Microsoft Word Кайыпназарова Ж
жүктеу/скачать 323,84 Kb. Pdf көрінісі
|
qaraqalpaqstan qazaqtary tlndeg leksikalyq erekshelkter
| Негізгі бөлім
1. Синоним, омоним, көп мағыналы сөздер Диалектінің лексикалық ерекшелігі деп жергілікті халық тілінде қолданылатын сөздерді, әдеби тіл мен басқа говорлардың лексикасында кездеспейтін, кездесе қалса лексикалық мағынасы ауысып, басқа мағынада жұмсалатын сөздердің тобын айтамыз. Мысалы, зәңгі–баспалдақ, әйдік- үлкен, қассап-мал союшы, айуан-үйдің кіреберіс бөлмесі сияқты сөздер қазақ әдеби тілінің нормасында және қазақ тілінің басқа говорларында кездесе бермейді. Кездесе қалған күнде де көрші тілдердің лексикасымен, ескі тайпа тілдерінің көне тілдік мұрасымен сабақтаса келіп, ерекше сипатталады. Сондықтан бұл жай көршілес тілдермен көне тілдік элементтердің сол территорияда өмір сүрген түрімен байланыстырып, салыстыра, ол тілдермен қаншалықты араласқанын, алмасқанын көрсету, анықтау мақсатында қаралу керек, яғни қарақалпақ тілімен және қазақ тілінің басқа говорларымен бірге танылу қажет. Қарақалпақ аймағында мекендеп отырған қазақтар – туыстас халықтар қарақалпақ, өзбек, түрікмендермен қоян-қолтық аралас-құралас отыр. Сондықтан да бұл говорда қазақ тілінің басқа говорларында кездесетін сөздермен қатар, оларда ұшыраспайтын тың да, соны мағыналы сөздерге жиі тап боламыз. Мысалы, тікеш (тандыр пешке іс табаға пісірілетін нанның
сияқты сөздер говордың ерекшелігін таныта түседі. Бұл бір жағы болса, екіншіден әдеби тілде кездесетін кейбір сөздер тұлғасын сақтай отырып, говорда мағына жағынан басқа ұғымға ие болады. Жергілікті тұрғындар тілінде лексикалық ерекшеліктердің біразы тіл дамуының өткен дәуіррлеріне тән, тіліміздің байырғы белгілерінің говорда сақталған ізі ретінде танылса, қалған бірсыпыра лексикалық құбылыстар – өздері ортасында өмір сүріп отырған көрші қарақалпақ, өзбек, түрікмен тілдерінің әсеріне байланысты пайда болған сөздер. Бұл өлкенің тіліндегі
6 лексикалық кірмелердің ішінде көлемі жағынан молырақ кездесетін– қарақалпақ тілінен
ауысқан сөздер.
Қарақалпақстанның солтүстік аудандарын мекендеуші қазақтар тілінде белгілі орын иелейтін қарақалпақ тілінен ауысқан сөздер. Қай тілді алсақ та оның сөздік құрамына енетін аймақтық лексикасы әдеби тілдің лексикасынан алшақ кетпейді. Сондықтан зерттеліп отырған диалектіде қолданылып жүрген сөздердің дені жалпы халықтық тілдің негізгі сөздік құрамына ортақ болып келеді. Мұндай жалпы халықтық, ортақтық қасиеттер қазақ тілінде де оның ішінде Қарақалпақстанда тұратын қазақтардың тіліне, тілдік ерекшеліктеріне тән. Қарақалпақ аймағын мекендейтін қазақтар тілінің лексикалық құрамын сөз еткенде, олардың ішінде диалектілік синонимдер, омонимдер, көп мағыналы сөздер, диалектілік фразеологизмдер, табу мен эвфемизмдер, күнделікті тұрмыстағы зат атаулары, іс-әрекеті алуан түрлі құбылыстармен сындық, сапалық белгілерді білдіретін сөздердің бар екенін және жалпы халықтық тілге ортақ емес, тек ғана Қарақалпақстан қазақтары тіліне айтылатын көрші, туыс тілдерден кірген күнделікті тұрмыста көп қолданылатын, мысалы, әйдік, нән–
сөздердің қолданылу аясын жете тану, оларды беретін мағынасына қарай топтап көрсетуді талап етеді. Ол сөздердің көпшілігі негізгі сөздік қордан жасалатынын, сонымен қатар, оның әдеби тілге қатысы бар екенін көреміз. Зерттеліп отырған говор материалы осыны дәлелдейді. Сыртқы тұлғалық сипаты
жағынан жергілікті халық тілінде
кездесетін лексикалық ерекшеліктердің дені тіліміздегі белгілі сөз тудырушы жұрнақтардың жәрдемімен жасалған туынды сөздер. Лексикалық ерекшеліктердің арасынан түбір тұлғалы сөздер туынды сөздермен салыстырғанда көлемі жағынан шағынырақ. Тұрғындардың сөздік құрамындағы әдеби тіл мен көпшілік говордан ерекшеленетін сөздер өздерінің мағыналық белгісі мен түрлі лексикалық 7 категорияларға қатысы жөнінен тең емес. Олардың басым көпшілігі тұрмыста кездесетін әр алуан заттар мен құбылыстардың сындық белгісін көрсетеді. Ал енді бірқатар сөздердің лексикалық қызметі іс-әрекет, қимыл- процессін, сондай-ақ мезгілді, амалды, көңіл-күйін білдіруге байланысты. Төменде оларды осы айтылған мағыналық белгілеріне қарай бірнеше лексикалық топтарға ажыраттық. Осы лексика тарауы көлемінде сөз еткелі отырғанымыз – диалектілік синонимдер, омонимдер, тұрғындар тіліндегі көп мағыналы сөздер, фразеологизмдер, табу мен эвфемизмдер, семантикалық ерекшеліктер, лексика-семантикалық топтары. Осы категорияларға қысқаша шолу жасадық.
жүктеу/скачать 323,84 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|