Оқулық Алматы, 2012 2 (075. 8) Ббк 32. 81 А 99

ҚОРЫТЫНДЫ
• Жүйелік кодтар бірқалыпты кодтар болып саналады жəне 
берілген түзетушілік қабілеттерімен бүкіл комбинациялар бірдей 
ұзындыққа ие болады. Топтық кодтар сондай-ақ жүйелік топтық 
бола алмайды. Травиальді жүйелік кодтар, туындатушы матрица 
негізінде, топтық сияқты құрылуы мүмкін.
• Егер қабылданған кодта қате болса, онда бақылау позицияла-
ры бойынша тексерулер нəтижелері қате позициялардың нөмірін 
көрсететін екілік санды құрайды. Қате позициялар символын кері 
позициямен алмастырып, қатені түзетеді.
• Келтірілмейтін көпмүшелер циклдік кодтар теориясын-
да көпмүшелерді құрушылық (генераторлық, туындатушылық) 
рөл атқарады. Егер берілген кодтық комбинацияны таңдалған, 
келтірілмейтін көпмүшеге көбейтсек, онда түзетушілік қабілеті 
келтірілмейтін көпмүшемен анықталатын циклдік код аламыз.
• Циклдік кодтар жатқызылатын, сызықтық жүйелік кодтар 
комбинацияларының пайда болуының екі тəсілін білетін боламыз. 
Бұл тəсілдер кодтайтын жəне декодтайтын құрылғыларды құру 
үшін теориялық негіз болып саналады.
• Циклдік кодтардағы қателер алынған комбинацияларды 
құраушы көпмүшеге бөлуден қалған қалдықтардың көмегімен 

390
анықталады жəне түзетіледі. Бөлуден қалған қалдықтар қателерді 
анықтап танушылар болып саналады,
• Қателерді түзету идеясы, қате комбинация белгілі бір циклдік 
жылжулардың санынан кейін, қалдығы бар сомада ол түзетілген 
комбинацияны беретін, қалдыққа «дəлдестіруге» негізделеді.
СОӨЖ жəне СӨЖ тапсырмалары
1. Тақырып бойынша бақылау сұрақтарына жауап беру:
1.  Қабылданған хабардың құрамы неден тұруы мүмкін?
2.  Кодтық қашықтық деп нені айтамыз?
3.  Сызықтық кодтардың қасиетін атаңыз? 
4.  Топтық кодтың қандай қасиеттері бар? 
5.  Жүйелік кодтар қандай орындарға ие болады?
6.  Циклдік кодтын анықтамасын келтірініз.
2. Тақырып бойынша тест тапсырмаларының сұрақтарына 
жауап беру:
1.
Жұмыс қолданушы мен жүйе арасында мағлұмат алмасу ретінде 
қандай режимде жүргізіледі?
A) күту режимінде
B) сөндіру режимінде
C) өшіру режимінде
D) диалогтық режим 
E) жұмыс режимінде
2.
Деректерді басқару жəне сақтау жүйесін түзетін ақпараттық 
процессор, концептуалдық схема жəне деректер базасы:
A) ЭАЖ компоненттері
B) Бағдарламалау компоненттері
C) Ақпараттық жүйенің компоненттері
D) Қолданбалы бағдарламасының компоненттері
E) Компьютер компонеттері
3.
ЭАЖ сақталатын жəне өңделетін мəліметтердің жинақталған 
түрі
A) Форматталған мəліметтер

391
 
B) Реттелген мəліметтер
C) Қарастырылған мəліметтер
D) Өңделген мəліметтер
E) Жинақталған мəліметтер
4.
Ақпарат дегеніміз не?
A) заттың, энергияның жəне ақпараттың өзінің түрленуімен 
байланысқан процестерді жақсартуға мүмкіндік беретін жаңа 
мəліметтер
B) ақпаратты жіберу көзінен қабылдау көзінің арасында мағыналы 
ақпаратты бере алатын дабылдар 
C) өзара лексикалық жəне синтаксистік байланысқан мақұлдаудың, факт 
немесе цифрлардың жиынын білдіреді 
D) жүйеге түсетін немесе жүйеден шығатын матриалдар ағыны немесе 
мəліметтер ағыны 
E) бір жағынан тұтас бір зат ретінде қарастырылатын, екінші жағынан 
құрама бөліктердің өзара байланысқан немесе өзара əрекет ететін кез 
келген объектіні атайды 
5.
Ақпараттың бар болуының қанша фазасы бар? 
A) екі
B) бір
C) он
D) үш
E) бес
6.
«Адамның ұғыну жəне бағалау жүйесіне салынған, адам 
санасындағы хабарды көрсету» деген анықтама қай анықтамаға 
сəйкес?
A) Ассимиляцияланған ақпарат 
B) Құжатталған ақпарат 
C) Берілетін ақпарат 
D) Таңбалар
E) Ақпарат
7.
Таңбалар дегеніміз не?
A) заттың, энергияның жəне ақпараттың өзінің түрленуімен 
байланысқан процестерді жақсартуға мүмкіндік беретін жаңа 
мəліметтер
B) өзара лексикалық жəне синтаксистік байланысқан мақұлдаудың, факт 
немесе цифрлардың жиынын білдіреді 

392
C) жүйеге түсетін немесе жүйеден шығатын матриалдар ағыны немесе 
мəліметтер ағыны 
D) бір жағынан тұтас бір зат ретінде қарастырылатын, екінші жағынан 
құрама бөліктердің өзара байланысқан немесе өзара əрекет ететін кез 
келген объектіні атайды 
E) ақпарат беру көзінен қабылдау көзінің арасында мағыналы ақпаратты 
бере алатын сигналдар 
8.
Таңбалық жүйе деп нені атаймыз?
A) уақытқа байланысты хабар келешек (болашақ оқиғалар туралы) жəне 
өткен деп бөлінеді 
B) арнайы бір көрсетілген келісімі бар таңбалар жиынын атайды
C) берілу көзінен қабылдау көзіне ақпаратты беру кезінде 
қарастырылатын мəлімет 
D) бір жағынан тұтас бір зат ретінде қарастырылатын, екінші жағынан 
құрама бөліктердің өзара байланысқан немесе өзара əрекет ететін кез 
келген объектіні атайды 
E) қандай да бір физикалық тасығышта таңба түрінде белгіленген 
мəліметтер
9.
Деректер деп нені айтамыз?
A) Байланыс каналдарымен жіберілетін кодтық сөздерде қатені түзетуге 
жəне анықтауға мүмкіндік беретін кодтар
B) Жалпы айтқанда олар бір-бірінен бір символмен (элемент) 
ажыратылады
C) Өзара лексикалық жəне синтаксистік байланысқан мақұлдаудың, 
факт немесе цифрлардың жиынын білдіреді 
D) Деректерді жіберу сенімділігін арттыру үшін кедергіге тұрақты 
кодтарды қолдану кодтау жəне декодтау тапсырмаларын шешумен 
байланысты 
E) Кодтаудың бұл түрі дискретті сигналда, оны байланыс каналдарынан 
жіберу кезінде пайда болатын қателерді іздеу жəне/немесе түзету 
үшін қолданылады
10.
Жүйе дегеніміз не? 
A) бір жағынан тұтас бір зат ретінде қарастырылатын, екінші жағынан 
құрама бөліктердің өзара байланысқан немесе өзара əрекет ететін кез 
келген объектіні атайды
B) заттың, энергияның жəне ақпараттың өзінің түрленуімен 
байланысқан процесстерді жақсартуға мүмкіндік беретін жаңа 
мəліметтер

393
 
C) бір жағынан тұтас бір зат ретінде қарастырылатын, екінші жағынан 
құрама бөліктердің өзара байланысқан немесе өзара əрекет ететін 
кез келген объектіні атайды 
D) ақпарат беру көзінен қабылдау көзінің арасында мағыналы ақпаратты 
бере алатын сигналдар 
E) өзара лексикалық жəне синтаксистік байланысқан мақұлдаудың, факт 
немесе цифрлардың жиынын білдіреді 
11.
Заттық облыс деп:
A) бір ресурстың екінші ресурсқа түрленуі 
B) бір немесе бірнеше деректер базасынан тұрады 
C) факт немесе цифрлардың жиынын білдіреді 
D) ЭАЖ-де өңделетін жəне сақталатындар туралы ақпараттарды, 
материалдық жүйенің элементтерін атайды 
E) өзара əрекет ететін кез келген объектіні атайды 
12.
Ақпараттық база дегеніміз не?
A) бір ресурстың екінші ресурсқа түрленуі 
B) бір немесе бірнеше деректер базасынан тұрады 
C) факт немесе цифрлардың жиынын білдіреді 
D) ЭАЖ-де өңделетін жəне сақталатындар туралы ақпараттарды, 
материалдық жүйенің элементтерін атайды 
E) өзара əрекет ететін кез келген объектіні атайды 
13.
Объект қасиеті деп: 
A) кеңістікте орын алатын кез келген зат деп қабылданған 
B) бір кластың объектілері аттары бірдей қасиеттермен сипатталады
C) кез келген уақытта объектің күй-жағдайын сипаттайтын шаманы 
атайды
D) бірде-бір объектіге жеке түрде жатпайтын, объектілердің бірлескен 
тəртібін сипаттайтын қасиетін атайды
E) объектілердің өзара байланысы
14.
Атрибут қандай операция? 
A) алдын ала қойылған іріктеу шартын қанағаттандыратын АҚБ 
мəндерінің көпшесін бөлу операциясы
B) бастапқы АҚБ-нің əртүрлі құрылымды бірнеше АҚБ-не түрлену 
операциясы 
C) əртүрлі құрылымды АҚб-нің бір АҚБ-не түрлену операциясы 
D) қайта кодтау, яғни барлық мəндер үшін ескі кодты жаңа кодка 
айырбастау

394
E) кез келген құрылымды АҚБ-нің екі деңгейлік құрылымға өту 
операциясы 
15.
Композиция бұл?
A) кез келген құрылымды АҚБ-нің екі деңгейлік құрылымға өту 
операциясы 
B) бастапқы АҚБ-нің əртүрлі құрылымды бірнеше АҚБ-не түрлену 
операциясы 
C) əртүрлі құрылымды АҚБ-нің бір АҚБ-не түрлену операциясы 
D) қайта кодтау, яғни барлық мəндер үшін ескі кодты жаңа кодқа 
айырбастау
E) алдын ала қойылған іріктеу шартын қанағаттандыратын АҚБ 
мəндерінің көпшесін бөлу операциясы
16.
Көрсеткіштің сипаттамасы?
A) негіз сандық қасиетінің кескіні болып табылады
B) кейбір процесс пен объектіні кескіндейтін толық сандық параметр 
сипаты
C) көрсеткіште атрибут-негізді алудың алгоритмін көрсететін формалды 
сипаттамасы
D) процеске қатысатын объектілер тізімі
E) атрибут-негіздің өлшем бірлігі
17.
Тұрақтылық деп? 
A) жүйенің тепе-теңдік күйінен сыртқы əсер арқылы өзгеріп, қайта 
орнына келуін айтады
B) кейбір процесс пен объектіні кескіндейтін толық сандық параметр 
сипаты
C) көрсеткіште атрибут-негізді алудың алгоритмін көрсететін формалды 
сипаттамасы
D) процеске қатысатын объектілер тізімі
E) атрибут-негіздің өлшем бірлігі
18.
Сөздер дыбысын электрлік импульске өзгертіп кодтайтын құрал:
A) телефон
 сымы 
B) диктофон 
C) микрофон 
D) магнитафон
E) телеграмма

395
 
19.
Агрегат дегеніміз:
A) жүйелеу сұлбасының көптеген қосымша күйлерінен шектеу 
дабылдары мен хабарлар арқылы операторларға өтуі мен шығуы 
арқылы сипатталады
B) бұл кіріс сигналымен басқару сигналын қабылдай алмайтын агрегат 
болып табылады
C) жіктеу жəне құрам сипатына жүйелік құрылым болып табылады
D) функционалды мақсаттық принцип, декомпозиция өте күшті 
байланыс принципі
E) элементтер мен ішкі жүйелер байланыстарының жалпы объект 
қасиетіне ықпал етуін анықтау мақсатымен ішкі жүйелер мен 
элементтер қарастырылатын күрделі объектілерді талдау тəсілі 
20.
Жүйелік талдау:
A) бұл кіріс сигналымен басқару сигналын қабылдай алмайтын агрегат 
болып табылады
B) функционалды мақсаттық принцип декомпозиция өте күшті 
байланыс принципі
C) бұл кіріс сигналымен басқару сигналын қабылдай алмайтын агрегат 
болып табылады
D) элементтер мен ішкі жүйелер байланыстарының жалпы объект 
қасиетіне ықпал етуін анықтау мақсатымен ішкі жүйелер мен 
элементтер қарастырылатын күрделі объектілерді талдау тəсілі 
E) жіктеу жəне құрам сипатына жүйелік құрылым болып табылады

396
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Мишенин А. И. Теория экономических информационных сис 
тем: 
Учебник. – М.: Финансы и статистика, 2000.
2. Петров В. Н. Информационные системы. - СПб.: Питер, 2002.
3. Уткин В. Б., Балдин К. В. Информационные системы и технологии в 
экономике: Учебник для вузов. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. 
4. Душин В. К. Теоретические основы информационных процессов и 
систем: Учебник. – Издательско-торговая корпорация «Дашков и К*», 2003. 
5. Юркевич Е. В. Введение в теорию информационных систем . /Юрке-
вич Е. В. – М.: Издательский дом «Технологии», 2004. 
6. Дж. Ван Гиг. Прикладная общая теория систем. – М.: Мир, 1981.
7. Шульгин В. И. Основы теории передачи информации. Ч. 1. Эконом-
ное кодирование. Учеб. пособие. – Харьков: Нац. аэро косм. ун-т «Харьк. 
авиац. ин-т», 2003. – 102 с.
8. Лидовский В. В. Теория информации. Учеб. пособие. – М.: Рос. гос. 
технолог. ун-т им. К. Э. Циолковского, 2002. – 116 с.
9. Ватолин Д., Ратушняк А., Смирнов М., Юкин В. Методы сжатия дан-
ных. – М.: МГУ, 2002. – 98 с.
10. Солодовников В. В. Системный анализ и проектирование многообъ-
ектных систем управления: Учебное пособие. – М.: МВТУ им. Баумана, 
1982.
11. Черняк Ю. И. Системный анализ в управлении экономикой. - М.: 
Экономика, 1975.
12. Гришиани Д. М. Методологические аспекты системных исследова-
ний. – В.кн. Философско-методологические основания системных исследо-
ваний. – М.: Наука, 1983.
13. Моисеев Н. Н. Математические задачи системного анализа. Уч. по-
собие для студентов. М: 1981.
14.  Дубов Ю. А., Травкин С. И., Якимец В. Н. Многокритериальные 
модели формирования и выбора вариантов систем. – М.: Наука, 1986.
15. Перегудов Ф. И., Тарасенко Ф. П. Введение в системный анализ- М.: 
Высшая школа, 1989.
16. Козырев А. А. Информационные технологии в экономике и управ-
лении: Учебник. Второе издание. - СПб.: Издание Михайлова В.А., 2001. 
17.  Курицкий Б. Я. Поиск оптимальных решений средствами EXSEL. 
7.0 Спб.: BHV – Санкт–Петербург, 1997.
18.  Ханенко В. Н. Информационные системы.- Л.: 2001.
19.  Шафрин Ю. Азбука компьютерных технологий. - М.: Издательство 
Института Психотерапии, 2000.
20.  Александров А. В. и др. Электронная почта в компьютерных сетях. 
М.: “ПРИОР”, 1996г.

397
 
21.  Иордан Э. Структурное программирование и конструирование 
программ. /Пер. с англ. М.: “Мир”, 1979г.
22.  Системный анализ в управлении научно-техническими комплекса-
ми. /под ред. Л. Н. Сумарокова. – М.: Атомиздат, 1980. 
23.  Волкова В. Н., Воронков В. А. и др. Теория систем и методы си-
стемного анализа в управлении и связи. - М.: Радио и связь, 1983.
24.  Основы кибернетики. Теория кибернетических систем./ Под ред. 
К. А. Пупкова.- М:.Высшая школа,197б.
25.  Введение в теорию информационных систем. / под ред. Юркевич 
Е. В.-М: ИД Технологии, 2004.
26.  Мамиконов А. Г. Основы построения АСУ: Учебник для вузов.-  
М.: Высшая школа, 1981.
27.  Глушков В. М. Основы безбумажной информатики. - М.: Наука, 
1982,
28.  Дмитриев  В. И.  Прикладная  теория  информации .  - М.: Высшая 
школа,1989.
29.  Мартин Дж. Вычислительные сети и распределенная обработка 
данных. Т. 1, Т. 2. - М.: Финансы и статистика, 1986.
30.  Ханенко В. Н. Информационные системы.- Л.: 2001.
31.  Информационные управляющие системы. //Сборник научных тру-
дов  - Пермь: Изд-во Перм.гос.тех.ун-та,200].
32.  Петров В. Н. Информационные системы. - СПб.: Питер, 2002.
33.  Калымов   В. В.,   Сенин   А. И.   Основы   теории   информации    
Учебное пособие. - М.: МГТУ, 1992.
34.  Колесник Д., Иолтырев   Г. Ш. Курс теории информации. - М.: На-
ука, 1982.
35.  Информационные системы в управлении производством / Под ред. 
Ю.П. Васильева. - М.: Прогресс, 1973.
36.  Ли Ю. А. Основы информационных систем. Учебно-практическое 
пособие - Караганды: КЭУК, 2006.
37.  Айтчанов Б. Х. Модели и методы статистического анализа и синте-
за нелинейных динамических систем. - Алматы: КазНТУ, 2003.
38.  Айтчанов Б. Х. Применение ЭВМ при проектировании и исследо-
вании автоматизированных систем управления. - Алма-Ата: КазПТИ, 1987.
39.  Берталанфи Л., фон. Общая теория систем – критический обзор. 
//В сб.: Исследования по общей теории систем, - М., Прогресс, 1969 
40.  Философский энциклопедический словарь. – М.: Советская энци-
клопедия. 1983.
41.  Холл А. Д., Фейджин Р. Е. Определение понятия системы. //В сб.: 
Исследования по общей теории систем, -М., Прогресс, 1969
42.  Эшби У. Р. Общая теория систем как новая научная дисциплина. //В 
сб.: Исследования по общей теории систем, -М., Прогресс

398
43.  Месарович М., Такахара Я., Общая теория систем: математические 
основы. Пер. с англ. - М.: Мир, 1978.
44.  Темников Ф. Е., Афонин В. А., Дмитриев В. И. Теоретические ос-
новы информационной техники - М., 1971. 
45.  Уемов А. И., Системный подход и общая теория систем. М.: Мысль, 
1978.
46.  Поваров Г. Н. Представление булевых функций в различных бази-
сах и синтез логических сетей. / Сб. Управление в распределенных инте-
гральных сетях. «Наука», 1991
47.  Бир С. Мозг фирмы. - М.: Радио и связь, 1993.
48.  Блауберг И. В., Мирский Э. М., Садовский В. Н. Системный под-
ход и системный анализ // Системные исследования. М., 1982. 
49.  Волкова В. И., Денисов А. А. Основы теории систем и системного 
анализа. СПб.: Изд. СПбГТУ, 1997. 510 с. 
50.  Couger J. D. System analysis techniques. - New York: Wiley, 1974.- 
509. 
51.  Davenport T. H. Process innovation : reengineering work through 
information technology. - Boston, Mass.: Harvard Business School Press, 1993.- 
337. 
52.  Mesarovic M. D. 1964. Views on general systems theory. Wiley, NY. 

399
 
МАЗМҰНЫ
1-тақырып. Кіріспе..................................................................
3
2-тақырып. Жүйелер теориясының есептері.......................
23
3-тақырып. Кибернетикалық тəсілдеме................................
53
4-тақырып. Ақпараттық жүйелерді сипаттау əдістері........
75
5-тақырып. Ақпараттық жүйелерді агрегаттық сипаттау.... 100
6-тақырып. Ақпараттық жүйелерді талдау жəне 
жинақтау (синтез)...............................................
120
7-тақырып. Ақпараттық үдеріс ұғымы мен құрылымы...... 152
8-тақырып. Дискретизациялау əдістерінің жіктеуі.............. 177
9-тақырып. Жіберу үдерісінің модельдері........................... 208
10-тақырып. Физикалық деңгейдегі ақпараттық 
үдерістер..............................................................
236
11-тақырып. Дабыл мен арнаның ақпараттық 
сипаттамалары.....................................................
263
12-тақырып. Деректерді беру желілері................................... 277
13-тақырып. Кодтау теориясының жалпы ұғымдары............ 317
14-тақырып. Ақпаратты шығындап қысу əдістері................. 349
15-тақырып. Криптографиялық кодтау.................................... 370

С. С. АЯЖАНОВ, Ш. Е. ОМАРОВА, 
Қ. С. АЯЖАНОВ 
АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІҢ НЕГІЗДЕРІ 
Оқулық
 
Басуға 28.09.2012 қол қойылды. 
Қағазы офсеттік. Қаріп түрі «Times».
Пішіні 60х90/16. Офсеттік басылым. Баспа табағы 25.
Таралымы 1200 дана. Тапсырыс № 1052.