Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

101
Методологиялық  фальсификационизмді  жұмсарту  үшін  И. Лакатос
зерттеу бағдарлама концепциясын ұсынды. И. Лакатос назарын теорияға емес,
зерттеу бағдарламаларға көңіл бөлді. Ғылыми-зерттеу бағдарламасы ғылымның
құрылымды-динамикалық  моделінің  бірлігі  болып  табылады. Ғылыми
бағдарламаны  іздеуді  қалай  екенін  түсіну  үшін, Декарт  пен  Ньютонның
механикасын, Дарвиннің эволюция теориясын еске түсіру қажет. Теориялардың
кезектесуі 
бір 
өзектен 
шығады, бағдарлама 
шеңберінде 
үздіксіз
методологиямен  өтеді, өз  маңыздылығын, жемістілігін  жəне  басқа
бағдарламаларға қарағанда прогрессивтілігін көрсетеді. Өзінің дамуына теория,
қалыптасу мен уақыт мезетінде орнықтылықты қажет етеді.
Сонымен, Лакатостың  ойынша, ғылыми-зерттеу  бағдарламаларының
бəсекелесуі сияқты болады. Мұндай көзқарасты эпистемология мен ғылымның
тарихнама  арасындағы  байланысты  жəне  ғылыми  эволюциялық  ізденістерде
бірінші орынға койылады.
«Кейбір  философтар, өздерінің  эпистемологиялық  жəне  логикалық
мəселелердің шешімін  іздегенде  қатты қамығады, өйткені  айқындылық  ғылым
тарихы өздерін қызықтырған деңгейде  бола алмайды. Егер шынымен  тарих өз
стандартына  сəйкес  келмесе, онда  олар  ғылым  туралы  барлық  жұмыстарын
тайсалмай қайта бастаулары тиіс», - деп жазады Лакатос.
И. Лакатостың  ойынша, барлық  методологиялық  тұжырымдама
тарихнамалық  тұрғыдан  функциялануы  тиіс. Оның  ең  терең  бағасы  ғылым
тарихының  рационалды  реконструкциясы  арқылы  беріледі. Бұл  позициясы
Лакатостың  Кун  мен  Поппердің  теорияларынан  ерекшеленеді. Лакатос
Попперді тарихшыл емес деп сөгеді, оның фальсификациялану қағидасында ол
тарихты  қателестіретін (жоққа  шығаратын) логикалық  екі  мағыналылықты
көрсетеді.
«Фальсификация 
жəне
ғылыми-зерттеу 
бағдарламасының
методологиясы» (1970) атты  жұмысында  Лакатос  Кунның  теориясына  келісе
отырып, ғылыми  революция  иррационалды, онда  материал  тек  топтың
психологиясына  икемді. Лакатостың  ҒЗП  концепциясы  рационалды  негізімен
теориялық  жəне  логикалық  байланысқан, олар  маңызды  идеялар  мен  теория,
болжаулар жиынтығы деген.
И. Лакатос  Кундік  көзқарасқа  жақын, бірақ  өзінің  ғылыми  танудың
методологиялық  концепциясын, яғни  ғылыми-зерттеу  методологиясының
бағдарламасы  деп  аталатын  көзқарасын  ұсынды. Ол  ғылымның  дамуындағы
ерекшеліктерінің  түсіндіруінде  ғана  емес, бірақ ғылыми зерттеулердің  əртүрлі
логикалық бəсекелесуін бағалауда да қолданады.
Лакатостың  айтуынша, бір  зерттеу  бағдарлама  екіншісін  ығыстырғанда,
ғылымның  дамуы  ғылыми-зерттеу  бағдарламалардың  бəсекесі  болып
табылады.
Ғылыми  революцияның  мазмұны, мəні, бұл  эмпириямен  бір  ғана
жекеленген  теорияны  ғана  емес, бірақ  бір-бірімен  негізін  салатын  бірдей
қағидаларымен байланысқан теорияларды ауысатындармен салыстыру.
Сондықтан, дамыған  ғылым  процестердің  фундаменталды  бағалаудың
жиынтығы теория емес, зерттеу бағдарламасы болып табылады. Бұл бағдарлама

102
төмендегідей құрылымда болады. Ол өзінде 1. «қатты ядро» камтиды, мұндағы
«ядро» бастапқы  негіз, оны  жоққа  шығаруға  болмайды; жəне 2. көмекші
болжаулар - «қорғаныс  белбеуі», олар  ғаламның  саналы  іс-əрекеттеріне
ғылымда  қандай  жолмен  жүруін, ал  зерттеушінің  қандай  жолмен  жүрмеуін
көрсетеді. Т
0
 - бұл  барлық  теорияларға  жалпы  болады. Бұл  бағдарламаның
метафизикасы: ақиқат  туралы  жалпы  түсінік, олар  бағдарламаға  кіретін
теорияларды  сипаттайды; бұл  ақиқаттың  негізгі  заңдылықтары  элементтермен
байланысты; негізі - осы  бағдарламамен  байланысты  методологиялық
принциптер. Мысалы, Ньютонның  механика  бағдарламасының  қатты  ядросы
болып, келесі  ой - ақиқат  заттардың  бөлшектерінен  тұрады, олар  абсолютті
кеңістікте  жəне  уақытта  Ньютонның  үш  заңына  сəйкес  қозғалады  жəне  бір-
бірімен  дүниежүзілік  тартылу  заңына  байланысты  əсер  етеді. Белгілі  бір
бағдарламамен  жұмыс  істейтін  ғалымдар  бұл  механиканың  метафизикасын
қолданады, оны  барабар  жəне  мəселе  емес  деп  есептейді. Бірақ, басқа  да
болашақты  зерттеу  бағдарламаларын  анықтайтын  метафизика  болуы  мүмкін.
Сонымен, XVII ғасырда  механикасында  Ньютондікімен  бірге  картензиандық
бағдарлама болды, олардың метафизикалық қағидалары біріншіден ерекше.
Сонымен  бірге, түпнегізіне  қарап, барлық  бағдарламаның  сипаттамасын
байқауға болады.
Бағдарламаға «жағымсыз  эвристика» кіреді, ол  көмекші  гипотезалардың
жиынтығынан  тұрады, оның  түпнегізін  фальсификациядан, жоққа  шығаратын
факторлардан  қорғайды. Барлық  өнертапқыштық  оның  артикуляциясына  жəне
гипотезаның  түпнегізін  ұстайтын  зерттеуге  немесе  жұмысқа  бағытталған
жиынтық «қорғаушы  белбеу» деп  аталады. Бұл «қорғаушы  белбеу»
бағдарламасы  өзіне  сынау  аргументтердің  жалынын  жақындатып  тартады.
«Көмекші гипотезалар сақинасы» бақылаушылардың шабуылын ұстап тұрады,
түпнегізді  қорғайды. Т
0
 - бұл  өзіндік  бір  методологиялық  ереже, олардың
кейбіреуі қандай жолдардан аулақ болуды көрсетеді.
Жағымды эвристика - ол ғалыммен алғашқы мəселелері мен мақсаттарын
таңдау мен шешу. Барлық жағымды эвристика белгілі бір уақытта сынды жəне
ауытқуды  елемейді, конструктивті  зерттеулермен  айналысады. Мұндай
стратегиясы  бар  ғалымдар  əлі  де  түсініксіз  жəне  потенциалды  жоққа
шығаратын  бағдарлама  фактілерін  жəне  олардың  сол  фактілердің  болуы
бағдарламадан бас тартуға болмайды деп есептейді.
Фальсификация  теоретикалық  сында  жəне  эмпириялық  бас  тартуда
болжаудың «қорғаныс  белбеуі» ғана  болады. Жалпы келісімдерге  байланысты
фальсификацияны  қатты  ядроға  жақындатуға  болмайды. Лакатостың  зерттеу
бағдарламасы  методологияның  орталық  тартылуы  көптеген  бəсекелес
гипотезалардың  бас  тартудан  фальсификацияға  ауысады, ал  сонымен  бірге
бəсекелес  бағдарламаны  растайды  жəне  тексереді. «Қорғаушы  белбеудің»
жекелей гипотезалары бағдарламаның қатты ядросын бүтін сақтап қалдырады.
Лакатостың  сипаттамасы  бойынша, зерттеуші  бағдарламасы  маңызды  ғылыми
жетістік  болып  табылады  жəне  оларды  озық  немесе  кері  кетушілік
мəселелердің  алға  жылжуы  деп  бағалауға  болады. Зерттеуші  бағдарламасы
прогрессивті (озық) жəне  регрессивті (кері  кетуші) дами  алады. Егер «қатты

103
ядро» «қорғаныс белбеуінің» жаңа гипотезаларының пайда болуына жол берсе
зерттеуші бағдарламасы дами береді. Мұндай гипотезалардың дамуы əлсізденіп
жəне  жаңаларды  түсіндіруге  хəлі  жетпегенде, ауытқу  фактілерін  бейімдей
алмағанда, дамуды  кері  кету, немесе  регрессивті  кезеңіне  əкеледі. Алғашқыда
оның теориялық  дамуы жаңа  фактілердің  пайда  болуына  əсер  етеді. Екіншіде,
болжаммен  айтылған  немесе  кенеттен  пайда  болған  бəсекелес  бағдарламаның
жаңа  фактілерін  ғана  түсіндереді. Бəсекелесі  тез  дамыса  зерттеуші
бағдарламасы  көптеген  қиыншылықтарға  кездеседі  жəне  керісінше, зерттеуші
бағдарламасы  көп  нəрсені  түсіндіре  алса, өзінің  бəсекелесін  өз
қоғамдастығынан  шығара  алады. Бұл  болжамдалып  айтылған  бір  бағдарлама
фактісінің екіншіге ауытқу болуымен байланысты.
Сондықтан, зерттеуші бағдарламасының осындай дамуы (Ньютон) «теңіз
аномалиясы» сияқты  бір-бірімен  байланыспайтын  негізімен  өтеді. «Қорғаныс
белбеуі» келесі өзгерісінде болжамданған жаңа фактілер бағдарламада кері кету
пайда болады. И. Лакатос зерттелуші бағдарламасының тұрақтылығын көрсете
білді.
«Қарама-қайшылықтың 
логикалық 
дəлелдемесі, не 
ғалымның
экпериментальді табылған аномалиясы зерттелетін бағдарламаны бір ұрған мен
жоғалта  алмайды». Поппердің (сынға  ұшырап  немес «тез  өледі») деген
гипотезасынан  Лакатос  бағдарламасының  айырмашылығы - теория  тек  қана
өмір  сүрмейді, ұзақ, қиналыспен «өледі», өйткені «қорғаныс  белбеуі» ядроны
сақтау үшін өзін құрбандыққа шалады.
Зерттелетін  бағдарлама  мəселелерді  сəтті  шеше  алса  жетістіктерге  жете
алады, ал бұл мəселелерді шеше алмаса ыдырап, тарайды.
Дамыған  бағдарлама  аясында  барлық  жаңа  фактілер  түсіндіріліп, айқын
теориялар  дамытылды. Лакатос - ғалымдар  бағдарламаны  мүмкіндіктерін
рационалды (жаңадан) бағалауға  жəне  жалғастыру  туралы  сұрақтарды  шешу
немесе  одан  қатысудан  бас  тарта  алады  деп  санайды. Сондықтан, ол
төмендегідей, критерийлермен  жаңадан  бағалауды «даму» мен «өзгеруді»
ұсынады. Кезекті теориялардан Т
1
 Т
2.......
Т
п-1
, Т
п
 тұратын бағдарлама прогресске
айналады, егер  Т
п-1
  сəтті  түсіндіргенді  Т
п
  барлық  фактілерді түсіндіреді. Озық
дамыған бағдарламада əрбір келесі теория қосымша фактілермен сəтті болжам
жасай  алуы  тиіс. Сонымен, бағдарламаның  негізгі  маңызы - оның  қабілетін
білім  толтырады, жаңа  фактілерді  болжайды. «Ғылымның  негізгі  көзі
эмприялық  нəтижелердің  жəне  теориялардың  байланысы  емес, зерттеуші
бағдарламаның  бəсекелестігі, жаңа  фактілердің  болжаулары  болып  табылады.
Қандайда  бір  құбылыстардың  пайда  болуын  түсіндіруде  кездесетін  қарама-
қайшылықтар  мен  қиындықтар  ғалымдардың  оған  деген  көзқарастарын
өзгертпейді», - деп  Лакатос  түсіндіреді. Лакатос  моделі  негізінде  ғылыми
білімнің  дамуындағы  үздіксіздігін  жəне  оның  эмприялық  деңгейге  қатысты
тəуелсіздігін  түсіндіру  мүмкіндігі  туылды. Куннан  Лакатос  концепциясының
айырмашылығы: Лакатос  ғылыми  білімнің  өсуіне  түсініктеме  берді, онда  ол
ғылымның  психологиялық  қоғамдастығына  емес, осы  процестің  объективті
логикасына мəн берді.
Ғылымдағы  формализм. И. Лакатос  өз  назарын  ғылыми  формализмге

104
көңіл бөлген. Бұл мəселеге «Доказательство и опровержение» деген кітабында
тоқталады. Математика  философиясының  мектебін  Лакатос «формализм»
мектебі деп атады.
Формализм, Лакатостың  айтуынша, математика  тарихынан  математика
философиясын  ажыратады. Формализм  математика  мəртебесін  теріске
шығарады. Лакатос  Канттың  сөздерін  қайталайды: математика  тарихы
философияны басқаруынан айырылған, көрсоқырлықпен жасалған.
«Формализм» - дейді  Лакатос, - логикалық  позитивті  философияның
берік қамалы.
Лакатостың айтуынша, тірі математика үшін альтернативті рационализм-
машина  керексіз. Математиканы  формалдылықсыз  зерттейтін  зерттеуші
математикаға шығармашылығы мол логиканы ұсынады, бірақ формалистиканы
философияға мойындата алмады.
Бірақ, ол  математика  тарихы  мен  математиканың  жаңалық  жасау
логикасы (филогенез) жəне  математикалық  ойлары (онтогенез) формализмнен
сынаусыз жəне толығымен бас тартып дами алмайды, деп мойындады.
Математикалық  формализмнің  түп  тамыры  тереңде  жатыр. Ол
математиканың  догмалық  философияның  ұзын  шынжырының  соңғы  бөлігін
ұсынады. Екі  мың  жылдан  бері  догматиктер  мен  скептиктер  арасында  талас
болып  келеді. Догматиктердің  айтуынша, адам  интеллект  пен  сезім  күші,
немесе  тек  бір  сезім  арқылы  шындыққа  жетті  немесе  жетеді. Скептиктер
бойынша, біз  шындыққа  жете  алмаймыз  немесе  қиындықпен  жетуіміз  мүмкін
немесе  жеткенімізді  білмеуіміз  де  мүмкін. Бұл  таласта  математиктер
догматизмнің  бір  бекінісі  болып  тұрады. Скептиктердің  көптеген  бөліктері
сананың  теориясының  догматикалық  бекінісінің  беріктігіне  көз  жұмды.
И. Лакатос - бұған көз салу бекершілік деген.
Революциялық жəне революция аралық кезеңдегі ғалымның іс əрекеті.
Революциялық  жəне  революция  аралық  кезеңдегі  ғалымның  іс  əрекеті
туралы  сұрағында  Лакатос  кумуллятивті  кезең  деген  түсінікті  ұсынды;
революция кезінде теориялар толық жетілген формада болады.
Бұл  мəселеде, Лакатостың  Куннан  айырмашылығы - революция  кезінде
пайда  болған  ғылыми-зерттеу бағдарламасы  толығымен аяқталған жəне  толық
хатталған  болып  табылады. Лакатостың  айтуынша, ғылыми  зерттеудің
үздіксіздігі  революциядан  кейін  зерттеу  бағдарламасының  басталуында  əлі
анық болмайды, болашақта бұлыңғыр суреттеледі.
Бағдарлама  келесі  зерттеулердің  жобасына ықпал етеді. Ғылыми-зерттеу
бағдарламасы  жетілдірген  сайын  ол  дами  береді. Озық  даму  белгілі  бір
«қаныққан  орында» аяқталады, одан  кейін  регресс, яғни  кері  кету  басталады.
Бағдарламаның  жағымды  эвристикасы  шешілетін  мəселені  анықтайды,
сонымен  бірге  аномалияны  болжайды  жəне  оларды  анықталған  шешімге
айналдырады. Егер  Куннда  ауытқу  парадигмаға  сырттай  қатысты  болса,
Лакатостың  тұжырымдамасында  ауытқу  бағдарламамен  болжанады  жəне
ғылыми-зерттеудің ішкі іс-əрекеті болып табылады.
Дамыған  деген  зерттеу  бағдарламалардың  өзі  өзіндік  мысалдарын
біртіндеп  қана  жеткізе  алады. Теоретиктің  жұмысы  ұзақ  зерттеу

105
бағдарламасымен  анықталады  жəне  сол  бағдарламаның  мүмкін  болатын
болжамдарын айтады.
Бағдарламаның  дамуы  мен  жетілдіру  революциядан  кейінгі  кезеңде
ғылыми дамудың ең негізгі, керекті шарттары болып табылады.
Лакатостың  ойынша, революция  аралық  кезеңде  ғалымның  іс-əрекеті
шығармашылық сипат алған. Дəлелдеу барысында революцияның сəл де болса
маңызды  болуында  білімнің  тұрақтануы, бұл  білім  трансформацияланады,
өйткені  дейді  Лакатос, адам  ешқашан  өзі  дəлелдеймін  дегенін  дəлелдемейді.
Сонымен бірге, логикалық дəлелдің мақсаты - сенімге жету емес, сенімсіздікті
анықтау болып табылады.
Кунның  айтуынша, барлық  жаңа  жəне  анықталған  жаңа  парадигмалар,
келесі  бас  ауыртар  мəселелерді  шешу  кезінде  парадигмаға  деген  сенімді
бекітеді, оған ғылыми қоғамның барлық мүшелерінің іс-əрекеті бекітілген.
Лакатосттың  зерттеу  бағдарламасының  алғашқы  сыншыл  нұсқалары
бойынша, дəлелдердің процедурасы теорияға сенуге емес, күдіктенуге əкеледі,
қайта жаңадан жасауға, жетілдіруге, оның жабық тұрған мүмкіндіктерін ашуға
тырысады. Өз  кітабында  Лакатос  білімнің  өсуі  дəлелдемелер  мен  бас  тарту
арқылы  қандай  жағдайда  жүзеге  асады, нəтижесінде  шыққан  пікірталастар
өзгереді жəне алғашқы айтылған дəлелдер дəлелденбейді, - деп сараптайды.
Лакатоста  Кунға  қарағанда  революциялық  ғылыми-зерттеу  іс-əрекеті
революция  аралық  кезеңде  ғалымның  тікелей  қарама-қарсы  əрекеті  болып
табылмайды. Бұл  біріншіден, ғылыми  революцияның  түсінігімен  байланысты.
Өйткені, революция  барысында  жаңа  ғылыми-зерттеу  бағдарламасында  тек
алғашқы жобасы ғана жасалады, ал оның толығымен жасалған жұмысы барлық
революциядан кейінгі кезеңге бөлінеді.
Имре  Лакатос  өз  ғасырының  дара  бір  тұлғасы. В.Н. Порустың  сөзіне
келсек, Лакатостың  ғылыми-зерттеу  бағдарламасы  философия  тарихы  мен
методологиясындағы  орны  ерекше. Рационализм  оның  рухани  идеалы  болды.
Ол  сол  идеалына «рыцарь» ретінде  қызмет  етті. Лакатос  өзіне  сенбеген,
күдікпен  қарағандарды  интеллектуалды  бəсекеге  шақырды, дəйекті  сөздермен
қорғана білді. Лакатос Еуропа философиясы тарихында ерекше орын алды».
Лакатос  ғылыми-зерттеу  бағдарламасында  Ньютон, Эйнштейн, Декарт
теорияларын  мысал  ретінде  келтірді. Өз  ұстазы  Поппердің  іліміне  сүйеніп,
оның жəне өз ойларын тарихпен ұштастырды.

жүктеу/скачать 1,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: