Дистанционды қарым-қатынас

керек.  Себебі,  тыңдап  отырған  кісі  сұрақтарыңызға  жауап  беру  үшін. 

Сұрақтарыңыздың  шешімін  тапқаннан  кейін,  қайтадан  сқрақты  қайталау 

міндетті  емес.  Сөздің  соңында  телефонмен  сөйлесіп  отырған  көршіңізге 

қызық жауаптары үшін алғыстарыңызды білдіру керексіз. Сөйлесер алдында 

айқайламай  жайлап  сөйлесу  керек,  егерде  сөйлесіп  жатқанда  сөзің  даусы 

естілмей кетсе ондаонда телефон дұрыс істемей тұр.  

Бүгінгі  өмірді  телефонсыз  елестету  қиын-ақ.  Телефон  тарихы  ХІХ 

ғасырдан бастау алады. 1861 жылы неміс физигі және өнертапқышы Иоганн 

Филипп  Рейс  музыкалық  дыбыстар  мен  адам  дауысын  желі  арқылы тарата 

алатын 

құрылғы 

жасады. 

Ал, 

1876 

жылы 

Филадельфиядағы 

электротехникалық  көрмеде  шотландтық  тегі  бар  американдық  Александр 

Белл  алғаш  рет  “сөйлейтін  телеграфын”  таныстырды.  Мінекей  содан  бері 

телефон көп өзгеріске ұшырады, бірақ телефонмен сөйлесу қағидаттары қай 

уақытта  да  әдептілікке  негізделеді:  Телефон  шырылдағанда  үшінші-

төртінші  қоңырауға  дейін  көтеру  керек;  Визуалды  байланыс  жоқ 

болғандықтан,  екпін,  сөйлеу  жылдамдығы  сияқты  факторлар  маңызды  рөл 

ойнайды;  Үй  телефонына  қоңырау  шалғанда  кешірім  сұрауды  ұмытпаңыз; 

Телефонмен  қысқа  әрі  нақты  айту  керек;  Үй  телефонына  хабарласу:  таңғы 

сағ.  9,00-ден  кешкі  22,00  аралығында  ғана;  Бейтаныс  адамға  телефон 

соққанда нөмірін кімнен алғанын айтуды ұмытпаңыз; Аз танитын тұлғамен 

3-5  минут  көлемінде  ғана  сөйлескен  жөн;  Телефон  шалған  бойда 

амандасқаннан  кейін  өзіңіздің  кім  екеніңізді  атаңыз;  Талқыланатын 

мәселелер  тізімін  дайындау  артық  етпейді;  Телефон  соғушыға  керек  адам 

болмай қалса, хабарласқан адамға “Бұл кім” деп сұрамай, “Кім телефон соқты 

деп  айтайын”  дегеніңіз  дұрыс;  “Білмеймін”  деудің  орнына  “анықтайын” 

дегеніңіз  жөн;  Асықпай,  нақты,  әр  сөзіңізді  ойланып  айтыңыз;  Кедергі 

жасамағаныңызды  анықтап  алыңыз;  Телефон  арқылы  бос  әңгімеге  жол 

бермеңіз.  Ішкі  дүниеңізді  ақтарғыңыз  келсе,  көзбе-көз  кездескен  артық; 

Біреу  қателесіп  сізді  терген жағдайда,  бас  салып  айғайламай,  “кешіріңіз,  сіз 

нөмірмен қателестіңіз” – деп сыпайы жауап беруге де болады; Танысыңызға 

қонаққа  келетініңізді  алдын  ала  ескертуде  телефонды  пайдаланыңыз.  Үй 

телефонына хабарласып: “Үйдесің бе?” деп сұрамаңыздар 2.Іскерлік хат жазу 

этикасы.  «Іскерлік  хат»ұғымын  және  оның  композициялық  тілдік  түрлері 

мен ерекшеліктерін анықтау. 

Ресми-іскерлік  стилдіңнегізгі  мақсаты–бітісуге  келісуге  қол  жеткізу 

және  адамдардың  мінез  құлқына,  жүріс  –тұрысына  әсер  ету  болып 

табылады.  Ресми–іскерлік  стилдің  өзіне  тән  стилдің  белгілері  және 

стилистикалық  нормалары  туралы  айтқанда,  функционалды  стиль 

функционалды  варианттар  жиынтығымен  көрінетін  абстракция  екендігін 

ұмытпаған жөн.Бұл  варианттардың әрқайсысы  шамада  барлық  стильге тән 

жалпыны  жүзеге  асыра  ды  немесе  оған  бүтіннің  бөлігі  ретінде  қатысы 

болады.  Міне  осылай  функционалды  стилді  Жалпы  амандықты  білдіретін 

хаттар  Қызметтік  хаттар  Шығармашылық  хаттар  Жеке  хаттар  Әдебиеттегі 

хаттар Жеке іскерлік хаттар Ресми іскерлік хаттар Манипуляциялық қатынас 

императивтікке  ұқсайды.  Оның  мақсаты  -  қарым-қатынастағы  серіктесіне 

ықпал  ету.  Бірақ  бұл  жерде  көздегеніне  қол  жеткізу  жасырын  жасалады. 

Императив  сияқты  манипуляцяда  екінші  адамның  мінез-құлқы  мен  ойын 

бақылауға ұмтылады. Манипуляция бизнесте және ресми қатынастарда жиі 

кездеседі.  Өзгені  өзінің  ықпал  ететін  объектісіне  айналдыру  арқылы, 

шынайы  серіктесін  көрмей,  байқамай,  өз-  өзімен  өзінің  мақсаттары  мен 

міндеттерімен  қарым-қатынас  жасайды.  Манипулятивті  әсер  ету  қарым-

қатынас  партнерына  әсер  ету  өз  ниетін  жасырын  түрде  жүзеге  асыру 

мақсатына жетуге бағытталған тұлғаарлық қатынас формасы.  

Манипуляция  –  қарым-қатынас  партнеріне  объективті  әсер  етуді  басқа 

адамның  мінез-құлықмен  ойын  бақылауғы  қол  жеткізуге  талыпыныты 

көрсетеді.  Адамдарды  манипуляциялау  бизнес  және  іскерлік  қатынастар 

аймағында  мүмкін.  Кіші  топтардың  ұжым  ретінде  даму  процесі  Тәрбиелеу 

объектісі  ретінде  жеке  тұлғадан  гөрі  әртүрлі  сипаттар  бойынша 

біріктірілген  адамдар  топтары  қарастырылады.  Адам  тұлға  ретінде  топта 

қалыптасады,  топ  ішіндегі  қатынастарды  тікелей  көрсететін  амалданған 

көрсеткіш.  Тұлға  үшін  топтың  маңыздылығы  мынада:  топ  –  белгілі  бір 

әрекеттер  жүйесі.  Топтың  өзі  белгілі  бір  әрекет  түрінің  субъектісі  болады 

және сол арқылы қоғамдық қатынастардың жүйесіне енеді.  

Топ ұғымының шығуы күрделі. Европада бұл сөз ХУІІ ғасырдың аяғынан 

кейін  пайда  болды.  Сонымен  топты  төмендегідей  сипаттағы  жеке 

адамдардың  жиналысы  құрайды  деп  саналады:  1)  бір-бірімен  жиі 

арақатынас;  2)  өздерін  бір  топтың  мүшесі  ретінде  санайтын;  3)  өздерінің 

қызығушылықтары  бойынша  жалпы  нормаларды  бөлісетін;  4)  рөлдер 

бөлісінің  бірдей  жүйесіне  қатынасатын;  5)  бірдей  объектілер  мен 

идеялармен  өзін  теңестіретін;  6)  топты  қанағаттанудың  қайнар  бұлағы 

ретінде  қабылдайтын;  7)  өзара  байланыста  болатын;  8)  өздерін  біртұтас 

сезінетін;  9)  өздеріне  қатысты  іс-әрекетті  реттейтін.  Топқа  психологиялық 

анықтама  беретін  болсақ  онда  белгілі  бір  сипаттамалар  негізінде  негізінде 

әлеуметтік  біртұтастылықтан  бөлініп  шығатын  шамасы  шектелген 

жалпыламалық болып табылады. Топтарды өлшемі бойынша келесідей бөлу 

кең таралған: · үлкен және кіші топтар; · нақты және шартты. Нақты топтар 

дегеніміз  —  белгілі  бір  бір  іс-әрекетке  түсетін  күрделі  түрде  ұйымдасқан 

адамдар тобы. Шартты топтар дегеніміз – бір-бірімен тікелей немесе жанама 

объективтік  арақатынас  жасамайтын  субъектілерден  тұрады.  Олардың 

әлеуметтік  және  психологиялық  сипаттамалары  ортақ  болады.  Үлкен 

шартты  топтарды  зерттеу  олардың  мүшелерінің  дамуын  болжауға  және 

оларға  қатысты  өзінің  стратегиясын  жасауға  мүмкіндік  береді.  Кіші  топтар 

бұл  -  ортақ  мақсаттармен  немесе  міндеттермен  біріктірілген,  әрқашанда 

тікелей 

қатынас 

жасайтын 

жеке 

адамдар. 

Ішкі 

құрылысының 

қарапайымдылығы  кіші  топтың  ерекшелігі  болып  табылады.  Кіші  топта 

әдетте,  беделді  лидернемесе  беделді  жетекші  болады.  Топ  мүшелерінің 

арақатынасын реттеуші реттеуші ұйымның сипатына байланысты топтарды 

бөле  отырып  ресми  ұйым  топтың  құрылымының  сырттан  берілетінін 

болжайды,  ал  топтың  ресми  емес  ұйымын  адамдардың  психологиялық 

арақатынасы  қалыптастыратын  ішкі  құрылымдық  ерекшеліктер  реттейді. 

Бұл  топтарды  келесідер  сипаттайды:  олардың  арақатынасы  топтық  іс-

әрекеттің  мазмұнына  байланысты  болмай  симпатия  –  антипатияның 

тікелей  қатынастарына  ғана  байланысты  болады.  Мұндай  бірлестіктер 

әдетте  ерікті  уақытша  ғана  болады,  көзқарастырадың  ұқсастығымен 

айқындалады.  Топ  —  әлеуметтік  тұтастықтан  белгілі  бір  нышандары 

негізінде  бөлінетін  адамдардың  шектеулі  шамадағы  қауымдастығы;  бұл 

нышандар  атқаратын  қызметтерінің  сипаты,  әлеуметтік  не  таптық 

қатыстылығы,  даму  деңгейі  және  т.б.  болуы  мүмкін.  Топты  адамдардың 

санына байланысты саралау: үлкен, шағын, кіші топтар (диада, триада) деп 

бөлу кең тараған. Әлеуметтік статусы бойынша ресми және бейресми, өзара 

байланысының тікелей не аралық болуына қарай нақты және шартты, даму 

деңгейіне  қарай  даму  деңгейі  төмен  (ассоциациялар,  корпорациялар, 

диффузиялық  топтар)  және  даму  деңгейі  жоғары  топтар  (ұжымдар), 

мәнділігі  жөнінен  референтті  және  мүшелік  топтар  болады.  Топтардың 

шамасы,  құрылымы  мен  құрамы  өздері  сол  үшін  топтасқан  іс-  әрекеттің 

мақсаттары мен міндеттеріне қарай анықталады. Топ мүшелерінің бірлескен 

қызметінің мазмұны топ ішіндегі динамиканың барлық үрдістеріне себепкер 

болады, бұлар: тұлғааралық қатынастардың дамуы, серіктестердің бір-бірін 

қабылдауы,  топтық  нормалар  мен  құндылықтардың,  ынтымақтастық  және 

өзара  жауаптылық  нысандарының  қалыптасуы.  Өз  кезегінде  топта 

қалыптасқан  қатынастар  топтық  іс-әрекеттердің  нәтижелілігіне  әсер  етеді. 

Топтар,  әдетте,  әлеуметтік-психологиялық  зерттеулердің  объектісі  болады. 

Бұл  орайда,  топ  ішінде  дамитын  үрдістерде,  сондай-ақ  іс-әрекеттің  тұтас 

субъектісі ретінде басқа топтармен өзара әрекеттестік үрдісінде әлеуметтік 

қатынастар  жүйесіне  қамтылған  топтың  өзі  де  зерттеледі.  Әлеуметтік  топ; 

бір  топ  оқушы;  Топталып  оқу.  Топ  белгілі  біріккен  іс-әрекеттерімен 

сипатталатын  адамдар  жиынтығы.  Ішкі  және  сыртқы  топтық  қасиеттеріне 

қарай  топтарды  келесі  түрлерге  бөлуге  болады:  санына,  байланысына, 

ұйымшылдығына,  ынтымақтастығына,  тұрақтылығына,  тұлға  үшін 

маңыздылығына  т.с.с.  •  1.  Санына  байланысты  үлкен  топтар  (ұлттар, 

партиялар, таптар), шағын топтар (отбасы, ұшақ экипажы). • 2. Байланысына 

қарай  алғашқы шынайы (сынып, студенттік  топ,  өндірістік  бригада), соңғы 

жағдайға немесе шартқа байланысты (университеттің студенттері, қаладағы 

немесе  аудандағы  мектепті  бітірушілер,  қаладағы  зейнеткерлер);  •  3. 

Ұйымшылдығына  қарай:  ұйымдасқан,  ресми  (сынып,  студенттік  топ), 

ұйымдаспаған  бейресми  (көпшілік,  жиын,  жұрт).  •  4.  Ынтымақтастығына 

қарай  ынтымақты  жоғары  дамыған  (студенттік  топ,  өндірістік  бригада), 

ынтымақсыз  төмен  дамыған  (бірінші  сынып  оқушылары).  •  5. 

Тұрақтылығына  қарай  тұрақты  (ұлт,  отбасы),  тұрақты  емес  (мерзімдік, 

уақытша  бригадалар).  •  6.  Тұлғаға  маңыздылығына  байланысты  эталоиды, 

референтті  (шынайы  немесе  үлгі  болатын  қиялдағы  топ),  топтар.  •  7. 

Қоғамның  дамуына  байланысты  прогрессивті  (ұжым),  регрессивті.  8.  Іс-

әрекеттің  түріне  қарай  ойын,  оқу,  еңбек  топтары.Топтағы  тұлғааралық 

қатынасты социометрия әдісімен зерттейді. Бұл әдісті енгізген Дж. Морено. 

Топтағы  әрбір  адам  екі  түрлі:  іскерлік  (ресми)  жәнс  жеке  (бейресми) 

қатынаста болады. Біріншісі топтың бүкіл құрамымен бірге құжатқа түсірілу, 

ал  екіншісі  ұнату,  жақсы  көру,  достық,  жолдастық,  жек  көру,  жауласу  т.б. 

себептер негізінде пайда болады. Іскерлік қатынастарға шек қоюға болады, 

ал  жеке  қатынасқа  шек  қою  мүмкін  емес.  Іскерлік  және  жеке  қатынастар 

тұлғааралық  қатынас  жүйесін  құрайды.  Тұлғааралық  қатынасын  зерттеген 

кезде  бақылау,  эксперимент,  әр  түрлі  әңгімелесу  әдістері  пайдаланылады. 

Мұндай  әдістердің  бірі  —  таңдау  болып  саналады.  Бұл  әдісті  тұңғыш 

ұсынған  американ  психологі  Дж.  Морено.  Бұл  өз  бетінше  объективті  әдіс 

және  оны  әлеуметтік  психологияның  басқа  әдістерімен  бірге  тұлғааралық 

қатынасты  зерттеген  кезде  қолдануға  болады.  Топ  —  жалпы  белгілердің 

негізін  (мақсат,  іс-әрекет  түрі,  әлеуметтік  деңгей,  жас  ерекшелігі,  адамдар 

саны  және  т.с.с.)  құрастырған  адамдардың  әлеуметтік  жиынтығы.  Топ  — 

жалпы  белгілердің  негізін  (мақсат,  іс-әрекет  түрі,  әлеуметтік  деңгей,  жас 

ерекшелігі,  адамдар  саны  және  т.с.с.)  құрастырған  адамдардың  әлеуметтік 

жиынтығы  Топ-диададағы  өзара  қарым-қатынастың  дамуы  Адам  қоғамда 

өзiн  қоршаған  адамдар  тобында  өмiр  сүредi  және  дамиды,  оның 

талаптарына  сәйкес  өз  ойлары  мен  мiнез-құлқын  өзгертедi,  топтың  басқа 

мүшелерiмен өзара әрекеттесу арқылы әртүрлi байланысты сезiнедi. Қарым-

қатынас психологиясы мынандай құбылыстарды зерттейдi; адамдардың бiр-

бiрiн қабылдауы және түсiнуi, елiктеу, сендiру және нандыру, ұйымшылдық 

немесе  жанжалдық,  бiрiккен  iс-әрекет  және  тұлғааралық  қатынастар.  Осы 

психологиялық  құбылыстың  әр  түрлiлiгiнде,  олардың  пайда  болуының 

негiзгi  қайнар  көзi  болып  адамдар  арасындағы  қарым-қатынас  аймағы 

болып  табылады.  Егер  қарым-қатынас  болмаса,  бiздiң  рухани,  материалды 

даму  деңгейiмiздiң  қандай  дәрежеге  көтерiлгенiн  бiлмес  едiк.  Бiздiң 

әрқайсымыз  өзiмiздiң  негiзгi  қырларымызды  жеке  қарым-қатынас 

тәжiрбиелерiмiз  арқылы  жанұядағы,  мектептегi,  жұмыстағы,  көшедегi 

тiкелей  қатынастар  арқылы  игеремiз.  Бұл  микроорта.  Микроортадағы 

қарым-  қатынас  арқылы  әрқайсымыз  әлеуметтiк  әлемдi  кеңiнен  танимыз 

және қарым-қатынасқа түсемiз, яғни макроорта әсерiн сезiнемiз. Макроорта 

–  бұл  өз  ғылымы,  мәдениетi,  идеалогиясы,  заңы,  қоғамдық  өлшемдерi  бар 

қоғам.  Микро  және  макроортаның  кездесетiн  жерi,  олардың  өзара 

әрекеттесетiн шек – бұл кiшi топ, онда бiздiң әрқайсымыздың өмiрiмiз өтедi. 

Қарым-қатынас  тарихи  алғашқы  форма  болып  табылады  оның  негiзiнде 

өркениет дамуының кейiнгi кезеңдерiнде қарым-қатынастың басқа түрлерi 

пайда болды. Мысалы; жазбаша қарм-қатынас жазбашалықтың құралуынан 

кейiн  ғана  пайда  бола  бастады.  Бiздiң  әрқайсымыз  адамдар  арасында  өмiр 

сүрiп  және  жұмыс  iстегендiктен  кез-келген  жағдайда  өз  тiлектерiмiзге 

тәуелсiз  түрде  адамдармен  қарым-қатынасқа  түсемiз.  Егер  бiз  өз  өмiрiмiздi 

бақыласақ  онда  мынаны  байқаймыз:  •  басқа  адамдармен  өзара  әрекеттесiп 

оларды  қабылдаймыз  және  бағалаймыз.  •  Жиi  түрлi  естiгендерiмiздi 

қызығушылықпен  қабылдаймыз.  •  Таныстарымызбен  немесе  кездейсоқ 

адамдармен  өмiрлiк  тәжiрбиелерiмiзбен  алмасамыз.  •  Басқа  адамдардың 

әсерiн  сезiнiп  оларға  елiктеп  өз  мiнез-құлқымызды  өзгертемiз.  •  Шешiм 

қабылдағанда  көп  жағдайда  қасыңдағы  адамдардың  пiкiрiн  есепке  аламыз. 

Қарым-қатынас  стратегиясы  Қарым-қатынас  стратегиясы  үшке  бөлiнедi.  1-

шi  ашық-жабық  қарым-қатынас.  Ашық  қарым-қатынаста  әр  адам  өзiнiң 

көзқарасын жеткiзе бiлуi және басқалардың позициясын тыңдауға әрдайым 

дайындық.  Ал  жабық  қарым-қатынас  ақпаратқа  деген  өзiнiң  көзқарасын 

қатынасын  жеткiзе  алмауы,  қарым-  қатынасқа  түсуге  талпынбауы.  2-шi 

Монологты  стратегия.  3-шi  Рольдiк  тұлғаарлық  стратегия  (мұғалiм-оқушы, 

үлкен-кiшi). Өзіндік бақылауға арналған сұрақтар: Кіші топқа сипаттама. Топ 

белсенділері.  Топ  өлшемі.  Топтағы  жеке  адам  ұғымы.  Тақырып  7.  Қарым 

қатынастың  қоғамдық  әлеуметтік  өмірде  тілдесу  арқылы  жүзеге  асуы 

Негізгі  сұрақтар:  Адамдар  арасындағы  қарым-  қатынас.  Өзара  тілдесудің 

әлеуметтік-  психологиялық  сипаты.  Тыңдау  техникасы.  Әңгімелесу  түрлері 

Адамдар  арасындағы  қарым-  қатынас.  Адам  дүниеге  келісімен  екінші  бір 

адаммен қарым-қатнасқа  түсуді  қажетсінеді.  Мәселен, нәрестенің  анасымен 

«тілдесу»  қажетін  қанағаттандырмау  –  біртіндеп  анық  қарасақ  сезіледі, 

мейріисіз болып өсуіне, кішкентайынан айналасына деген сезімнің азаюына 

әкеліп  соқтыратыны  байқалып  жүр.  Сөйтіп,  басқалармен  қарым-қатнасқа 

түсу-қай жолдарға бомасын, оған киім-кешек, баспана, ұйқы, дем алу қандай 

қажет болса, айналадағы жұртпен арласып, дұрыс қарым-қатнас жасай білу 

де сондай қажет. Мәселен, адамды қамап, басқалармен арластырмай ұстау – 

жазаның  ең  ауыр  түрі  екендігіне  шүбә  келтіруге  болмайды.  Өзгелермен 

қарым-қатнас  жасау-бұл  тіршілікке аса  маңызды  ақпарат,  алмасу  деген сөз. 

Адам  қарым-қатнас  арқылы  айналасындағы  дүние  жйлы  мәлімет  алады, 

еңбекпен  тұрмыс  дағдыларына  машық  тосады,  адамзат  жасап  шығарған 

түрлі құндылықтарды меңгереді. Әрине, қарым-қатнас ақпарат, алумен ғана 

шектелмейді, оның шеңбері аса кең, бұл көп қырлы ұтым. Спектакль көрсек 

те,  лекция  тыңдасақ  та,  телефонмен  хабарлассақ  та,  дос  –жарандармен 

сөйлессек  те-осының  бәрі-бәрі  –  қарым-қатнастың  сан  алуан  қарлауды. 

Адамдар  арасындағы  қарым-қатнастардың,  басқалармен  тікелей  аралас-

құралас  болудың  маңызды  анақұрлым  қажетті  болатыны  айдан  анық. 

Осындай  қарым-қатнастың  мән-  мағнасы,  олардың  түрлі  көрністері  жеке 

адамдар  мен  топтың  ұйымдардың  тіршілігімен  жақсы  байқалып  отырады. 

Олай  болса,  алдымен  қарым-қатнас  ұтымымен  тікелей  байланысты  «тап», 

«ұжым»  деген  ұтымдардың  сыр-сипатымен  қысқа  болса  да  таныс 

болғанымыз  абзал.  Адам  баласы  жалғыз  жүріп,  көздеген  мақсат-мұратына 

жете  алмайды,  сондықтан  да  ол  ылғида  басқалармен  бірлесіп  тіршілік  етуі 

тиіс.  Топтың  түрлері  сан  алуан.  Мұның  бірі-  нақты  (реалды)  топтар.  Бұл 

ортақ мақсатты көздеп, бір кеңістік те, белгілі уақыт ішікте, бір-бірмен қоян-

қолтық  араласып,  іс-әрекетке  түсетіндер.  Топтар  үлкен  (макро),  шағын 

(микро),  ресми,  биресми,  формалы,  формаласу,  ұйымдасқан,  ұйымдаспаған, 

жасанды, толблти, референттік болып бірнешеге бөлінеді. Біршама тұрақты, 

құрамы  жағынан  саны  онша  көп  емес,  бір-бірімен  тікелей  қарым-қатнас 

жасап  отыратын  ортақ  мақсатқа  ұмтылған  адамдардың  бірлестігі  «шағын 

топ»  деп  аталады.  Мұндағылар  бірін-бірі  жақсы  біледі,  топ  алдына  тұрған 

ортақ міндетті орындай кезінде өзара қоян-қолтық қатнасы болады.  

Шағын  топ  мүшелерінің  саны  екі-үш  адммен  құралып,  әрісі,  30-40 

адамнан  аспауы  тиіс.  Әр  адам  топта  қандай  болмасын  белгілі  бір  роль 

атқарады.  Бірақ,  оның  бұл  ролі  тұрақты  болмайды.  Кісінің  атқаратын  ісі 

неғұрлым  көп  болса,  соғұрлым  ұжыммен  тез  байланысқа  түсе  алады,  ол 

адамның  ұжымға  ықпал  тиімдірек  болады.  Адамның  топқа  ықпал  ету 

дәрежесі оның жеке басының қасиеттеріне де тәуелді. Орамды ықпал, терең 

сезім,  күшті  ерік-жетер,  қажыр-қайрат,  қабілеттілік  осының  бәрі  ұжым 

үгілікке  айналса,  кісінің  рухани  өмірі  бай  болса,  дағды  икен,  шеберлікті 

жеткілікті болса, ол соғұрлым топ ішіне тез сіңіп, беделі де жағалары болады. 

Ал,  адам  өзін  ұжымнан  жоғары  қойса,  әсіресе  оған  қарсы  келуге  тырыса, 

тәкәппарлық  көрсетсе,  оның  жұртқа  ықпалы  төмендеп,  бара-бара  беделіне 

айырлатын  болады.  Зерттеу  нәтижесіне  қарағанда,  мектеп  сыныптардағы 

адамның  ішінен  тек  үш-төрт  оқушы  ғана  басқалардан  айрықша  белгілі 

болады  екен.  Себебі  :  олардың  төл  мүшелерінен  қатынала  жасай  білу 

қасиетінің  жоғарылығында,  яғни  басқаның  «жүретіне  жол  таба»  біліп, 

қашанда  көпшілікке  жақын,  белгілі  болатындығында.  Адам  өз  орнын 

жалбақтау, жалғампаудану жолынан емес, өзінің табиғи балнасымен, қадір-

қасиетімен,  ашық  мінезімен  табады.  Сөйтіп,  адамның  топ  ішінде  белгілі 

болуы анық басқалардың жағдайын түсіне білуі негізінде қалыптасады екен. 

Екіншіден,  ондай  адам  білімділігі,  ікерлігі,  өз  білгенін  басқалардан  аямай, 

олармен  риялсыз  бөлісуге,  көмектесуге  әзір  тұрушылығымен  де 

ерекшеленеді.  Үшіншіден,  кісінің  сырт  бейнесі  мен  келбет-кескінін,  яғни 

дене  күші  факторын  да  ескермеске  болмайды.  Топ  мүшелерінің  көпшілігі 

өзара тату-тәтті  тіршілік  еткенмен  алдағы  әр  адамның  өзгелерден  гөрі жиі 

байланысқа  түсетін,  яғни  мүддесі  бір,  әңгімелері  жарасқан  ортақ  істі 

құлшына орындайтын жолдастың, достық қатнастағы адамдары да болады. 

Топ басшының, яғни жетекшісіз болмайды.  

Кез  келген  топтың  өздері  сайлап  алған,  не  жоғарыдан  тағайындалған 

басшысы  болады.  Топ  әрекетінің  нәтижелі  болуы  жетекшіге  байланысты. 

Топта «маралдың психологиялық ақуал» дейтін ұғымның да мәні зор. Бұл – 

топ,  ұжым  мүшелерінің  өзара  қарым-қатнасындағыортақ  тәртіп  пен 

жауапкершілік,  яғни  жетекшімен  оның  қарамағылардың  бірін-бірі  түсінісе 

алуы,  топтың  үйренсе  алуы,  топтың  үйреншікті  жұмыс  стилі,  онда  ортақ 

пікірдің  орнауы,  т.б.  Топтың  көтеріңкі  көіңіл-күйі  ұжымдық  міндеттің 

нәтижелі орындалуына қолайлы әсер етеді. Білек сыбанған құлшыныс, өзара 

жарасқан  янтямақ,  өзара  сыйластық,  ұжым  мүддесін  қастерлейтін  болса  да 

жеңіл  атқарылады.  Мұндайда  еңсені  болар  ауыртпалық  сезілмейді,  сары 

уайым,  жабырқау,  түңілу,  жалғызсырауға  орын  қалмайды.  Еңбектің  қандай 

түрі  болса  да  құрметті  және  қадірлі,  жаман  еңбек  болмайды.  Тұрлаулы, 

нәтижелі  еңбек  шыдамды,  іске  ұқыпты  адамның  қолынан  ғана  келеді. 

Жалқау,  кереносу  адамда  шығармашылық  еңбек  болмайды.  Адам  еңбек 

етуге  биеталы  болып  қызығатын  болса,  оның  ысыратына  жолбермейді. 

Мұндағы  берекесіздікпен  аяусыз  күресіп  отырады.  Еңбек  әрекетінің  адам 

жанына қолайлы әсер етіп отыратындығының сан алуан мәселелерін «еңбек 

психологиясы»  қарастырады.  Еңбек  психологиясының  басты  міндеттерінің 

бірі – жастарды кәсіптік бағдар, оларды жеке икемділіктеріне қарай ірістеу, 

тиісті  кеңестер  беру,  әртүрлі  мамандықтарды  психологиялық  жағынан 

сипаттау,  бұлардың  профессияграммасын  жасау,  әр  жастағы  адамдардың 

еңбектің  түр-түріне  қабілеттіліктерін  ажырату,  еңбек  экспертуасының 

мәселелерін  қарастырып,  шешу  сияқты  жайттармен  байланысып  жатады. 

Эмоция  деп  айналадағы  заттар  мен.  Құбылыстарға  жағымды,  я  жағымсыз 

сәулеленуін айтамыз.  

Эмоциялар  шындықтық  жүйеде  сәулеленуінің  айрықша  бір  түрі. 

Эмоциялар  өзіне  іс-әрекетті  босандырмайды,  ол  оның  қозғалысының 

механизмі  және  нәтижесі  болып  табылады.  Эмоциялар  ішкі  белгілердің 

функциясын  атқарады,  ал  олар  заттық  іс-әрекеттің  тікелей  психикалық 

бейнесі  болып  табылмайды.  Мотивтер  және  жетістіктер  арасындағы 

қатынастарды  бейнелеу  эмоциялардың  ерекшелігінен  тұрады.  Сонымен 

қатар  бұл  жерде  осы  қатынастардың  рефлекциясы  жайлы  емес,  олардың 

тікелей сезімдік бейнеленуі, күйзелістері жайлы сөз болып тұр. Сөйтіп, олар 

мотивтің  актуалдануынан  есебін  және  субьектінің  өзінің  іс-әрекетін 

ұсынады  бағалауына  дейін  пайда  болды.  Мұнда  «тұрмыс  және 

міндеттердің»арасындағы  қатынастың  эмодиялық  тәуелділік  фактісін 

білдіретін  түрлі  болжамдарды  талдауға  тоқтала  алмаймыз.  Тек 

эмоцияларды  жүзеге  асыратын  әрекеттерге  немесе  операцияларға  емес,  ол 

әрекеттердің  релеванттылығына  назар  аудару  керек.  Сондықтан  түрлі 

әрекетті  жүзеге  асыратын  процестер  әр  түрлі,  сондай-ақ  қарама-қарсы 

эмоциялардың  түсін  жоя  алады.  Басқаша  айтқан  да,  жағымды  немесе 

жағымсыз  «санкциялаудың  »  ролі  мотивпен  берілген  күшті  әсерге 

байланысты эмоциялармен жасалады. Қандай да бір әрекеттің сәтті жасалуы 

әрқашан  жағымды  эмоцияларға  жеке  бермейді,  ол  сондай-ақ  тұлға  үшін 

жетекші  мотивтің  жоғынан  жеткен  табысқа  психологиялық  ұмтылу  болып 

табылатындай  белгі  беретін  жағымсыз  эмоцияны  да  туғызуы  мүмкін.  Бұл 

қарапайым бейімделуші реакцияларға да қатысты. Эмоционалды күйлердің 

көптігі  және  күрделілікті,  танымдық  және  аффективті  мотивтері  бірлескен 

алғашқы  сезгіштіктің  бөлінінің  нәтижесі  болып  табылады.  Бұл  бөлінуде 

эмоцияланады  күйлер  дүниедегі  заттардан  тәуелсіз  тіршілік  етеді  деп 

ойлауға  болмайды.  Заттың  жағдайларда  пайдалы  болып,  олар  осы 

жағдайларда  және  обьектілерді  белгілейді.  Заттың  өзіне  келмесе  жеке 

адамдарға  эмоцияланады  белгілі  «аффиктивті  жинақтар»  деп  аталатын 

қарапайым  құблысқа  көз  тастау  жеткілікті.  Сөз  басқа  туралы,  ал  нақтырақ 

айтқанда  оның  заттың  мазмұнның  бейнесінде  өзгешіліктің  болуы  және 

оның  эмоциялды  реңі  туралы  және  адаміс-әрекетінің  күрделі  жанамалау 

жағдайларында  обьектілердің  аффектенді  өзгеру  мүмкіндігі  туралы.  Ал  ең 

маңыздысы  адамда  эмоцияналды  процестердің  және  күйлердің  зіне  тән 

жағымды  дамуы  бар.  Адамның  эмоциялдық  күйлерінің  өзіндік  тарихи, 

дамуы  бар.Сонымен  қатар  олардың  функциялары  мен  жіктелуі  өзгереді, 

сөйтіп  олар  әр  түрлі  деңгейлермен  салыстыра  да  қалыптастырады.  Бұл 

кездейсоқ  және  еріксіз  пайда  болатын  аффектілер,  әрі  қарай  бұл  күй 

эмоцияларға – индеаторлық және жағдайға орай болды, яғни тұрақты затта 

кристалданған заттық сезімдер.  

Стендальдің  көңіл-күйлер  -  өзінің  тұлғалық  функциясы  бойынша,  өте 

маңызды  субьективті  құблыстар.  Эмоциялдық  құблыстардың  әртүрлілігі, 

олардың өзара байланыстарынан және нәтижелерінің күрделігі субьективті 

түде  өте  жақсы  алынады.  Бірақ  психология  феноменкологияны  жоғалтқан 

кезде, оның тек ең дөрекі күйлерді ғана зерттеуге қолы жетеді.Дәл осындай 

периферриялық  идеялар  да  болды,  сондай-ақ  қазіргі  психологиялық 

тұжырымдамаларда да кездеседі. Эмоция мәселесіндегі тағы бір бағыт тұлға 

құрылысын  сипаттайтын  «мотиватцияаралық»  қатнаста  зерттеуден  және 

жанамалайтын  эмоционалдық  қайғыру  аймағынан  тұрады.  Адам  іс-әрекеті 

үшін  техникалық  бастыаманы  –  бұл  мотивтер  мен  мақсаттардың  сәйкес 

келмеуі болып табылады. Ал, керісінше олар сәйкестенсе, нәтижесінде еркін 

түрткі  болатын  күші  бар  мақсатқа  ие  болу  немесе  оларды  мотив-мақсатқа 

айналдыратын,  мотивтерді  саналы  түсіндірудегі  екінші  ретті  құблыс  пайда 

болады.  Мотивтердің  мақсатын  ерекшілігі  –  оларды  субьекті  жете 

түсінбейді.  Мысалы,  біз  белгілі  бір  әрекет  жасағанда,  оны  тудыратын 

мотивтер  туралы  ойланбаймыз.  Бірақ  біз  оған  онай  дәлелдер  келтіре 

аламыз.  Бірақ  мотивтер  санадан  бөлектенбек  Тіпті  мотивтер  саналы 

түсінілмесе 

де 

олар 

өзіндік 

ерекшелер 

психалық 

формада 

бейнеленеді.Мысалы, эмоциялдық беллтан әрекет тұлғалық мән ұғымы мен 

эмоция  ұғымының  ажыратылуын  талап  ететін  арнайы  функцияны 

атқарады.  Бұл  сәйкессіздік  адаміс-әрекетінің  даму  барысындағы  мотивтер 

функциясының  қосарлануы  нәтижесінде  туындайды,  Мұндай  қосарлану  іс-

әрекет  міндетті  түрде  көп  мотивті  болғанда,  яғни  бір  уақытта  бір  немесе 

бірнеше  мотивтерге  жауап  бергенде,  пайда  болады.  Адам  әрекеті  әрқашан 

бірнеше  қатнас  жиынтығын  обьективті  орындайды,  мысалы,  дүниедегі 

заттарға  қоршаған  адамдарға,  өз-өзіне,  қоғамға  деген  қатнастар.  Сонымен 

еңбектік  іс-әрекет  қоғамдық  мотивтелген,  бірақ  олар  матиралдық 

мадақталған  мотивтермен  басқарылады.  Осы  екі  мотив  бар  болса,  олар  әр 

түрлі  жауықтықтарда  жатар.  Әлеуметтік  қатнастар  жағдайында  еңбек  мәні 

жұмысшы үшін қоғамдық мотив болып табылады. Материалдық мадақтауға 

келсек,  адам  үшін  іс-әрекеттің  орнам  басса  да,  ол  ықпал  ету  функциясын 

ақтарады,  бірақ  ол  негізгі  мағына  құрастырушы  функциясынан  айырылған 

болып  саналады.  Сонымен,  бір  мотивтер  іс-әрекеттерді  тудырып,  оларға 

тұлғалық  мағына  береді.  Біз  оларды  мағына  құрушы  деп  атаймыз.  Бұдан 

басқалар,  мысалы :  эмоцианалдылық,  аффиктивтілік, мағына құрастырушы 

функциялдан айырылған тудырушы фактор қызметін атқарады. Біз оларды 

шартты түрде стимул – мотивтер деп айтамыз. Олардан тән қосшеттер : адам 

үшін  тұлғалық  мәнді  іс-әрекетжүзеге  асуы  барысында  күшті  эмоционалды 

болатын кешірулерді тудыратын жағымсыз әсерлер мен кездесе, онда оның 

тұлғалық  мағынасы  бұдан  өзгермейді  ;  көбінесе  басқаша  болады,  яғни 

туындаған  эмоцияның  психологиялық  сенімсіздігі  тең  өседі.  Бұл  белгі 

эмоционалды  бастан  кешірулердің  тұлғалық  мағынаға  қатынасы  туралы 

ойлаңдар.  

2.Өзара  тілдесудің  әлеуметтік-  психологиялық  сипаты.  Адамның 

қоғамдық  болмысы  жанжақты  әрi  көп  деңгейлi  аралық  қатынастардан 

құралатынын жоғарыда әңгiме еткенбiз. Ал осы қатынастар арасында өзiнiң 

ерекше  мәнi  мен  құрылымы  жағынан  танылатын  құбылыс  бұл  тiлдестiк 

қатынастар.  Тiлдесу  барысында  адамдар  өзара  әрекеттiк  байланысқа  келiп, 

тұрмысеңбек  тәсiлдерi  мен  нәтижелерiн,  әрекетке  орай  туындаған 

болжамдар мен идеяларын, ниеттерiн, қызығулары мен сезiмдерiн және т.б. 

өзара бөлiседi, алмасады. Тiлдестiк қатынас бiршама дербес құбылыс ретiнде 

қабылдануымен,  субъектi  белсендiлiгiнiң  ерекше  бiр  формасы  ретiнде 

көрiнедi.  Тiлдесу  қызметiнiң  нәтижесi  өзгертiлген,  болмаса  қайта  жасалған 

дүниелiк  не  идеалдық  өнiм  емес,  ол  адам  мен  адамның,  адам  мен  қауым 

арасында  орныққан  байланыс  қатынасы.  Бұл  ретте  әңгiме  тек  бiрдiң 

екiншiге бағытталған жай әрекетi, не оның ықпалы жөнiнде емес, ал өзара, 

бiрбiрiне  болған  әсерi  туралы.  Тiлдесу  үшiн  мiндеттi  түрде  әрқайсысы  өз 

алдына субъектiк мағынаға ие ең кемiнде екi адам болуы қажет.Қазiргi кезде 

жалпы  психология  мәселелерiнiң  көптеген  шешiмi  осы  тiлдестiк 

қатынастарды  зерттеуге  байланысты  болып  отыр.  Себебi  психологиялық 

бейненiң бiр формадан екiншiсiне өтуi (мыс.: түйсiктiң сезiмге, сезiмнiң ойға, 

ойдың  сөзге  т.с.с.),  адам  психикасындағы  ашық  сана  аймағы  мен  бейсана 

байланысы,  адам  көңiл  шарпуларының  ерекшелiктерi,  жеке  адам 

заңдылықтары  т.б.  осы  тiлдестiк  қатынастың  негiзiнде  жасалады.  Тiлдесу 

деген  не?  Тiлдесу  бiркелiкi  iсәрекет  қажеттiгiнен  туындаған  адамдар 

арасындағы  байланыстардың  даму  көзi.  Тiл  қатынасы  негiзiнен 

әңгiмелесушiлердiң  өзара  ақпарат  алмасуынан  қалыптасады.  Бұл  ақпарат 

алмасу  тiл  қатынасының  коммуникативтiк  сипатын  құрайды.  Тiлдесудiң 

екiншi тарапы сөйлеушiлердiң өзара ықпалы, яғни сөйлесу барысындағы сөз 

алмасу ғана емес, сонымен қатар бiр бiрiнiң әрекетiн, қылығын танып, оны 

өзгерiске  келтiруi,  жауап  беруi.  ¶шiншi,  ақырғы,  тарапы  тiл  қатынасы 

сөйлесу  арқылы  адамдардың  бiрiн  бiрi  қабылдап,  өздерiнiң  психологиялық 

бейнесiн  түзуi.  Сонымен,  бiртұтас  тiлдесу  процесiнде  үш  бағытты 

байқаймыз: коммуникативтi (ақпарат алмасу), интерактивтi (өзара ықпалды 

әрекетке  келу)  және  перцептивтi  (адамның  бiрiн  бiрi  қабылдап,  түсiнiсуi). 

Осы  үш,  бiрбiрiне  байланысты  тiлдесудiң  қырлары  бiрлiктi  қызмет 

орындауымен  сол  қызметке  араласқан  адамдардың  өзара  қатынасын 

ұйымдастырудың  әдiстерiн  құрайды.  Тiлдесу  мен  iсәрекет  өзара  тығыз 

байланысты  екенi  сөзсiз.  Бiрақ,  әңгiмеге  арқау  болып  отырған  тiлдесу 

қызметi  iсәрекеттiң  бiр  бөлiгi  ме,  не  бұл  екеуi  өз  алдына  дербестiгi  бар, 

теңдей  құбылыс  па?  деген  сұрақ  туындайды.  Бiрлiктi  iсәрекет  барысында 

адам қажетсiнуден мiндеттi түрде басқа адамдармен қауым түзедi, сөйлеседi, 

пiкiр  алысады,  яғни  байланысқа  келiп,  өзара  түсiнiсумен  ақпарат  алысып, 

берiседi.  Бұл  жағдайда  тiлдесу  қызметi  iсәрекеттiң  бiр  бөлiгi  сипатында 

қарастырылады,  бiрақ  адам  мұнымен  шектелiп  қалмайды.  Тiлдесе  отырып 

адам  басқаларға  өзiнiң  ерекшелiктерiн,  даралық  қасиеттерiн  танытады 

(қазақтың  «аузын  ашса,  көмекейi  көрiнедi»  деген  қанатты  сөзi  осыдан). 

өндiрiлген  зат  (құрылған  үй,  отырғызылған  ағаш,  жазылған  кiтап, 

орындалған  ән)  бұл,  бiр  жағынан,  iсәрекет  нысаны,  ал  екiншi  жағынан 

адамның өзiнөзi қоғамдық тұлға ретiнде көрсетуiнiң қажеттi құралы, себебi 

өнiм  басқалардың  мүддесiне  бағышталған.  Осы  зат  арқылы  адамдар 

арасындағы  қатынас  тiке  емес,  жанама  сипат  алады  да,  өндiрушi  мен 

пайдаланушыға  теңдей  ортақ  тiл  байланысын  туындатады.  Сонымен, 

iсәрекет  тiлдiк  қатынастың  бiр  бөлiгi,  ал  сезiм  iсәрекеттiң  құрам  бөлiгi,  ал 

екеуi  қосылып  барша  жағдайларда  тұтас  бiрлiктi  құрайды.  Тiлдесу 

әрекетiнiң  сипаты,  аймағы  мен  әдiстерi  оған  қатынасқан  адамдардың 

әлеуметтiк  қызметтерiмен,  қоғамдық  қатынаста  тұтқан  орынымен,  қандай 

да  қауымға  мүшелiгiмен  анықталады  да  өндiрiс,  өнiм  алмасу  және  оны 

пайдалануға байланысты жағдайларға, сондайақ қоғамда орныққан заңдар, 

ережелер, талаптарға сай әлеуметтiк мекемелер тарапынан реттелiп барады. 

Шынында  да,  қай  тарапынан  болмасын  тiлдесу  процесiне  қатыспайтын 

адамға тән психикалық құбылыстарды атау өте қиын. Iсәрекетпен бiртұтас 

байланысқан  осы  тiлдесу  арқылы  адам  бүкiл  қоғам  жаратқан  тәжiрибенi 

игередi. Жеке адам дамуы тұрғысынан тiлдесу барысында бiрiнебiрi қайшы 

екi диалектикалық бағыт өзара байланысқа келедi: бiр жағынан, жеке адам 

қоғам  өмiрiне  араласады,  адамзат  топтаған  тәжiрибенi  игередi,  ал  екiншi 

жағынан адамның даралығы айқындалады.  

2.  Тiлдесу  ақпарат  алмасу  құралы.  Сөйлеу  Тiлдесудiң  жеке  адам 

деңгейiндегi  сипаты  өз  алдына.  Бұл  жағдайдағы  оның  қызметi  үш  түрге 

бөлiнедi: ақпараттық тiлдесу, реттеу тiлдестiгi және сезiм бiлдiру тiлдестiгi. 

Осыдан тiлдестiк қатынастың үш түрлi мазмұны ашылады: ақпарат  алмасу, 

адам  аралық  өзара  ықпал  және  адамдардың  бiрiнбiрi  түсiнуi. 

Коммуникативтiк процесте,  бiрiншiден,  ақпарат  бiр жақты  бiреуден  бiреуге 

жеткiзiлiп қалмастан, екеу арасындағы хабар алмасуы, яғни бiр адамның өз 

ақпаратының  мазмұнына  сәйкес  екiншiсi  жауап  хабар  алуға  бағытталған 

әрекетi үздiксiз жүрiп жатады. Егер осы ақпарат тiлдесу барысында түсiнiмдi 

қабылданса  ғана,  тiлдескен  адамдар  үшiн  өз  мәндiлiгiне  ие  болады. 

Екiншiден,  адамдар  арасындағы  ақпарат  алмасу  сипаты  қоғамда 

қабылданған таңбалар жүйесi негiзiнде адамдардың бiр бiрiне ықпалды әсер 

ете алуына байланысты келедi. Бұл жағдайдағы коммуникативтiк ықпал бiр 

адамның екiншiсiне жасаған психологиялық әсерiне теңгерiледi. ¶шiншiден, 

ақпарат  алмасудың  нәтижесi  болған  коммуникативтiк  ықпал  тiлдесуге 

қатысқандардың  тiл  жүйесiндегi  таңбаларды  теңдей  таныса  ғана  пайда 

болады.  Бiрақ,  ескеретiн  жәйт,  бiр  сөзге  тән  мағынаның  өзiн  бiле  тұра, 

адамдардың  бiрiн  бiрi  түсiнiспейтiн  жағдайлары  болады,  мұның  себебi  сол 

адамдардың  әртүрлi  әлеуметтiк,  саяси,  жас  ерекшелiктерiнiң  болуында. 

Төртiншiден,  адамдар  өзара  сөйлесу  барысында  ерекше  тiл  қатынастары 

кедергiсiне  ұшырауы  мүмкiн.  Бұл,  бiр  жағынан,  әңгiмелесушiлердiң  өзара 

сұхбат  өзегiн  түсiне  алмауынан,  яғни  әртүрлi  көзқараста,  нанымда,  пiкiрде 

болуынан,  екiншi  жағынан,  кедергiлер  сөйлесушiлердiң  даралық 

психологиялық  бiтiстерiнен  немесе  екеу  арасындағы  тiлдесуге  мүмкiндiк 

бермейтiн  адам  аралық  қатынастардың  белең  алуынан  туындайды. 

Ақпараттың  қайсысы  болмасын  таңбалар  жүйесi  арқылы  берiледi.  Бiздiң 

қолдануымыздағы бұл таңбалар дыбыс, сөз, сөйлеу.  

Сөйлеу мен ойлау генетикалық байланыста, қоғамдық еңбек желiсiнде, 

адамзаттың  әлеуметтiктарихи  дамуында  қалыптасты.  Сөйлеу  процесi 

санамен  реттеледi  де,  өз  кезегiнде,  адамдар  арасындағы  тiлдесуде 

қалыптасады.  Сананың  негiзгi  қызметi  болмысты  өрнектермен  бейнелесе, 

сөз  бен  тiл  сол  болмысты  арнайы  қабылданған  таңбалармен  белгiлейдi. 

Болмыс  бейнесiнiң  белгiсi  (таңбасы)  ретiнде  сөйлеу  де  тiлмен  бiрлiктi 

байланыста.  Сөйлеу  тiлдесу  әрекетi,  тiл  негiзiнде  мағына  бiлдiру,  ықпал 

жасау, ақпарат беру, яғни сөйлеу әрекеттегi сана мен ойдың көрiнiс формасы. 

Сонымен, сөйлеу тек адамға тән тiл қатынасының ең жетiлген формасы. Бұл 

қатынас  айтушы  және  тыңдаушының  мiндеттi  түрде  болуымен  жасалады. 

Айтушы  ойды  жеткiзуге  қажет  болған  сөздердi  iрiктеп,  грамматика 

ережелерiне  сай  оларды  байланыстырады,  артикуляция  ағзаларын  iске 

қосумен дыбыстайды. Тыңдаушы сөздi қабылдап, онымен өрнектелген ойды 

түсiнуге  әрекет  жасайды.  Айтушы  мен  тыңдаушы  арасындағы  сөз 

түсiнiстiгiмен белгiлi ойды қабылдау үшiн, сол ойды өрнектеуге бағытталған 

екi тұлғаға да ортақ сөздердi жүйелестiру құралы мен ережелерi болуы шарт. 

Мұндай  құрал  және  ережелер  тобы  сипатында  көптеген  әулеттердiң  өмiр 

барысында  өзара  сөйлесуден  қалыптасқан  белгiлi  бiр  ұлттық  тiл  қызмет 

етедi.  

Тiл сөйлесу құралдарының қатаң қалыпқа келтiрiлген жүйесi, ал сөйлеу 

ой  мен  сезiмдi  жеткiзуге  арналған  тiлдiң  екеуара  қатынасты  әрекеттiк 

қолданымы.  Тiлдiң  өзiнде  мағынаой  болмайды,  ол  тек  ойды  өрнектеуге 

арналған  әртүрлi  таңбабелгiлердiң  жиынтығынан  тұрады.  Ал  осы  қордан 

сөйлеу үшiн қажеттi белгiлi тiлдiк құралдар (дыбыстар, сөздер, ережеге сай 

сөз тiркестерi мен сөйлемдер, әуен, ырғақ т.б.) iрiктелiп алынған шақта ғана, 

ой бiлдiру мүмкiндiгiне ие боламыз. 3. Сөз (сөйлеу) қызметтерi Сөз негiзiнен 

екi 

қызметтi  атқарады: 

коммуникативтiк,  сигнификативтiк. 

Осы 

қызметтерiне орай сөз тiлдесу құралы және ой мен сананың көрiну формасы 

ретiнде танылады. Сөздiң негiзгi сипаты оның мағынасында, семантикалық 

мазмұнында 

екенi 

баршаға 

белгiлi. 

Баяндалып 

жатқан 

сөздi 

тыңдағанымызда  бiздiң  назарымыз  оның  мәндiк  мазмұнына  аударылады. 

Адам  тiлiнiң  әрбiр  дара  сөзi  қандай  да  бiр  затты  өрнектейдi,  оны  атаумен 

бiздiң  санамызда  нақты  бiр  заттың  не  құбылыстың  бейнесi  пайда  болады. 

Осынысымен  де  адам  тiлi  жануарлардың  қысқа  мерзiмдi,  қылықтық  күйiн 

бiлдiретiн  аффектiк  «тiлiнен»  ажыратылады.  Жануарлар  «тiлi»  ешқашан  да 

нақты  бiр  затты  белгiлi  дыбыстық  өрнекпен  таңбаламайды,  таныта 

алмайды.  Сөздiң  бұл  қызметi  сигнификативтiк  қызмет  деп  аталады.  Сөздiң 

белгiлеу  қызметi  нақты  ұлт  өкiлiне  түсiнiктi  сөздерден  құралған  тiлдiң 

қызметi. Осы қызмет нәтижесiнде адам әртүрлi заттардың бейнесiн жанама 

түрде  санада  тұрғыза  алады,  заттардың  өзi  жоқ  болған  кезде  де  олармен 

iсәрекеттiк  қатынасқа  түсе  алады.  Осыдан  адам  танымы  еселенiп  байиды, 

яғни  адам  өзiндiк  сана  қорында  заттың  тiкелей  бейнесiн  сақтап,  таниды, 

оған  қоса  сол  заттың  таңбалық  баламасымен  де  байланысқа  келедi.  Сөздiң 

және  бiр,  күрделiрек  қызметi  бар.  Ол  арқылы  заттарды  талдап,  олардың 

мәндi  қасиеттерiн  ажыратып,  заттарды  белгiлi  категорияларға  топтастыру 

мүмкiншiлiгiне  ие  боламыз.  Осыдан  сөз  дерексiздендiру  мен  нақтылау 

құралына айналып, қоршаған дүние заттарына байланысты тереңде жатқан 

байланыстар мен қатынастарды бейнелеуге қолданылады.  

Сөздiң бұл екiншi қызметi «сөз мағынасы» терминiмен белгiленедi. Сөздi 

игеру арқылы нақты заттар араласатын адамзаттың көп ғасырлы тарихында 

қалыптасқан  байланыстар  мен  қатынастарды  танимыз,  зерттеп,  үйренемiз. 

Сөйлесудiң  және  бiр  қызметi  коммуникативтiк  өрнектеу  құралдары  мен 

ықпал  жасау  құралдарының  бiрлiгiнен  орындалады.  өрнекке,  яғни 

дыбыстардың  бiрiгiп,  сөз  және  сөйлем  формасына  келуiнен  әлi  сөйлеу 

шықпайды.  Сөйлеу  заттық  негiзi  бар  мағына  болғанда  ғана  iске  асады. 

Әрқандай  сөздiң  (сөйлеу)  белгiлi  зат  жөнiнде  баяны  болып,  екiншi  бiреуге 

бағытталса  ғана,  өзiнiң  коммуникативтiк  қызметiне  сай  болады.  Сөйлеудiң 

мағыналық  мазмұнының  өзегi  өрнектеген  заты.  Бiрақ,  нақты  белсендi 

сөйлесу барысында сөз өзiнiң белгiлегенiнен тыс көп хабарды жеткiзе алады, 

себебi  сөз  ағымы  сезiмдiк  әрекеттермен  толығады:  ым,  ишара  т.б.  Адам 

тiлiндегi  көңiлкүй  көрiнiсi  үлкен  маңызға  ие.  Сөздi  тек  ақылой  көрiнiсi  деп 

тану оның өрiсiн өте тарылтып жiбередi. Сөзде, әсiресе оның ауызша түрiнде 

көңiлкүй  танытатын  көптеген  сөйлеу  бiрлiктерi  қосылады:  iркiнiс,  ырғақ, 

әуен; жазба түрiнде тыныс белгiлерi, сөз орыны т.б.  

Сөйлеу  барысында  бiз  тек  бiлген  ақпаратымызды  ғана  хабарлаумен 

тынбастан,  әңгiме  арқауына  болған,  әңгiме  тыңдаушыға  болған  өз  көңiл 

толғаныс,  қатынастарымызды  бiлдiремiз.  Сөз  неғұрлым  өрнектi,  әсерлi 

болған  сайын,  одан  сөйлеушiнiң  келбетi,  болмысы  дәл  әрi  нақты  көрiнедi. 

Сөз  бiр  нәрсе  жайында  баяндаумен  бiргеықпал  жасау  құралы  да  болып 

қызмет етедi. Адам тiлiнiң ықпалдық қызметi өте мәндi құбылыстардан. Ол 

тiкелей 

әрекетқылықты 

өзгертпегенiмен, 

қалайда 

тыңдаушының 

ойсанасына, сезiмiне қандай да өзгерiс ендiредi. Сөйлеу әлеуметтiк мiндеттi 

орындау,  тiл  қатынасының  құралы  бола  тұрып,  саналы  ықпал  қызметiн 

орындайды.  Сөйлеу  процесiнiң  негiзгi  тiрегi  түсiну,  түсiнiсу.  Сөз  қоғамнан 

тыс  болуы  мүмкiн  емес,  сөйлеу  тiлдесуге  арналған  және  тiлдесуде  пайда 

болатын  әлеуметтiк  өнiм.  Сөйлеу  саналы  әрекетке  айналуы  үшiн  әңгiме 

арқылы шешiлетiн мәселе және оның мақсаты анық болуы қажет. Сонымен 

бiрге,  әңгiме  барысындағы  мiндеттiң  шешiмi  сол  әңгiме  жүрiп  жатқан 

жағдайға  да  байланысты.  Бұл  жағдай  әңгiме  өзегi  болған  зат  пен  әңгiме 

бағышталған  тыңдаушы  қауымының  сипатымен  анықталады.  Әңгiме 

мақсаттары  мен  жағдайларын  бiрлiкте  қарастыра  отырып,  адам  не  айту 

керек,  қалай  айту  керек  екендiгiн  барластырады,  осыдан  өз  сөзiн  алдына 

қойған мiндетiн шешуге жарайтын саналы әрекетке айналдырады.  

4. Сөйлеу түрлерi Сонымен, сөйлеу тiл көмегiмен түзiлген адам аралық 

қатынас құралы. Сөйлеудiң келесi түрлерi болады: сыртқы және iшкi сөйлеу. 

Сыртқы сөйлеу өз кезегiнде ауызша, жазбаша болып, ал ауызша монологтық 

және  диалогтық  болып  бөлiнедi.  Сөйлеудiң  барша  түрлерi  өзара  ықпалды 

қатынас  түзедi.  Сөйлеу  түрлерiнiң  бәрiне  бiрдей  сипат  олардың  сөздiк 

дыбысталуында.  Бiрақ  олардың  әрбiрiнiң  өзiндiк  ерекшелiктерi  бар.  Тiл 

қатысынсыз  және  заттасқан  тiлдiк  процесс  болмай,  ешқандай  ой,  ойлау 

болуы  мүмкiн  емес.  Ауызша  да,  әсiресе  жазба  сөздiң  дайындығы  сөйлеудiң 

iштей,  адамның  өзiненөзi,  күбiрлеп  айтып  шығуынан  басталады,  мұны 

ғылымда iшкi сөйлеу деп атайды. Жоғарыда атағанымыздай, сыртқы сөйлеу 

ауызша  және  жазбаша  болады.  Жазбаша  сөйлеуде  тiлдiк  қатынас  мәтiн 

арқылы  жанама  болады.  Жазба  сөйлеудiң,  ауызшаға  қарағанда,  мазмұны 

жинақты келедi. Сөйлеудiң жазба түрi жазба белгiлер негiзiнде орындалады. 

Қазiргi  кездегi  көп  тiлдердiң  дыбыстары  әрiптермен  өрнектеледi.  Жазба 

сөйлеу  естумен  қабылданатын  тiлдiк  дыбыстардың,  көрумен  танылатын 

әрiптер мен адамның тiлдiк әрекеттерiнiң күрделi байланысынан құралатын 

процесс. Осыдан, жазба сөйлеудiң ауызша сөйлеуден кейiн пайда болып, әрi 

соның  негiзiнде  қалыптасатынын  түсiнемiз.  Бiреудiң  дыбыстауынан 

құлағымызға  жеткен  сөз  ауызша  сөйлеу  деп  аталады.  Ауызша  сөйлеуде 

кеңiстiк  және  уақытқа  байланысты  бiраз  шектеулер  болады.  Әдетте, 

әңгiмелесушiлер  бiрiн  бiрi  көрiп  тұрады  немесе  дауыс  жететiндей 

алшақтықта  болуы  мүмкiн.  Осы  жағдайларға  орай  сөйлеудiң  сипаты 

өзгерiске  түседi.  Мысалы,  телефонмен  сөйлескенде  сөз  қысқа,  жедел 

сұрақжауап  кейпiнде  байқалады.  Тыңдаушы  сұрақ  қойып,  оған  жауап  алуы 

мүмкiн емес телерадиодағы сөйлеу тiптi басқаша. Ауызша сөйлеу диалогтық 

және монологтық түрде болады.Диалогтық сөйлеуәңгiмелесушiлердiң өзара 

қысқа  сөз  алысуы,  түзiлетiн  сөйлемнiң  құрылымы  толық  болмауымен 

ерекшеленедi. өзара түсiнiстiк мұндайда бұрынғы әңгiме желiсiнен, тақырып 

барысынан және iсәрекет мазмұнына орай жетiледi.  

Ауызша  сөз,  әдетте,  әңгiмелесуге  қосылған  адамның  ниет  ықыласына, 

болмаса  қоршаған  орта  ықпалдарына  орай  жасалған  жауап  ретiнде  жүзеге 

асады.  Монологтық  сөйлеу  ұзаққа  созылады,  ортаға  қыстырма  сөздер 

қосылмайды,  алдын  ала  көп  дайындықты  талап  етедi.  Әдетте  бұл  кең 

көлемдi,  күнi  бұрын  ой  желiсiне  салынып,  қорытылған  баян  (мысалы, 

баяндама,  шығып  сөйлеулер,  дәрiсбаяндар  т.б.).  Дайындық  барысында 

мұндай  баяндардың  кей  жерлерi  бiрнеше  рет  iштен  қайталанады,  жоспары 

қайта  түзiлiстерге  түседi,  орынды  сөздер,  сөз  тiркестерi  мен  сөйлемдер 

iрiктелiп,  таңдалады,  көп  жағдайда  ауызша  сөйлеудiң  жоспары  жазбаша 

түзiледi.  Монологтық  сөз  құрылымы  жағынан  күрделi  болып,  ой 

толықтығымен  көрiнедi,  баяндалуы  бiр  iздi,  қатаң  логикалық  талаптарға 

бағынады. Монологтық сөйлеу диалогтыққа қарағанда қиындау, сондықтан 

оның толық формасы адамзат тарихында кейiнiрек қалыптасқан.  

Ал  мұндай  сөйлеу  түрiн  оқушыларда  қалыптастыру  үшiн  мұғалiмдер 

арнайы мiндеттердi жүзеге келтiре отырып, еркiн әрi мәндi сөйлеу тәрбиесiн 

бүкiл  оқу  процесiнде  үзбестен  жүргiзiп  барады.  Бұрын  атағанымыздай, 

қалаған  ақпаратты  екiншi  адамға  жеткiзу  үшiн  таңбалар,  не  таңбалар 

жүйесiн  қолданамыз.  Осыған  орай  тiлдестiк  қатынас  процесiнде  вербалды 

(таңба  ретiнде  сөз,  баян)  және  вербалды  емес  (таңба  ретiнде  сөзден  тыс 

белгi,  ишаралар)  байланыстар  қолданылады. Вербалды тiлдесуде таңбалық 

жүйе ретiнде сөз (сөйлеу) қабылданған. Мұндайда сөйлеу лексикалық және 

синтаксистiк  екi  принциптi  қамтыған  дыбысты  тiл,  яғни  фонетикалық 

белгiлер жүйесiн түсiнемiз. Сөйлеу тiлдестiк байланыстың ең өнiмдi әмбебап 

құралы, себебi мұның жәрдемiмен берiлген ақпарат мағыналық толықтығын 

жоғалтпайды.  Сөз  бен  сөйлеу  арқылы  ақпарат  таңбалық  бекiмiн  тауып, 

қажет кезде мағыналық шешiмге келедi (кодирование, декодирование).  

Әңгiмелесудiң ерекше түрi ретiнде диалогтық сөйлеуде хабарлаушылар 

рөлi  бiр  iздi  алмасып  отырады,  осыған  орай  бiз  не  жөнiнде  әңгiме  болып 

жатқанын  түсiнемiз.  Сөйлеу  арқылы  тек  қана  ақпарат  «жүрiсi»  орындалып 

қалмастан, әңгiмелесушiлер арасындағы бiр бiрiне деген ықпал да жасалады, 

яғни  өзара  бағыт  бағдар  көрсете  отырып,  олар  бiрбiрiнiң  iсәрекет 

қылықтарын үйлестiруге не өзгертуге тырысады. Әңгiме мағынасын жеткiзу 

мен  қабылдау  барысындағы  адамдардың  сөз  саптау  сипаты  әртүрлi. 

Хабарлаушы  үшiн  ақпарат  мағынасы  сөйлеуден  бұрын  келедi,  себебi  ол 

алдымен мақсат қойып, кейiн оны сөзбен баламалайды. Ал тыңдаушы үшiн 

қабылданатын  ақпараттың  мәнi,  оны  сөзге  келтiрумен  бiрге  ұғылады  (Я. 

Яноушек).  Хабарлаушының  айтқан  ой  мағынасының  тыңдаушыға  түсiнiктi 

болғандығы  тыңдаушы  хабарлаушы  ролiне  енiп,  өз  сөзiмен  қабылданған 

ақпараттың түсiнiктi екендiгi жайлы белгi бергенде ғана айқындалады.  

Тiлдесудiң  мазмұндылығы,  оның  барысындағы  әңгiмелесушiлердiң 

бiрбiрiне  ықпал  жасауынан  көрiнедi.  Ал  бұл  өзара  ықпал  жасау  процесiн 

айқын түсiну үшiн тiлдестiк қатынас әрекетiнiң құрылымын ғана бiлiп қою 

жеткiлiксiз,  бұл  орайда  әңгiмелесуге  негiз  болған  түрткiлер,  тiлдесу 

мақсаттары  мен  ниеттерiн  де  талдай  тану  үлкен  маңызға  ие.  Бұл  үшiн 

тiлдесу барысында сөз бен сөйлеуден тыс қолданылатын белгiлердi ажырата 

алған  жөн.  Сөзбаян  қаншалықты  әмбебап  болғанымен,  оның  толық  мәнi 

тiлдестiк әрекет жүйесiнiң сөзден тыс ишара белгiлермен толықтырылғанда 

ғана  ашылады.  Осыдан  вербалды  емес  (сөзден  тыс)  тiлдесу  проблемасы 

туындайды.  Вербалды  емес  тiлдесуде  ең  алдымен  көру  қозғалыс  жүйесiне 

байланысты өз iшiне ым, ишара, пантонима т.б. қамтыған белгiлер тобы өте 

маңызды.  Әрқилы  дене  мүшелерiнiң  (бет,  бас,  қол  ұшы,  иық  т.б.)  жалпы 

қозғалысқа  келуi  адамның  көңiлкүй  көрiнiсiн  берiп,  тiлдестiк  қатынасқа 

көркемкөрiктiк  нәр  бередi.  Ал  бұл  ишара  белгiлер  әртүрлi  мәдениет 

иелерiнде,  яғни  әртүрлi  ұлт  өкiлдерiнде  бiрдей  емес.  Мысалы,  қазақ 

келiспесе басын шайқайды, ал болгарлар басын изейтiн көрiнедi. Вербалды 

тiлдесуге 

«қосымша» 

ретiнде 

паралингвистикалық 

және 

экстралингвистикалық 

белгiлер 

жүйесi 

де 

қолданылады. 

Паралингвистикалық  қосымшалар  бұл  дауыс  ырғағы,  әуенi,  ал 

экстралингвистикалық  дегенiмiз  сөз  барысындағы  iркiлiс,  сонымен  бiрге 

жөтелу, жылау, күлу.  

Қорыта  айтқанда,  сөздiк  емес  тiлдесудiң  қай  түрi  де  сөз  алысу 

барысында өте маңызды жәрдемшi (кейде дербес) роль атқара отырып, сөз 

мәнiсiн  күшейту  не  кемiтумен  бiрге,  әңгiмелесуге  қатысқандардың 

ниеттерiн  бiлдiредi.  Сөзбен  бiрге  қолдана  отырып,  вербалды  емес  белгiлер 

де  адамдардың  өзара  байланысты  қызмет  әрекетiн  ұйымдастыру  үшiн 

қажеттi  ақпарат  алмасуын  қамтамасыз  етедi.  Ишара,  емеурiн,  қимыл 

әлiппесiн  бiлетiн  адам  қарсыластарының,  әрiптестерiнiң  сырын  еш 

қиналмайақ  ұғып,  қандай  жағдайда  қалай  әсер  етудiң  жолдарын 

пайдаланады, өз мүддесiн жүзеге асыру үшiн түрлi әрекеттерге барады. Тiптi 

адамның  бетiне  қарағанда,  қай  нүктенiң  қалай  әсер  ететiнiн,  қай  тұстан 

қандай қуат  келетiнiн iштей түсiнiп,  қалауына орай нәтижеге  жетуге  әбден 

болады. Тек пиғыл, ниет таза болсын. Адамның ойлау мазмұнынан төгiлетiн 

пайда, зиянның өлшемi шексiз. Әрбiр сөз, әрбiр әлiппенiң өз саны, өз жүйесi 

бар,  әрбiр  әрiптiң  өз  иесi  бар.  Бiреудi  жөнжосықсыз  ренжiту,  қиянат  жасау, 

қалай  болса,  солай  сөйлеудiң  түпкi  тамырында  магниттi  толқындар 

жасырынған.  «Жақсы  сөз  жарым  ырыс»,  «Жылыжылы  сөйлесең,  жылан 

iнiнен  шығады»,  «Жүйелi  сөз  жүйесiн  табады,  жүйесiз  сөз  иесiн  табады» 

дейдi.  Науқасты  сөзбен  құлан  таза  айықтыруға  болады,  сөзбен  өлтiрiп 

жiберуге,  тыпырлатпай  тастауға  болады.  Сөз  төркiнiн  түсiнгендер  мұны 

жақсы бiледi.  

Өзіндік бақылауға арналған сұрақтар:  

Қарым-қатынас теориялары.  

М.И.Лисина еңбектеріндегі қарым-қатынас мәселелері.  

Тура, жанама, тікелей, біреу арқылы (тікелей емес) қарым-қатынастарға 

түсініктеме беріңіз?  

Қарым-қатынастағы коммуникация, перцепция, интеракция ұғымдары  

жүктеу/скачать 335,71 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: