Конрад Аденауэр атындағы Қор

95
Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат: жағдайы және перспективалары
• экологиялық тексерістердің ашықтығын қамтамасыз ету үшін жағдай-
лар жасалды;
квазимемлекеттік салада:
• бюджет қаражатын жұмсауды тұрақты бақылауды жүзеге асыру үшін 
жағдайлар жасалды, сыбайлас жемқорлық тәуекелдері айтарлықтай 
төмендеді;
инвестициялық салада:
• Астана халықаралық қаржы орталығы құрылды (2015 ж.), 2018 жыл-
дан бастап ағылшын заңдарының қағидалары бойынша және әлемдік 
жетекші қаржы орталықтарының стандарттары негізінде тәуелсіз 
сот енгізіледі;
құқық қорғау органдары саласында:
• кандидаттардың және құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне 
қойылатын талаптар күшейтілді, полиция жергілікті атқарушы орган-
дарға есеп береді;
• «жалпы қадағалауды» жүзеге асыру үшін прокуратура органдары-
ның функциясы алынып тасталды;
• мемлекеттік қызметтердің 50-ден астамын қамтамасыз ететін құқық 
қорғау қызметі орталықтары құрылды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияның бірінші кезеңін іске асыру 
шеңберінде алынған едәуір оң нәтижелерге қарамастан, шешуді қажет 
ететін келесі проблемалық бағыттарға назар аудару керек.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың бірыңғай жүйесін қалыптасты-
рудың қысқа мерзімін ескере отырып, сондай-ақ осы мәселе бойынша отан-
дық тәжірибенің жоқтығын және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл-
дың ресурстары мен мүмкіндіктері сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 
маңызды құралы ретінде әлі толық пайдаланылмағаны туралы айтуға болады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жасауды ұйымдастыру және 
жүргізу саласындағы қалыптасқан тәжірибені талдауға сәйкес, бүгінгі 
таңда белгіленген аумақтағы іс-шаралар бөлшектелген және жүйелі әрі 
күрделі емес екендігін көрсетті.
Сыбайлас жемқорлық деңгейінің «сыртқы аудиті», сыбайлас жемқорлыққа 
қарсы саясаттың тиімділігі және үкіметтік емес және қоғамдық құрылымдар 

96
Қазақстан экономикасының трансформациясы
жүргізетін сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі мемлекеттік 
органдардың қызметі бүгінгі таңда бөлшектелген және жүйелі еместігін 
айқындады.
Бүгінгі күні сыбайлас жемқорлықтың жай-күйі туралы және мемлекеттік 
органдардың өздері жүргізетін мемлекеттік органдардың сыбайлас жемқор-
лыққа қарсы іс-әрекеттерін бағалауы туралы айту керек.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы басқа да субъектілердің сыбайлас жемқор-
лыққа қарсы
іс-қимылын жүзеге асыруға тікелей қатысудың фактілері мен 
мониторингі бүгінгі күні елеусіз болып табылады.
Сондықтан тек мемлекеттік органдарды немесе сыбайлас жемқорлыққа 
қарсы органды және оның аумақтық бөлімшелерін пайдаланып, басқа 
сыбайлас жемқорлыққа қарсы субъектілердің тиісті ақпаратына және 
олар жүргізетін сыбайлас жемқорлыққа қарсы 
іс-қимыл мониторингінің 
нәтижелеріне сүйенбей, жан-жақты және сапалы мониторинг жүргізуге 
болмайды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың ең көп субъектілерін, соның 
ішінде азаматтық қоғам институттарын және тәуелсіз сараптамалық 
ұйымдарды қамтитын қоғамдық қатынастардың барлық салаларын жан-
жақты талдау жүргізбей, жемқорлыққа мониторинг жасауға болмайтын-
дығын ескеру қажет.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, сыбайлас жемқорлыққа қарсы 
бақылау саласында сыбайлас жемқорлық пен сыбайлас жемқорлыққа бай-
ланысты факторлардың сандық және сапалық өлшемдерін жүзеге асы-
рудағы екі тәсіл де артықшылықтар мен кемшіліктерге ие және әмбебап, 
жан-жақты мониторинг құралы ретінде қарастырыла алмайды.
Ең жақсы әлемдік тәжірибені ескере отырып, менің пікірімше, ең алдымен 
оларды өзара толықтыру үшін құқықтық жағдай жасау қажет.
Бүгінгі күні мұндай құқықтық жағдайлар Қазақстан Республикасының 
заңнамасы деңгейінде әлі құрылмады.
Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлыққа қарсы ведомстволардың және 
өңірлік сыбайлас жемқорлыққа қарсы жоспарлардың сапасына байла-
нысты проблемалар ұлттық сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың 

97
Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат: жағдайы және перспективалары
мақсаттарын барлық деңгейдегі мемлекеттік органдардың саясатына 
ықпалдастырудың негізгі құралы болуға тиіс.
Талдау нәтижелері бойынша ведомствоаралық және аймақтық сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жоспары, әдетте сыбайлас жемқорлыққа 
қарсы іс-қимыл жөніндегі жоспарлаудың құрылымдық және елеулі түрде 
әртүрлі көзқарастарын білдіреді және олар Сыбайлас жемқорлыққа қарсы 
стратегиямен және Іске асыру жоспарымен анықталған шаралардан 
көбінесе тыс шыққанымен де, тиісті деңгейдегі бағдарламаларға сүйенеді.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдарды жоспарлауды жемқорлыққа 
қарсы бағдарламамен біріктірудің жоқтығы теріс рөл атқарады, себебі 
жемқорлыққа қарсы жоспарлар бастапқыда белгілі бір мақсаттарға және 
олардан туындайтын міндеттерге байланыстырусыз әзірленеді.
Сонымен бірге барлық жоспарларда жоспарлы шаралардың орындалу 
тиімділігін бағалауға мүмкіндік беретін мақсатты көрсеткіштер жоқ. Бұл, 
әсіресе, жоспардың осы элементтерін орындауға байланысты кез келген 
жұмыс қарқындылығына мүмкіндік беретін көптеген әрекеттерді орын-
дауды қамтитын элементтерге қатысты.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдар жоспары көбінесе анықталған 
нысандармен, орындалатын жұмыстардың егжей- тегжейлігі мен оларды 
жүзеге асыру әдістерімен қамтылған.
Бастапқыда іс-шаралардың нақты формасының болмауы мемлекеттік 
органға осы оқиғаның орындалуы туралы есепте жасалынған жұмыстар 
туралы белгілі бір ақпарат алуына мүмкіндік береді, дегенмен ол жүйелік 
деңгейде проблеманы шешпейді.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың мониторингі және сыбайлас 
жемқорлық тәуекелдерін талдау секілді сыбайлас жемқорлыққа қарсы 
іс-қимылды толықтай қолдану да байқалмайды.
Жақсы дамыған ведомстволық сыбайлас жемқорлыққа қарсы жоспарла-
рының жоқтығы немесе олардың толық болмауы ресми түрде ғана емес, 
осы үдерістің тиісті әдіснамалық қолдауының болмауымен, сондай-ақ 
мемлекеттік органдарда жемқорлыққа қарсы 
іс-қимыл жөніндегі маман-
дардың біліктілігіне байланысты.

98
Қазақстан экономикасының трансформациясы
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру мәселесі бойынша 
есеп беру бұқаралық ақпарат құралдарының сандық көрсеткіштерін, 
өткізілетін іс-шараларды, ақпараттық кампанияларды және т. б. көрсетеді. 
Сонымен бірге, бұл көзқарас жемқорлыққа қарсы сана-сезімді күшейтуде қол-
данылатын әдістердің тиімділігін, 
сондай-ақ мемлекеттің сыбайлас жемқор-
лыққа қарсы іс-қимыл туралы хабардар болуын және тиісінше азаматтар-
дың мемлекеттік органдарға деген сенімін арттыруға мүмкіндік бермейді.
Осыған байланысты республикалық бөлімдерде де, аймақтық деңгейде 
де қоғамдық пікірді жүйелі түрде әлеуметтанулық бағалау арқылы ақпа-
раттық- насихаттау шараларының тиімділігін бағалау рәсімдерін жүйелі 
түрде енгізу қажет.
Сондай-ақ, мүдделер қақтығысының алдын алу және шешу мәселелерін 
қажет етеді.
Әдептік бақылау мен мониторингтің мұндай институтының тиімділігі 
мемлекеттік органда әдеп жөніндегі уәкілдің тағайындалу қағидасы, оны 
беру қағидаты мемлекеттік органның басшылығына тәуелді болуымен 
және әдептік бақылау мәселелерінде қажетті нәтижелерге толық жетуге 
мүмкіндік бермейтіндігімен күрделене түседі.
Бұдан басқа, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы мони-
торинг пен талдаудағы үшінші тараптың ғылыми- сараптамалық ұйымда-
рының әлеуеті негізсіз нашар пайдаланылады, яғни осы құралдарды осы 
саладағы проблемаларды әділ талдау механизміне қарағанда мемлекеттік 
органдардың өзін-өзі бағалау механизміне айналдырады.
Мемлекеттік органдар тарапынан сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін ішкі 
талдау, 
сондай-ақ жүргізілген сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл 
бойынша (ішкі және сыртқы) және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерді 
талдау (ішкі және сыртқы) бойынша ұсыныстарды іске асыру монито-
рингі барысында нақты мәселелер бар. Мұндай жұмыс тәуелсіз сарап-
шылардың қатысуынсыз, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шара-
ларын әдеттегідей деңгейде ұстап тұратын қоғамдық есепсіз үстіртін 
жүзеге асырылады.
Елеулі алшақтық ретінде елдегі құқық қорғау органдарының сыртқы 
бағалаудың кешенді және тиімді жүйесін, оның ішінде олардың қыз-
метінің ашықтығы мен жариялылығын арттыруға, халықтың сенімін және 

99
Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат: жағдайы және перспективалары
қолдау деңгейін арттыруға ықпал етпейтін сыбайлас жемқорлыққа қарсы 
іс-қимыл саласындағы мәселелерді шешудің жоқтығын атап өту керек.
Бүгінгі күні құқық қорғау органдары сыртқы бағалау субъектілері болып 
табылмайды, ал қазіргі ішкі бағалау (құқық қорғау органдарының ішінде) 
қазақстандық қоғамға қолжетімді емес.
Ақпаратқа қол жеткізу саласындағы құқық қолдану практикасына келсек, 
мемлекеттік органдар әлі күнге дейін қызметі туралы ашық деректерді 
үнемі жаңартып, сауалдарға жауап берудің өзектілігін үнемі жаңартып 
отырудың әртүрлі нысандарын енгізу бойынша жаңа талаптарға бейімдел-
мегенін атап өткен жөн.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласында қабылданған шара-
лардың тиімділігіне әсер ететін осы және басқа да мәселелер шешімді 
талап етеді.

жүктеу/скачать 11,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: