Етістіктерден болған  күрделі баяндауыштар

 
 
қолданылады: арнаулы көмекші етістіктерден басқа негізгі етістіктердің де бір талайы 
көмекші  етістіктерден  басқа    негізгі  етістіктерді4  де  бір  талайы  көмекші  болып 
жұмсала  береді.  Олардың    өзара  көсемше,  есімше  тұлғалар  арқылы  байланысқан 
түйдекті тобының құрамы екі я үш, кейде төрт ябес етістікті болып та келеді.  
Күрделі  баяндауыш  құрамындағы  етістіктердің  қызметі.   Көмекші  етістіктер 
жоқарғыдай синтаксистік  тіркеске түсіп, баяндауыштың  шақтық, түрпаттық (видтік), 
модальдық,т.б.  мағанасын  түрлендіріп,  кейде  бір  қалыптан  екінші  қалыпқа  түседі.  
Ондайда кез келген етістік қатар қойылып, оның алдыңғысы негізгі, соңғысы көмекші 
қызметте  жұмсала  бермейді,  олардың  біріне-бірі  үйлес  келетін,  бірін-  бірі 
толықтыратын,  кейде  біріне  екіншісінің  мағанасына  қарсы  келетін  етістіктерден 
құралып, синтаксистік бірлік жасалады.  
Басқа  түркі  тілдеріндегі  сияқты,  қазақ  тілінде    де  күрделі  етістіктердің  құрамы 
алуан-алуан  болады:  кейде  жоғарғындай  бірі  динамикалық  мағынадағы  етістіктер 
немесе  екеуі    де  статикалық  не  динамикалық  мағынадағы  етістіктер  болады:  кейде  
одан  да  басқа  қимылды,  күйді  білдіретін  етістіктер  тіркесіп,  күрделі  баяндауыш 
болады.  Соған  лайық,  олардың  екінші  компоненттерінің  негізгі  етістіктерге  қосатын 
мағыналары  да  əр  түрлі  болады.  Оны    аңғару  үшін  бір  тұлғадағы  негізгі  етістіктерге 
түрлі –түрлі көмекші етістіктерді тіркестіріп, салыстырайық: бере баста, бере түс, бере 
сал; тұра тұр, тұра бер, тұра қал. 
Негізгі етістіктер мен көмекші етістіктер түйдекті топ құрып күрделі баяндауыш 
болғанда,  субьектінің  қимыл  процесінің  əр  түрлі  құбылыстарын,  мысалы:  істің, 
қимылдың    біткенін,  бітпегенін,  олардың  қарқынын,  бастау,  аяқталу-кезеңдерін 
білдіреді.  
Баяндауыштардың  осылайынша  қайталап  айтылуы  арқылы  да  қимылдың 
созылыңқылығын білдіруі-күрделі етістік баяндауыштардың жұмсалуындағы  стильдік 
ерекшеліктің  бірі.  Бұлай  айтудың  тағы  бір  қызметі  бар.  Негізгі  етістіктерді  қос  сөз 
ретінде қосарлап  айту арқылы да қимылға созыңқылық өң беріледі.  
        Есім    баяндауыштар.  Есім  баяндауышты  сөйлемдер  Европа  тілдерінде  көмекш 
іетістік арқылы жасалады.   Қазақ тілінде есім сөздердің (зат,есім, сын есім, сан есім, 
есімдіктердің)  қайсысы    болса  да  баяндауыш  қызметінде  жұмсала  береді,  бұл  үшін 
олардың    қасында  көмекші  етістіктің  тұруы  шарт  емес.  Соны  мен  қатар  есімді 
сөйлемдердің  қазақ  тілінің  өзіне  тəн  ерекшеліктеріде  бар.  Оларды  басқа  тілдердің, 
мысалы:  орыс  тілінің  фактілерімен  салыстырғанда,  дұрыс  түсінуге  болады.  Мен 
студентпін- Я есть студент. Бұл сөйлемдердің сыртқы тұлғалық белгілеріне қарасақ 
та,  сөйлемге  бас  мүшелердің  өзара  байланысу  амалдарына  қарасақ  та,  елеулі 
айырмашылығы  барлығы  байқалады.  Егер  мен  студентпін  дегенді-  Я  студент  деп 
аударсақ,  ондағы  айырмашылық  баяндауышқа  қазақшада  жіктік    жалғаудың 
жалғануында ғана емес, сол арқылы баяндауыштың баяндауыштық мүшелік дербестігі 
сақталып,  сөйлемдік  құрылысының  берік  болуында.   Сондықтан  баяндауышты 
бастауышсыз  айтуға  болмайтынындай,  Я  ученик  дегенді  де  бастауышсыз  айтуға 
болмайды., ал оқушымын, студентпін деп сөйлемді бір құрамды етіп айта бере аламыз. 
Сонда сөйлем құрылыс жағынан ықшамдылық  қасиетке   ие болады. Бұл- қазақ тілінің 
артықмашлығы емес., өзгешелігі. 
Ал есім баяндауыштардан кейін тұтатын  көмекші етістіктер баяндауышқа ондай 
тек  шақтық  мағына  қосып  қана  қоймайды.,  сөйлемнің  тұлғасын  тұрлендіретін    де 
қызметте жұмсалады.  
Сондықтан  Мен  оқушымын,  Сен  оқушысың,  Ол  оқушы        дегендері  таза  есімді 
сөйлем  деп  қарасақ,  Мен  оқушы  едім,  Мен  оқушы  болатын    болдым.  Сен  оқушы 
болатын  болдың  дегендері  есімді  жəне  етістікті    сөйлемдердің  екі  арасынан  орын 

 
 
алатын,  бірақ  есімді  сөйлем  болу  қасиеті  басым,  жай  сөйлемнің  ерекше  бір  есім  –
етістікті құрама баяндауышты түрі деп қараймыз.   
Қазақ  тілінде  зат  есімді,  сол  сияқты  басқа  есімдерді  түбір  күйінде  баяндауыш 
қызметінде  қолдану  үшін,  бастауыш  пен  баяндауыш  белгілі  орындарда  тұрады:  
баяндауыш бастауыштан кейін тұруы керек:  Ол-студент, Рəбиға- инженер, Абай- ақын. 
Бірақ  ондайда  қатар  айтылған    тұрлаулы  мүшелерді    өзара    байланыстырып,  олардың 
мүшелік  қызметірақ  ондайда  қатар  айтылған    тұралы  мүшелерді    өзара  
байланыстырып, олардың мүшелік қызметін айқындауға себеп болатын –дауыс ырғағы.  
Бұл  айтылғандар  –есімдердің III жақта  тұрып  баяндауыш  болуының  шаттары.  Ал, I, 
IIжақта 
(баяндауыштық)жалғаулар 
жалғанады. 
Ондайда 
есімдерден 
болған 
баяндауыштарға тиісті жіктік есімдерді баяндауыш етуге дауыс ырғағының көмекшілік 
қатысы болмайды жəне бастауыш пен баяндауыштың əр уақытта қатар тұруы да шарт 
емес.      

жүктеу/скачать 1,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: