Практикумы қ айта өңделіп, толықтырылып үшінші шығарылуы

 
59 
 
28-кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
Жоңышқа 
25-60 
85-95 
Эспарцет 
40-45 
90-95 
Еркекшөп 
25-50 
60-90 
Судан шөбі 
60-70 
80-95 
 
Тұқымның  далалық өнгіштігі мен өсімдіктердің сақталу мәселесі – 
бұл қалыптасқан жағдайға сәйкес қолайлы себу мерзімін, егістікті күтіп-
баптау, тұқымның сіңіру тереңдігін т.б. таңдап алу.  
Сонымен,  далалық    өнгіштікті  зертханалық  көрсеткішке,  ал 
өсімдіктердің  сақталуын  100-%-ке  жақындату  мүмкіндіктері  көп  ретте 
білім  мен  істей  білуге  байланысты.  Барлық  жұмыс  әрбір  тұқымнан 
толық  бағалы  егін  көгін  алуға  әрбір  алынған  өсімдіктің  піскенге  дейін 
сақталуын қамтамасыз етуге бағытталуға тиіс.  
 
Бақылау сұрақтары 
 
1. Мал  азықтың  дақылдардың,  тұқымның  егістік  сапасына  негізгі 
қойылатын талаптар. Тұқым кондициясының көрсеткіштері. 
2. Тұқымның себуге жарамдылығы және оны анықтау әдістемесі. 
3. Тұқымның  танаптық өнгіштігі  және оны анықтау әдістемесі. 
4. Танаптық  және  зертханалық  (зертханалық)  өнгіштіктерінің 
айырмашылықтарының  негізгі  себептері.  Бұл  айырмашылықтарды  
кемітудің негізгі агротехникалық  тәсілдері және жолдары. 
5. Өсімдіктердің  сақталуы  және  тірі  қалуы  оларды  анықтау 
әдістемелері.  Бұл  көрсеткіштерді  арттырудың  негізі  агротехникалық 
тәсілдері. 
6. Әр  түрлі  дақылдардың  сабақ  жиілігі  туралы  түсінік  және  оның 
топырақ-климат  жағдайына  және  қоршаған  орта  факторларына 
байланыстылығы. 
7. Егістік  дақылдардың  себу  мөлшерін  анықтайтын  қазіргі  кезде 
қолданатын негізгі әдістері. 
8. Тұқымның  себуге  жарамдылығы,  олардың  өнгіштігін  және 
өсімдіктің сақталуын ескеріп жоспаралған себу мөлшерін есептеу. 
9. Мал  азықтық  дақылдардың    ФП,  сабақ  жиілігі  мен  өнімділігі 
арасындағы  байланысы  бар  оңтайлы  құрылымды  егістіктерін 
қалыптастыру. 
10.  Қарқынды  технологияда  өнімді  бағдарламалағанда  ескеруді 
қажет ететін егіншілік және өсімдік шаруашылығының негізі заңдары. 
 
 
 
 
 

 
60 
 
БАҒДАРЛАМАЛАНҒАН ӨНІМГЕ ТЫҢАЙТҚЫШ 
МӨЛШЕРІН ЕСЕПТЕУ ӘДІСТЕМЕСІ 
 
ТАПСЫРМА 
 
1.  Әртүрлі 
құнарлылықтағы 
топырақтардан 
алынатын 
бағдарламаланған 
өнімге 
минералдық 
және 
органикалық 
тыңайтқыштардың енгізу мөлшерін есептеудің әдістемесін меңгеру. 
2.  Топырақтың тиімді құнарлығы бойынша (топырақтағы сіңімді N, 
P,  K  мөлшеріне  байланысты)  алынатын  потенциалды  өнімді  есептеудің 
әдістемесін меңгеру. 
3.  Қоректік  заттарды  топырақтан  және  тынайтқыштан  шығару 
коэффициенттерін анықтаудың әдістемесін меңгеру. 
Тыңайтқыш енгізу мөлшерін есептеудің бірнеше әдісі мен әдістемесі 
бар.  Қазіргі  заманның  ірі  агрохимик-мамандарының  (Ягодин  Б.А., 
Смирнов  П.М,  Петербургский  А.В.,  Демин  В.А.  және  т.б.1989)  пікірі 
бойынша тыңайтқыш мөлшерін есептегенде оңтайлы, тиімді және шегіне 
жеткен минералдық тыңайтқыш мөлшері деген түсініктерден шығу керек. 
Оңтайлы  –  ауыспалы,  егіс  ротациясында  топырақтың  оңтайлы 
құнарлық деңгейін бірте-бірте арттырып немесе сақтап қалу жағдайында 
1  га-дан  максимальды  таза  пайда  алу  арқылы,  сапалы  жоғары  өнімді 
алуды қамтамасыз ететін мөлшер. 
Тиімді  –  өндірістік  қалыптасқан  ұйымдастыру-шаруашылық 
жағдайында  1  га  танаптан  жақсы  және  қанағаттанарлық  сапасы  жоғары 
өнім  шығуына  мүмкіндік  беретін  және  тыңайтқыш  қолдану  арқылы 
міндетті  түрде  экономикалық  тиімділік  ала  отырып  топырақтың 
құнарлығын қарқынды арттыру мөлшері. 
Шегіне  жеткен  қолданып  отырған  тыңайтқыш  минималды  өз 
шығынын  өзі  өтейтін  жағдайда,  ал  ол  шаруашылықта  тыңайтқышты 
алуына  және  енгізуіне  көп  қаражат  болған  жағдайда  ғана  мүмкін,  тиісті 
сапасы  бар  максимальды  мүмкін  өнім  деңгейін  қамтамасыз  ететін 
мөлшер. 
Ірі 
агрохимик 
Минеев 
В.Г. 
(1990) 
жазған: 
Өнімді 
бағдарламалаудың  жеке  бір  бөлімдерінен  тек  қана  егіншіліктің  ғылыми 
жүйесінің барлық кешенін жүзеге асыруына белсенді ауысу өте қажет. Ол 
және  тағы  да  басқа  агрохимиктер  (Ягодин  Б.А.,  1989;  Афендулов  К.П., 
Лентухова  А.И.,  1978),  дақылдардың  жоспарланған  өнімге  тыңайтқыш 
мөлшерін  есептегенде  барлық  жоспарланған  өніммен  шығатын қоректік 
заттар  бойынша  жиі  түрде  баланстық  есептеу
 
әдісі  қолданылады,  деп 
сендіреді.  Бұл  әдіс  өте  кең  тараған,  өйткені  барлық  қоректік  заттардың 
барлық кіріс және шығыс бөлігін қамтиды. 
Минеев  В.Г.(1990),  Ягодин  Б.А.,  Демина  В.А.  және  т.б.  (1989), 
Афендулов  К.П.,  Лантухова  А.И.  және  т.б.  (1978)  пікірінше, 
ауылшаруашылық  дақылдарына  тыңайтқыш  мөлшерін  анықтау 
әдістемелері үш топқа ажыратылады: 

 
61 
 
1.  Танаптық тәжірибе  мен  агрохимиялық  картограммалардың 
көрсеткіштерін тікелей қолдануына негізделген. 
2.   Есеп айыратын (балансты немесе есеп айыратын балансты). 
3.  Кешенді – 1-ші     және     2-ші     топ     әдістерін     үйлестіруіне 
негізделген. 
Соңғы  40-50  жылда  Батыс  Еуропа  және  ТМД  елдерінде  екінші  топ 
әдісі өте кең таралған. 
Жоспарланған  (бағдарламаланған)  өнімге  тыңайтқыш  мөлшерін 
анықтайтын есеп айыратын (баланс) топ әдісі бірнеше модификациядан 
тұрады  (Ягодин  Б.А.,  Демин  В.А.  және  т.б.  1989;  Минеев  В.Г.,  1980) 
оның ішінде өте кең тарағандары: 
а)  элементар баланс әдісі; 
б) жоспарланған қосымша өнімге; 
в) нормативтік баланс әдісі. 
Есеп  айыратын  балансты  топтар  әдісін  қолданғанда  (а  және  б 
модификациясы) 
баланстың 
шығыс 
бөлігінде 
жоспарланған 
(бағдарламаланған)  өніммен  шығарылатын  қоректік  заттар,  әрбір 
қосалқы  өніммен  (астық,  құрғақ  зат)  нақты  сан  мөлшерде  қоректік 
заттар  (N,  Р
2
O5,  К
2
0)  шығарылатынын  еске  ала  отырып  есептелінеді 
(Батыс  Еуропа  елдерінде  соның  ішінде  Германияда  одан  басқа  МgО 
шығарылуы да есептелінеді).  
Баланстың  кіріс  бөлігінде  топырақтағы  сіңімді  қоректік  зат, 
енгізілген  тыңайтқыш  мөлшері  және  топырақ  пен  тыңайтқыштан 
қоректік  затты  пайдалану  коэффициенттері,  ал  олардың  мөлшері  өсіп-
жетілу  кезеңіндегі  топырақтың  ылғалмен  қамтамасыз  етілу  деңгейіне 
және дақылдың өсіру технологиясына байланысты. 
Бұл  жағдайда  баланс  (Ягодин  Б.А.,  Демин  В.А.  және  т.б.  1998) 
мынадай болуы мүмкін: 
1. 
Қарқынды  (жағымды),  егер  қоректік  заттардың  топыраққа  келіп 
түсуі олардың өніммен шығарылатынын және топырақпен тыңайтқыштан 
шығындалуы артып кетсе. 
2.  Экстенсивті  (жағымсыз)  немесе  жетімсіздік,  егер  өніммен 
шығарылатын  және  шығындалған  қоректік  заттар  мөлшері  олардың 
топыраққа келіп түсуінен артып кетсе. 
3.  Жетімсіздіксіз  (нөлдік),  егер  кіріс  пен  шығыс  бөлімдері  және 
қоректік заттар тең. 
Нормативтік баланс әдісінің ерекшелігі қоректік заттардың кіріс және 
шығыс бөлігінің барлық бөлімдерін егжей-тегжейлі тәптіштеп есептейді. 
Кіріс  бөлігінде  –  топыраққа  қоректік  заттардың  тыңайтқышпен 
тұқымдармен, судан оның ішінде бұршақ тұқымдас дақылдардың түйнек 
бактерияларының  азоты  мен  екінші  әрекеттегі  бактериялар  – 
азотфиксаторлардың  келіп  түсуі  және  сөзсіз  топырақтың  тиімді 
құнарлығын есептеу. 
Шығыс  бөлігі  –  танаптан  алып  кеткен  өніммен  шығарылған 
қоректік  заттар,  жер  бетінен  су  мен  ағып  кету  арқылы  топырақ  пен 

 
62 
 
тыңайтқыштан шығындалған қоректік заттар, инфильтрация (жауын, өзен, 
көл  суларының  тау  жыныстарындағы  жарықшалар  мен  кеуектер  арқылы 
жерге  сіңуі),  газ  тәрізді  шығын  (мысалы:  азоттың
 
денифитрикациясы). 
Сонымен толық немесе экологиялық (биологиялық) және жеңілдетілген 
(шаруашылық)  баланс  ажыратылады.  Бірінші  жағдайда  қоректік 
заттардың  кіріс  пен  шығыс  бөлігінің  барлық  бөлімдері  есептелінеді,  ал 
екінші  жағдайда  кіріс  бөлімдерінің  қалдықтармен,  тұқымдармен, 
азотфиксатор-бактериялармен 
келіп 
түскен 
қоректік 
заттар 
есептелінбейді  және  шығыс бөлігінде топырақтан шығындалған қоректік 
заттар мөлшері, жинақтап келгенде бұл бөлімдер тең ретінде қабылданады. 
Қазіргі  уақытта  өте  кең  қолданып  жүрген  есеп  айыратын 
(балансты)  немесе  есеп  айыратын  балансты  әдісінің  негізінде  баланс 
жатыр, оны мына түрде көрсетуге болады: 
 
Ш
кө
 * 100= Т
қз
 *К 
тқ
*Т
м
*К
тш
, 
мұнда, Т
қз
 – топырақтағы сіңімді қоректік зат, кг/га; 
         К
тқ
 – топырақтағы    қоректік    затты    пайдалану коэффициенті, %; 
         Т
м
 – тыңайтқыштың мөлшері, ә.е.з.  пен есептегенде, кг/га; 
         К
тш
  –  тыңайытқыштан      қоректік      затты      пайдалану 
коэффициенті,%; 
         Ш
кө
 – өніммен   егістіктің   бір   гектарының   жалпы шығарылатын    
минералдық қоректік зат элементі, кг. 
Толық түрінде баланс теңдеуі төмендегідей өзгереді:  
 
Ө*Ш
қө
*100=Т
қз1
, *К
а
 *К
тк
 +Т
м
 К
тш
, 
мұнда,  Ш
қө 
=  Ө*Ш
қө1
 
–  1  гектардан  өніммен  жалпы  шығарылатын 
қоректік зат элементі, кг; 
Т
қз
  =  Т
қз1
  *  К
м
  –  1  га  топырақтың  жыртылу  қабатындағы  жалпы 
сіңімді қоректік зат, кг/га; 
Т
м
  –  берілген          өнімге          есептелінген          қоректік          заттың 
(тыңайтқыштың) мөлшері, кг/га;  
Ө – бағдарламаланған (берілген) өнім, ц/га;  
Ш
қө
  –  1  ц  негізгі  және  тиісінше  қосалқы  өніммен  шығарылатын 
қоректік зат, кг; 
Т
қз 
_
  топырақтағы  сіңімді  қоректік  зат,  мг/100,  (картограмма 
көрсеткіші)  
К
а
 – мг/100 г қоректік заттарды есептелген топырақ қабатына кг/га 
аудару коэффициенті, (орташа есеппен 25 см қабатына 30).  
К
тқ 
және  К
тш
  –  топырақтан  және  тыңайтқыштан  қоректік  затты 
пайдалану коэффициенті, %; 
Жоғарыда келтірілген баланстан жоспарланған өнімге  тыңайтқыш 
мөлшерін есептеу анықтамасын шығаруға болады: 
ТШ
ТК
а
КЗ
КО
М
К
К
К
Т
Ш
О
Т
*
*
100
*
*
1
1


 

 
63 
 
Органикалық  тыңайтқыштарды  қолданғанда  көңмен  енгізілген  азот, 
фосфор,  калий  мөлшерлері  есепке  алынады  және  көң  енгізілген  жылғы 
және одан кейінгі жылдары пайдаланылатын қоректік заттар ескеріледі. 
Есептеу үшін төмендегі анықтаманы пайдаланған дұрыс: 
 
ТШ
К
К
М
ТК
а
КЗ
КО
М
К
К
К
К
К
К
Т
Ш
О
Т
*
*
*
*
*
*
100
1
1



 
мұнда, К
м
 – көңнің мөлшері т/га; 
            К
қ
 – көңдегі қоректік заттардың мөлшері, кг/т; 
            К
к
 – көңдегі қоректік затты пайдалану коэффициенті, %. 
Демек,  есеп  шығару  үшін  өніммен  шығарылатын  қоректік  заттар 
және  өсімдіктердің,  топырақтың  қоректік  заттар  мен  қамтамасыз  етілуі 
көрсеткіштерін білу керек, сонда жоспарланған өнім деңгейін жетпейтін 
қоректік  заттар  мөлшерін  тыңайтқыш  енгізу  арқылы  орнын  толтыруға 
болады. 
Әрбір  дақылдың  1  ц  негізгі  және  тиісінше  қосалқы  өнімен 
шығаралатын  қоректік  заттар  жөніндегі  деректерді  29-кестеден  алуға 
болады,  сіңімді  қоректік  заттар  мөлшерін  шаруашылықтардың 
картограммасынан,  немесе  қосымшадағы  6  кестеге  жобалаған 
көрсеткіштерден  (жадығаттарды  егіншілік  кафедрасының  доценті  Р.Х. 
Карипов, (1997) дайындаған) алуға болады.  
 
29-кесте – 1 ц негізгі және тиісінше қосалқы өніммен шығарылатын  
қоректік заттар, кг (Каюмов М.К., 1989, Можаев Н.И., 1988)
 
 
Дақылдар 
Негізгі 
өнім 
 
 
Шығарылған кг/ц 
1 ц өніммен 
шығарылған 
NPK мөлшері, кг 
N 
Р
2
0
5
 
К
2
О 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Жаздық бидай 
Астық 
4,27 
1,24 
2,05 
7,56 
Күздік бидай 
Астық 
3,25 
1,15 
2,0 
6,40 
Қарақұмық 
Астық 
3,40 
1,86 
3,31 
8,57 
Күздік қара бидай 
Астық 
3,10 
1,27 
2,26 
7,07 
Арпа 
Астық 
2,50 
1,09 
1,75 
5,34 
Сұлы 
Астық 
2,99 
1,31 
2,58 
6,84 
Жүгері 
Астық 
3,03 
1,02 
3,13 
7,18 
Тары 
Астық 
3,30 
1,02 
3,26 
7,58 
Шай жүгері 
Астық 
3,63 
1,12 
1,54 
6,29 
Асбұршақ 
Астық 
6,00 
1,25 
2,00 
10,12 
Сиыржоңышқа 
Астық 
6,23 
1,31 
1,56 
9,10 
Рапс 
Тұқым 
4,90 
2,30 
3,30 
10,2 
Жоңышқа 
Пішен 
2,60 
0,65 
1,50 
4,75 

 
64 
 
29-кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Эспарцет 
Пішен 
2,50 
0,56 
1,30 
4,36 
Сиыржоңышқа 
Пішен 
2,27 
0,62 
1,00 
3,89 
Еркекшөп 
Пішен 
1,30 
0,51 
1,05 
2,86 
Қылтықсыз арпабас 
Пішен 
1,41 
0,51 
1,13 
3,05 
Судан шөбі 
Пішен 
1,44 
0,46 
1,15 
3,07 
Тары 
Пішен 
1,81 
0,47 
1,45 
3,73 
Итқонақ 
Пішен 
1,50 
0,46 
1,20 
3,16 
Сұлы 
Пішен 
1,76 
0,42 
1,55 
3,75 
Күздік қара бидай  
Пішен 
1,36 
0,42 
1,10 
2,86 
Ас бұршақ 
Пішен 
2,36 
0,51 
1,75 
3,68 
Жүгері 
Құрғақ зат 
2,65 
0,80 
2,20 
5,85 
Қант қызылша 
Тамыр 
жеміс 
0,49 
0,15 
0,50 
1,24 
Мал азықтық қызылша 
Тамыр 
жеміс 
0,40 
0,13 
0,46 
0,99 
Турнепс 
Тамыр 
жеміс 
0,25 
0,14 
0,40 
0,79 
Картоп 
Тамыр 
жеміс 
0,62 
0,30 
1,45 
2,37 
                                                                                               
Топырақтан  және  тыңайтқыштан  қоректік  заттарды  сіңіру 
коэффициенттері 30-кестеде келтірілген. 
 
30-кесте – Екпе дақылдар өсімдіктерінің кейбір топтарының топырақ пен 
тыңайтқыштан қоректік заттарды жобалы шығару (коэффициенті  
М.К.Каюмов, 1989) 
Көрсеткіштер 
 
 
Жобалы 
шығару (пайдалану) коэффициенттері, % 
азот 
фосфор 
Калий 
Суарылмағанда 
Топырақтың қоректік 
заттарынан          
20-50 
5-10 
10-12 
Минералды тыңайтқыштан 
1. Дәнді дақылдар, сүрлемдік 
жүгері, сұлы-сиыржоңышқа 
қоспасы 
50-60 
20-25 
60-70 
2. Көпжылдық шөптер картоп 
60-70 
25-30 
70-75 
Суарылғанда 
 
 
Топырақтың қоректік заттарынан 
30-35 
30-35 
25-30 
Минералды тыңайтқыштардан 
80-95 
30-35 
90-95 

 
65 
 
Көңді  топыраққа  енгізгенде  азот,  фосфор,  калий  мөлшерін  есептеу 
қажет  және  кең  енгізілген  жылғы,  әрі  одан  кейінгі  жылдары  қоректік 
заттардың пайдалануын ескеру қажет (31-кесте). Оның үстіне минералдық 
тыңайтқыштардың есептелген мөлшеріне түзету жасалады. 
 
31-кесте – Көңнің химиялық құрамы және өсімдіктермен ондағы  
қоректік заттарды сіңіруі (Афендулов К.П., Лантухова А.И., 1973) 
Көрсеткіштер 
N 
Р
2
0
5
 
К
2
О 
1 т көңді қоректік заттардың жалпы 
мөлшері, кг 
4,6 
2,0 
6,0 
Өсімдіктердің N Р К бірінші жылы 
сіңіру коэффициенті, % 
25 
30 
50 
1 т есептегенде, кг 
1,2 
0,6 
3,0 
Жалпы сіңіру коэффициенті, % 
50-65 
50-70 
65-90 
1 т есептегенде (тікелей және соңғы 
әсерлері), кг 
2,3-3,0 
1,0-1,4 
3,5-5,4 
 
Көпжылдық  шөптерге  тыңайтқыш  мөлшерін  есептегенде  шөп 
жамылғысының пайдалану ұзақтығын (жыл, шабу сандары) есепке алған 
жөн,  өйткені  бұл  өнімге  есептелген  фосфор,  калий  тыңайтқыштарын 
негізгі  топырақ  өңдеудің  астына  енгізеді,  ал  азот  тыңайтқышын  жыл 
сайын  үстеп  қоректендіру  жолымен  береді,  ал  шөпті  бір  жылда  2-3  рет 
шабу жағдайында әр шабыс сайын. 
Әрбір  өніммен  шығарылатын  қоректік  заттың  мөлшерін  біле 
отырып жоспарланған өніммен шығарылатын N Р К мөлшерін есептеуге 
болады.  Бұл  көрсеткіштер  едәуір  тұрақты  және  олармен  дақылдардың 
жоспарланған  өнім  деңгейіне  тыңайтқыш  мөлшерін  есептегенде 
қолдануға болады. 
Топырақтың N, Р
2
О
5
 және К
2
О (мг/100 г топырақтағы) қамтамасыз 
етілу  картограмасының  агрохимиялық  көрсеткіштерін  тиісті  топырақ 
әртүрлілігі  мен  есептелген  қабаттың  тереңдігіне  сәйкес  келетін 
коэффициентке  көбейту  арқылы  қанша  кг/га  болатынын  анықтайды. 
Орта  есеппен  топырақтың  жыртылатын  қабатының  (0-22  см)  1-ге  тең 
массасын  3000  т  деп  алсақ,  аударма  коэффициенті  30-ға  тең. 
Жыртылатын  топырақ  қыртысының  массасын  дәлірек  анықтау 
топырақтың көлемдік массасы арқылы жүргізіледі. 
Көптеген  мәліметтерге  қарағанда,  топырақтың  сіңімді  қоректік 
заттарынан  өсімдіктер  5-10%  фосфор,  10-12%  калий  және  20-25%  жеңіл 
гидролизденген  азотты  пайдаланады.  Суармалы  жерлерде  қоректік 
заттарды  пайдалану  коэффициенттері  топырақта  да,  тыңайтқышта  да 
жоғарылайды.  Келтірілген  мысалда  (32-кесте)  жүгері  жасыл  балауса 
өнімі  200  ц/га  болғанда  калийге  қажетсінуі  топырақ  есебінен 
қанағаттандырылады,  фосфорға  –  топырақ  және  оған  енгізілген  35  т/га 
көңнің есебінен, тек қана 1,2 ц/га аммиак селитрасы енгізу қажет. 

 
66 
 
32-кесте – Бағдарламаланған өнімге тыңайтқыш мөлшерін есептеу мысалы 
(жүгері, жасыл балауса өнім деңгейі 200 ц/га, ал құрғақ массасы 40 ц/га)  
(МожаевА.Н., 1983) 
Қатар 
саны 
Көрсеткіштер 
Азот 
Фосфор 
Калий 
1 
2 
3 
4 
5 
1 
1 ц құрғақ массамен 
шығарылуы, кг 
2,65 
0,60 
2,20 
2 
Бағдарланған өніммен 
шығарылуы, кг/га 
106,0 
24,0 
88,0       
3 
Топырақтағы мөлшері, 100 г/мг 
7,5 
1,5 
35,0 
4 
Топырақтағы  100 г/мг қоректік 
заттарды га/кг мөлшеріне 
айналдыру коэффициенті 
30 
30 
30 
5 
Топырақтағы     өсімдік     сіңіре     
алатын қоректік заттар мөлшері, 
га/кг 
225 
45 
1050 
6 
Топырақтағы қоректік заттарды 
пайдалану коэффициенті 
20 
10 
10 
7 
Топырақтан       шығарылатын       
қоректік заттардың мүмкін 
мөлшері, кг/га 
45,0 
4,5 
105 
8 
Қоректік   заттар   мөлшерінің   
жетімсіздігі (2п-7п), га/кг 
-61,0 
-19,5 
+17,0 
артық 
9 
Жоспарланған көңмен (35 т/га) 
топыраққа енгізілген қоректік 
заттар мөлшері, га/кг 
161 
70 
210 
10  Топыраққа             енгізілген             
коңнен пайдаланылатыны: 
а) бірінші жылы, га/кг 
б) кейінгі жылдары 
40 
21 
105 
11  Жетімсіз    қоректік    заттар    
мөлшерін минералдық 
тыңайтқыштар есебінен енгізу 
(8п-10п), га/кг 
-21 
+1,5 
қажет 
емес 
12  Тыңайтқыштан қоректік 
заттарды пайдалану 
коэффициенті 
50 
- 
- 
13  Бағдарланған өнімге енгізілетін 
минералды тыңайтқыш мөлшері, 
га/кг е.е.з. есебімен 
42 
 
қажет 
емес 
14  Топыраққа        енгізілетін        
тыңайтқыш буындағы әсер етуші 
зат мөлшері, % 
34 
- 
- 
15  Тыңайтқыш түгінің мөлшері, 
га/ц 
1,2 
- 
 
 

 
67 
 
Зерттеуді пайдаланудың ең дәл коэффициенттерін нақты аймақта, 
топырақта дақылдарға  далалық  тәжірибелер  жүргізу  нәтижесінде  алуға 
болады,  бірақ  олар  ылғалдану  жағдайларына  байланысты  әр  жылдары 
әртүрлі болуы мүмкін. 
Өндіріс жағдайында өсімдіктердің топырақ пен тыңайтқыштан N, Р, К 
пайдалану  коэффициенттерін  анықтауға  болады,  ол  үшін  кез-келген 
дақылдың  қоректік  заттардан  шығаруын  тыңайтқыш  енгізілмеген  және 
енгізілген жерлерде есептейді, оның үстіне бірінші жағдайда өсімдіктердің 
қоректік заттарды шығаруы топырақтың табиғи қорынан, екінші жағдайда 
енгізілген  тыңайтқыш  пен  топырақтың  табиғи  қорынан  пайдалануы 
арқылы жүзеге асады. Есептеу 
М
КЕ
ТШ
КЗ
КО
ТК
Т
Ш
К
Т
Ш
К
100
*
,
100
*


, 
мұнда,  К
тқ
  –  топырақтағы        қоректік        заттарды        пайдалану 
коэффициенті, %; 
Ш
қө
 – өнімнің   қоректік   заттарды   тыңайтылмаған алаңнан 
шығаруы, кг/га; 
Т
қз
 – топырақтағы қоректік заттар мөлшері, кг/га; 
К
тш
 
–  тыңайтқыштағы  қоректік  заттарды  пайдалану 
коэффициенті, %; 
Ш
ҚЕ
 
–  қосымша  өніммен  шығарылатын  қоректік  заттар 
мөлшері, кг/га; 
                  Т
м
  –  тыңайтқышпен        енгізілген        қоректік      заттар  мөлшері, 
кг/га.  
Келтірілген  деректер    мен    түсініктемелер    өте    қажет,      өйткені 
анықтамалық  әдебиеттерде  барлық  жағдайлар  және  дақылдар  үшін 
дайын ереже (рецепт) табу мүмкін емес. 
Тыңайтқыш  мөлшерін  өніммен  қоректік  заттарды  шығаруы, 
топырақ құнарлығы және топырақ пен тыңайтқыштан қоректік заттарды 
пайдалану  коэффициентін  ескере  отырып  есептеу  кескінді  логикалық 
ойлау жүйесімен іске асыруға болады. 
Мысал  ретінде  жүгерінің  200  ц/га  жасыл  балауса  өніміне  32-
кестеде  тыңайтқыш  мөлшерін  есептеу  кескіні  келтірілген  (келтірілген 
есеп  әдістемесі  Целиноград  ауданының  бұрынғы  "Октябрь",  "40  лет 
Казахстана" М. Мәметова атындағы совхоздар) үшін жүргізілген.  
Өндіріс жағдайларында үлкен алқаптарда тексерілген.  
Өнім деңгейін топырақтың тиімді құнарлылығы бойынша (сіңімді N, Р, 
К  мөлшері)  есептеудін  әдістемесі.  Жоғарыда  келтірілген  жадығаттарды 
пайдаланып  топырақтың  тиімді  құнарлылық  дәрежесін,  потенциалды 
мүмкіндіктерін,  қосымша  тыңайтқыш  енгізбей,  есептеп  шығаруға 
болады. Мысалы, картограммаға сәйкес кез-келген танапта топырақтағы 
қоректік заттардың мөлшері (мг/100 г топырақта) – азот – 5, фосфор – 2, 
калий – 40 болды дейік, бұл көрсеткіштерді 30 коэффициентіне көбейту 
жолымен 1 га жыртылатын топырақ қабатына бұл көрсеткіштерді кг-мен 
есептейміз. Бұл мысалды 1 га-ға есептегенде қоректік заттар қоры азот – 

 
68 
 
150,  фосфор  –  60,  калий  –  1200  кг,  оларды  өсімдіктермен 
пайдаланылатын мөлшерін 25-кестенің деректерін қолданып есептегенде 
азоттың 25%, фосфордың 10%, калийдің 12%, немесе тиісінше 37,6 және 
144  кг  болады.  1  ц  бидай  астығы  мен  тиісінше  қосымша  өнімді 
қалыптастыруға  4,27  кг  азот,  1,24  кг  фосфор.  2,05  –  калий  (29-кесте) 
қажет,  топырақтан  шығарылатын  қоректік  заттар  мөлшерін  осы   
көрсеткіштерге
     
бөліп      өнім      деңгейін      табамыз:      азот  бойынша  – 
37:4,27=8,6  ц/га:  фосфор  бойынша  6:1,24=5,0  және  калий  бойынша 
144:2,05=70 ц/га. 
Сонымен  "минимум"  заңдылығына  сәйкес  қарастырылған 
жағдайда өнім 5 ц/га деңгейінде болмақ. 
Жоғарыда келтірілген тұжырымдарды мына анықтама түрінде жазуға 
болады:
                                       
100
*
*
*
КО
ТК
а
КЗ
Ш
К
К
Т
ПҐ

 
мұнда,    ПӨ  –  минералды  қоректік  заттар  мөлшерімен  есептелген 
потенциалды өнім, ц/га. 
Барлық басқа шартты белгілер 67-бетте берілген. 
Осы  әдістемені  қодданып  топыраққа  енгізілген  минералдық  және 
органикалық  тыңайтқыштардан  күтілген  қосымша  өнімді  есептеуте 
болады. 

жүктеу/скачать 15,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: