төл  әдеби  тілін  бұл  кезеңде  де  көркем  әдебиет, 
оның  ішінде  поэзия  танытты.  Сол  әдебиетті  тудырушылардың 
өмір  сүріп,  шығармашылық  қызмет  етуі  ғасыр  басынан  60-70-
жылдар  арасын  қамтиды.  Олар  –  Махамбет  Өтемісұлы  (1804-
1846),  Алмажан  Азаматқызы  (1823  -1887),  Дулат  Бабатайұлы 
(1802-1871),  Сегіз  сері  Жақшақ  (1818-1854)  және  ақындар  мен 
шығармашылық  кезеңі  сәл  кейіндеу  танылған    Шортанбай 
Қанайұлы,  Шернияз  Жарылғасұлы,  Шөже  Қаржаубайұлы, 
Сүйінбай Аронұлы сияқты ақындар. Бұлардың туындылары XIX  
ғасырдың  екінші  жартысына  да  ұласады.  Сол  сияқты  бұлардың 
ішінде  үлкен  әлеуметтік  үнімен,  поэтикалық  дарынымен 
танылып, 
мұралары 
мол 
сақталған 
Махамбет, 
Дулат, 
Шортанбайлар  да,  тақырып  аумағы  әлдеқайда  тар,  бірақ  өлең-
жыры  бұқара  мұңына  үндесіп,  халық  жүрегінен  орын  алған 
Алмажан,  Сүйінбай,  Шернияз,  Шөже    тәрізді  сөз  шеберлері  де, 
көбінесе эпикалық жыр тудырушы, сақтаушы, таратушы ретінде 
қызмет еткен Жанақ, Нұрым, Абылдай ақын-жыраулар да болған. 
Аталған сөз шеберлерінің барлығы да көркем әдебиеттің бір 
ғана  саласында  поэзияда  қызмет  еткенімен,  поэзияның  өзі  ол 
тұста  жанрлық  жағынан  тарамдалып  ілгеріледі.  Айтыс  жанры 
етек  алды.  Поэзия  тілінде  жарыспа  суреттермен  айту  тәсілі 
орнына  көп  сөзділік  азайып,  өлең  идеясын  бірден  білдіретін 
амалдарға көшеді. 
XIX    ғасырдың  І  жартысындағы  қазақ  поэзиясында 
нақтылық  басым  бола  бастайды.  Соған  орай  біреуді  немесе  бір 
нәрсені  суреттеуде  қолданылатын  сөздер  мен  тұрақты  тіркестер 
өмір  шындығына  қатысты  болып  келеді.  Сөйтіп,  поэзияда  әрбір 
портрет  пен  сурет  өмір  шындығы  арқылы  жырлана  бастағанына 
байланысты  әдеби  тілде  күнделікті  ауызекі  сөйлеу  тілінің  мол 
байлығы еркінірек қолданыс табады. 
XIX    ғасырдың  алғашқы  жартысындағы  әдеби  тілді 
танытатын  көркем  әдебиет  үлгілерінен  басқа  жоғарыда  қоса 
талданып  кеткен  ресми-документтер  тілі  болды.  Басқа  әдеби 
стильдер  әлі  туа  қойған  жоқ.  Бұл  кезеңдегі  әдеби  туындылар  да 
бізге  ауызша  жетті.  Әйтсе  де  олар  әлдеқайда  дәлірек  және 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
73 
толығырақ жетті. Мұның тіл тарихын танып-білуде мәні зор. 
Сөз  болып  отырған  кезеңде  қазақ  көркем  әдебиеті  өзінің 
алдындағы  қазақтың  ауызша  әдеби  тілін  пайдаланды,  соны  әрі 
қарай  дамыта  түсті,  жазба  тілге  біртабан  жақындатты,  жазба 
әдеби тілді қалыптастыратын белгілерді айқындай түсті. 
 
§ 2. XIX  ғасырдың І  жартысындағы  әдеби тілдің лексикасы 
 
XIX    ғасырдың  І  жартысындағы  қазақ  әдеби  тілінің 
лексикалық  құрамына  келсек,  оның  негізі  –  қазақтың 
жалпыхалықтық  тілінің  төл  сөздері,  келесі  қабаттары-  араб, 
парсы сөздері мен бұл тұста көбейе түскен орыс сөздері. 
Ал  қоғамдық  өмір  мен  тұрмыс-салттың  сан  алуан 
салаларына  қарай  талдасақ,  бұл  кездегі  әдеби  тілді  сипаттайтын 
лексикалық топтарды: жауынгершілікке, әлеуметтік құрылыс пен 
әкімшілік  сот  істеріне,  сауда-саттық  пен  шаруашылыққа,  дінге, 
оқу-білімге қатысты лексика деп талдауға болады. 
 
Жауынгерлік лексика 
 
Жауынгерлік  лексикаға  қару-жарақ  аттары,  соғыс-ұрысты 
бейнелейтін  есімдер  мен  етістіктер  жататыны  белгілі.  Бұл  сонау 
батырлар  туралы  эпостардан,  Абылай  тұсындағы  жорық-
ұрыстарға  келіп  ұштасқан  қоғам  өмірінің  бір  құбылысын 
бейнелейтін лексикалық топ болатын. Осы топ XIX  ғасырдың І 
жартысында 
да 
елеулі 
орын 
алады. 
Бірақ 
мұндағы 
жауынгерліктің  сипаты  өзгеше,  бұл  кезде  фольклордағыдай 
немесе XVIII ғасырдағыдай елді сыртқы жаулардан қорғау мотиві 
емес,  хан-сұлтан  билігіне  қарсы  қазақ  еңбекшілерінің  күресі. 
Жауынгерлік  лексика  бұл  тұстағы  барлық  ақындардың 
шығармаларында 
молынан 
кездесе 
бермейді, 
негізінен, 
Махамбет, Нысанбай, Дулат ақынға ғана тән. 
Мұнда ең алдымен қару-жарақ атаулары мол. Оның бір тобы 
сол көтеріліс кезінде жұмсалған әскери жабдықтардың атаулары 
болды.  Олар  найза,  қылыш,  мылтық  және  әлі  де  қолданудан 
қалмаған  садақ.  Бұл  қару-жарақ  атауларын  ақын  әр  алуан 
эпитеттермен  қолданады:  алты  құлаш  ақ  найза,  толғамалы 
найза,  қималы  найза,  қоңыраулы  найза,  егеулі  найза,  балдағы 
алтын құрыш, болат (қылыш), білтелі мылтық т.т. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
74 
Ал  садақ,  садақтың  кіріс,  сүңгі,  жебе,  қорамсақ,  адырна, 
сауыт,  күдіре  бау  сияқты  ертедегі  қару-жарақ  атаулары 
Махамбет  ақында  тек  өзі  араласқан  жорықтар  картинасын  беру 
үшін емес, жалпы образ жасау үшін де қолданылады. 
Көтеріліске  қатысушылардың  атаулары  әскер,  ауыр  әскер, 
қол, найза ұстаған ерлер, қасыма ерген жолдастар, аламан сияқты 
сөздер болып келеді. Мұнда қалың бұқараны халық, астана жұрт, 
алты  сана  алаш,  аса  жұрт,  қара  қазақ  баласы  деп  атау  жиі 
кездеседі. 
Жауынгерлік  лексика  Махамбеттен  басқаларында,  әсіресе, 
XIX    ғасыр  орта  тұсынан  әрі  асатын  әдеби  тіл  нұсқаларында, 
бірте-бірте  кеми  береді.  Бұл  саладағы  біраз  сөздерді  Дулаттан 
кездестіреміз.  Оның  көбі  де  Дулаттың  «Еспембет»  атты  батыр 
туралы  дастанында  қолданылған.  Бұл  атаулар  жоғарыда 
келтірілген  ертедегі  қару-жарақ  аттары:  кіреуке,  жеңсіз  берен, 
адырна, бадана көзді тоғыз тор сауыт, сапы, сары ырғай, садақ, 
толғаулы  найза,  алмас  семсер,  тұтамдап  жанған  оқ,  білтелі 
мылтық, барабан. 
 
 
Әкімшілікке қатысты лексика 
 
Махамбет, Шернияз, Алмажан шығармаларында әкімшілікке  
байланысты  сөздерден  сол  тұстың  ел  басқару  жүйесі  мен 
әлеуметтік  құрылысын  білдіретін  хан,  ханзада,  ханым,  ханшы, 
төре, сұлтан, би, қазы, ақ сүйек, бай, кедей, қараша, қара қазақ, 
қара  жұрт  сөздері  бар.  Бұларда,  әсіресе,  Шерниязда,  билеуші 
топ  пен  тәуелді  қалың  бұқараны  қарама-қарсы  қойып  ажырата 
көрсету тенденциясы күшті. 
Мысалы Махамбетте: 
Ақ сүйектің баласын 
Қара ұлына теңгердік  т.т. 
XIX    ғасыр  орта    тұсынан  бастап  қазақ  даласына  ене 
бастаған  жаңа  ел  билеу  системасына  байланысты  туған  жаңа 
атауларды Махамбет, Шернияз тілдерінен молынан кездестіреміз. 
Олар майор (-майыр), аға сұлтан, болыс, старшын, елу басы, он 
басы т.б. 
Аға сұлтан, қазының 
Ел сілкінді ісінен... 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
75 
Майырдың алса бұйрығын 
Ел пысығы жортады (Дулат) 
Ендігі байға мал бітсе 
Елубасы, онбасы... 
Старшын, болыс болам деп. 
Әкімшілік  системасында  пайда  болған  өзгерістермен 
байланысты  осы  кезде  атқа  мінер,  ел  пысығы,  парақор,  пара 
сөздері шығады. 
Сот  істеріне  қатысты  сөздерден  бұрынғысынша  би,  қазы, 
шариғат,  атшапан  айып,  ақ,  қара,  жүгініс,  төре  беру,  даулы 
болу,  даугер  сөздерімен  қатар,  жар  салу,  абақты  сияқты  бірен-
саран жаңа сөздер қолданылған. 
 
Сауда-саттық пен шаруашылыққа қатысты лексика 
 
Бұл  кезде  қазақ  тіліне  сауданың,  оның  ішінде  орыс 
саудасының  күшеюіне  байланысты  бұрыннан  бар  сауда, 
саудагер,  базар  сөздерінің  үстіне  теңге,  сом,  тиын,  қарыз,  бұл, 
несие,  өсім,  кір,  жабағы  жүн  сату,  пайдаға  мал  бақтыру, 
піркәшік сияқты сөз тіркестері жиі қолданылады. Базардан сатып 
алынатын шай, қант, өрік, мейіз сияқты тағамдардың үстіне осы 
дәуірде арақ келгені әдеби тілде көрінеді. 
Арақ ішкен маспен тең (Дулат) 
Егіншіліктің  тілдегі  көрінісі  егінші,  арық  қазу,  масақ  теру, 
нан жеу,  өгіз  айдау,  егін  салу,  шығыр  айдау  тіркестерінің  әдеби 
тілде қолданылуынан байқалады. 
Ылау  міну,  ат  жалдау,  кіре  тарту  сықылды  жаңа  сөз 
орамдары осы тұста пайда болады. 
XVII  ғасырдың  2–ширегінен  былай  қарайғы  кезеңде  қазақ 
даласының  экономикалық  өмірінде    болған  үлкен  жаңалықтың 
біреуі алым-салық төлеу болды. Сол кездің тілінде бұған қатысты 
қара  шығын,  алым,  салық,  шаңырақ  немесе  түтін  салығы, 
шығын, зекет, хайыр, қағаздату сөздері пайда болады. 
 
Қара шығын алымы 
Бай, кедейге бірден боп 
Шаңыраққа салығы (Дулат). 
 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
76 
Оқу-білімге қатысты лексика 
 
Көркем  әдебиетке  жататын  нұсқаларда  бұл  салаға  жататын 
сөздер  тым  аз.  Барларының  өзі  араб-парсы  тілдерінен  енгендер: 
хат, қалам, сия, молда. 
Ал  50-70-жылдардағы  әдеби  үлгілерде  оқу  ағартуға 
байланысты  сөздер  мен  тіркестер  айтарлықтай  көбейеді.  Олар 
туралы  XIX  ғасырдың  елуінші  жылдарындағы  әдеби  тілді 
әңгімелегенде әдейі тоқталамыз. 
 
Араб-парсы элементтері 
 
XIX  ғасырдың І жартысындағы көркем әдебиет тілінде араб 
және  парсы  сөздері  едәуір  орын  алады.  Олар,  ең  алдымен, 
абстракт  ұғымдарды  білдіретін  арман,  ақыл,  көңіл,  зейін,  мұң, 
дәулет,  пайда,  қайрат,  сабыр,  қадір,  мағына,  күнә,  уағда,  хал, 
қасиет, дәурен, залал, рұқсат, талап сияқты сөздер тобы. Бұлар 
– жалпыхалықтық тілге ертеден сіңісіп, қалыптасқан элементтер. 
Ислам  дініне  қатысты  арабизмдер  мен  парсизмдер  Махамбет, 
Шернияз,  Алмажан  тілдерінде  аса  көп  емес  және  олар  да  халық 
тілінде  қалыптасқандар:  молда,  дұға,  құрбан,  әруақ,  періште, 
садаға,  құдай.  XIX    ғасырдың  І  жартысында  патша  үкіметінің 
қолдауымен  ислам  дінінің  қазақ  жерінде  кең  тарауына 
қарамастан, 
жоғарғы 
қаламгерлер 
тілінде 
араб-парсы 
элементтерінің  көп  көрінбеуі  –  олардың    тақырыбына  да 
байланысты  болса  керек.  Мысалы,  Махамбеттің  «Ереуіл  атқа  ер 
салмай» шығармасында бірде-бір  араб-парсы сөзі жоқ. 
XIX  ғасырдағы Абай, Ыбырайға дейінгі қазақ әдеби тілінде 
араб-парсы  элементтерінің  қаншалықты  орын  алуы  кейбір  жеке 
қаламгерлердің жырлаған тақырыбы мен ұстанған идеологиясына 
тікелей  байланысты.  Араб-парсы  сөздері,  әсіресе,  Шортанбай, 
Дулат  тәрізді  ақындар  тілінде  молынан  қолданылған.  Бұлардың 
қаламынан шыққан әдеби нұсқаларда араб және парсы сөздерінің 
жоғарыда  көрсетілген  жалпыхалықтық  тілге  еніп  кеткендерінен 
басқа,  таза  діни  ұғымдарды  білдіретін,  халық  тілінде  сирек 
немесе  мүлде  қолданылмайтын  қыруар  сөздер  бар.  Мысалы, 
Шортанбайда:  ғасима,  муһмин,  раббы,  хатым,  ғайбат,  жаббар, 
тәкбір,  кәмірһе,  биқапа  т.б.  Дулатта:  шафағат,  кәмәл,  фүрқан, 
ғаран,  ғафыл  т.б.  Қазақ  тіліне  бұрынырақ  еніп,  фонетикалық 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
77 
жағынан  қазақыланып  кеткен  сөздердің  өзі  Дулат,  Шортанбай 
шығармаларында  өздерінің  бастапқы  тұлғасында  кездеседі. 
Мысалы,  ғазап  (азап),  ғақыл  (ақыл),  ғаділ  (әділ),  харам  (арам), 
руза (ораза) т.с.с. 
 
Орыс тілі элементтері 
 
Бұлар  XIX    ғасырдың  І  жартысындағы  әдеби  тілдің  1-
тобында  талданған  нұсқаларда  өте  аз.  Махамбет  өздеріне  патша 
үкіметі  тарапынан  қарсы  жіберілген  орыс  әскерін  солдат  деп 
атайды. Сол сияқты бірер жерде срок сөзі кездеседі. Мысалы: 
Хан сөзіне сенгенім 
Он күн срок бергенім (М.Өтемісов, 1962). 
Шерниязда да орыс сөздері бірен-саран. Мәселен, 
Мойнында Исатайдың болып тұрды. 
Ұстаған қысы-жазы расхотым деген сияқты. 
40-50-жылдардан  бері  қарай  қазақ  әдеби  тілінің  лексикалық 
құрамына  орыс  сөздері  кіре  бастайды.  Олар  хандық  өкімет 
жойылғаннан  кейінгі  Орталық  Қазақстандағы  жаңа  ел  билеу 
системасына  байланысты  жаңа  самауыр,  кір,  піркәшік, 
шаруашылықта  тарантас  тәрізді  сөздер. Бірақ  орыс  сөздері сан 
жағынан  әлі  аз.  Қалыптасуы  ауызекі  сөйлеу  нормасы  бойынша, 
XIX    ғасырдың  ІІ  жартысына  дейін  қазақтың  сөйлеу  тілінде 
комендант,  саха,  борана,  пикет,  хутор,  чашка,  стакан,  поднос, 
кристал, солдат, поштабай, сот, атпекет сөздері болды, бірақ 
олар әлі әдеби тілге енбеген болатын. 
 
Бақылау сұрақтары: 
1.ХІХ  ғасырдың  І  жартысындағы  қазақ  әдеби  тіліндегі  қоғам 
жаңалықтарының  көрінісін атаңыз? 
 
Реферат тақырыбы: 
1.  Махамбет тіліндегі тарихи сөздер 
2.  ХІХ  ғ.  І  жартысындағы  әдеби  тіл  дамуына  әсер  еткен 
экстралингвистикалық факторлар 
 
 
 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
78 
ІҮ. XIX ҒАСЫРДЫҢ  ІІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ 
 
Қазақ  даласының  саяси-әлеуметтік,  экономикалық-мәдени 
өмірінде XIX ғасырдың ІІ жартысының орны ерекше. Бұл кезде, 
яғни  XIX  ғасырдың  60–жылдарында  қазақ  жерін  Ресейдің 
отарлауы толықтай аяқталады. Ресейдің қол астына қараған қазақ 
даласында  жергілікті  халықтың  патриархалдық  тұрмыс-күйі 
бірте-бірте  өзгеріп,  көшпенді  ел  там-тұмдап  отырықшылыққа 
ауысып,  егін  шаруашылығымен  шұғылдана  бастайды.  Ресеймен 
сауда-саттық  әрі  қарай  ұлғаяды.  Қалалар  саны  көбейеді.  Әр 
жерден кен көздері ашылып, некен-саяқ өндіріс орындары пайда 
болады.  Қазақ  қоғамының  құрылысы  өзгереді.  Жаңа  әлеуметтік 
топтар пайда болып, кейбір көнелері тарих төрін босатады. 
Қазақ  өлкесіндегі  бұл  әлеуметтік-экономикалық  өзгерістер 
мәдени-рухани  өмірінде  де  өзгерістер  туғызады.  Ең  алдымен, 
қазақ 
халқы 
орыс 
мәдениетімен 
және 
оқу-білімімен 
жақындасады.  XIX  ғасырдың  екінші  жартысында  Қазақстанда 
100  шамалы  екі  кластық  уездік  және  бір  кластық  болыстық 
мектептер болып, оларда 4000-ға жуық бала оқиды. Қазақ тілінде 
тұңғыш баспасөз органдары мен кітап шығару ісі де осы кезеңде 
пайда  болды.  Орыс  ғалымдары  тарапынан  қазақ  тілінің 
грамматикалық  құрылысы  зерттеліп  екі  тілді  сөздіктер  көптеп 
шығарылды.  Ауыз  әдебиеті  мұралары  жинастырылып,  баспа 
бетін көре бастады. Қазақтың жаңа жазба әдебиеті пайда болды. 
Сонымен қатар XIX ғасырдың екінші жартысы ислам дінін қазақ 
даласында  уағыздаудың  өте-мөте  етек  жайып  күшейген  тұсы 
болды.  Осыған  байланысты  бұл  кезеңде  ислам  дініне  қатысты, 
соны уағыздайтын әдебиет қауырт дамып кетті, мұсылманша оқу 
да  (ауыл  молдалары  мен  медреселерде)  бұл  тұста  едәуір 
жанданды. 
Бұл кезеңдегі басты жаңалық – көркем әдебиеттің жазба түрі 
бой  көтерді.  Шығыс  және  орыс  әдебиетінің  туындылары  қазақ 
тіліне  аударылып,  баспа  бетін  көрді.  Бұл  дәуірді  ерекшелейтін 
оқиға Ыбырай, Абай тәрізді ағартушыларымыздың дүниеге келіп, 
өз халқының ғылым-білімге деген талпынысына жол көрсетіп, өз 
шығармаларында  қазақ  тілін  қалайша  ұстартып,  қалай 
пайдаланудың жолын салып берді. 
Талданып  отырған  кезеңде  қазақ  тілінің  хал-жағдайын 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
79 
көрсететін төмендегідей әдебиет нұсқалары бар еді: 
1)  Халықтың  сан  ғасырлық  ауыз  әдебиеті  шығармалары. 
Бұлардың  басым бөлігі бұрынннан ауызша сақталып келе жатса, 
осы кезеңде хатқа түсіп, баспа бетін көргендіктен, көп жағдайда 
осы  дәуірдегі  тілдің  ізі  сақталып  отырды.  Бірқатары  осы  кезде 
туды. («Бекет батыр», «Айман-Шолпан», т.б.) 
2)  Қазақтың  тарихи  көркем  әдебиет  дәстүрін  әрі  қарай 
жалғастырған  жеке  ақындар  шығармалары.  Бұлар  идеологиялық 
жағынан  әр  түрлі  болып  келеді.  Мәселен,  Майлықожа,  молда 
Мұса,  Нұрым,  Арыстан,  Орынбай,  Бала  Ораз  шығармаларында 
заман  қайшылықтары  сыналып,  халық  мүддесі  сөз  болады.  Ал 
Дулат,  Шортанбай,  Мұрат,  Нысанбай,  Әбубәкір  Кердері, 
Досқожа,  Базар  шығармаларында  капитализмнің  қазақ  жеріне 
кіргізген  өзгерістерін  сынға  алып,  халқының  болашағына 
алаңдаушылық  мотивтері  басым  болып  келеді.  Сонымен  қатар 
Сүйінбай,  Жамбыл,  Шөже,  Біржан,  Ахан,  Жаяу  Мұса,  Мұхит 
сияқты  халықтың  демократиялық  мүдделерін  сөз  еткен  ақындар 
шығармалары халық арасына кең тарады. 
3)  Ыбырай,  Абайдан  басталған  жаңа  демократиялық  жазба 
әдебиет өкілдері -  Абай шәкірттері Ақылбай, Мағауия, Шәкәрім, 
Әріп, Көктай шығармалары болды. 
4)  Бұл  кезеңде  шығыс  әдебиетінің  озық  үлгілерін 
(«Шахнаме,  «Ләйлі-Мәжнүн»,  «Жүсіп-Зылиха»,  «Мұңлық-
Зарлық»,  «Бозжігіт»  т.б.)  жырлайтын,  ислам  дінін  уағыздайтын 
(«Сал-сал»,  «Зарқұм»,  «Жұм-жұма»,  «Қырық  қадис»)  қисса 
аталатын әдебиет күрт дамыды.  
5)  Қазақ  тілінде  тұңғыш  мерзімді  баспасөз  «Түркістан 
уәлаятының  газеті»,  «Дала  уәлаятының  газеті»  және  облыстық 
ведомостылар (ондағы қазақша материалдар) шығып тұрды. 
6)  Патша  үкіметінің  әкімшілік  орындарының  жергілікті 
әкімдермен  жазысқан  ресми  құжаттары  мен  хат-хабарлары 
болды. 
7)  XIX  ғасырдың  екінші  жартысындағы  орыс  ғалымдары 
тарапынан  басылған  ауыз  әдебиеті  үлгілері  мен  қазақ  тілінің 
грамматикаларындағы екі тілді сөздіктердегі материалдар. 
8)  Медицина,  ветеринария,  шаруашылық  тақырыптарына 
арналған  көпшілік  қолды  кітапшалар  мен  христиан  дінін 
насихаттайтын әдебиеттер. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
80 
Бұл нұсқаларды тілдік жағынан 3 топқа бөлуге болар еді. 
а)  Қазақтың  жалпыхалықтық  тілінде  жазылған  нұсқалар. 
Бұған  ауыз  әдебиеті,  жеке  ақындар  шығармалары,  хрестоматия, 
сөздіктер,  баспасөз  бен  азаматтық  тақырыптағы  кітапшалар  тілі 
жатады. Мұны ескі қазақ әдеби тілі деп атауға болады.  
ә)  Жалпыхалықтық  тіл  мен    көркем  әдебиет  тілін    одан  әрі  
дамытып, жаңа сапаға көтерген Ыбырай, Абай шығармаларының 
тілі. Мұны жаңа қазақ әдеби тілі деп атауға болады. 
б) Негізі  жалпыхалықтық тіл болғанымен, онда түркі әдеби 
тіл  дәстүрі сақталған  әр түрлі әдебиет  тілі.  Бұған  діни  қиссалар, 
кейбір аударма әдебиет, ресми іс қағаздары тілі жатады. Бұларды 
«кітаби тіл» үлгілері деп жүрміз. 
 

жүктеу/скачать 3,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: