Конрад Аденауэр атындағы Қор

140
Қазақстан экономикасының трансформациясы
Сыртқы сауда-саттық секілді сыртқы факторлардың күшті әсері ЕАЭО 
елдерінің экономикаларының басқа салаларында да байқалды, деген-
мен Еуразиялық интеграцияның ЖІӨ-нің өзгеруіне, өнеркәсіптік өндіріске, 
инвестициялар және төлем балансының параметрлері сияқты жиынтық 
макрокөрсеткіштердің деңгейіне әсер етуі мүмкін деген қорытынды жасау 
қажет емес. Бұдан басқа, ЕАЭО елдерінің экономикасы елеулі айырма-
шылықтарына байланысты бұл әсердің көрінісі әртүрлі елдерде өзіндік 
ерекшеленеді. Шағын экономикасы бар Армения немесе Қырғызстан 
сияқты елдерде интеграциялық процестердің әсері әлдеқайда күшті, ал 
Ресейдің макроэкономикалық көрсеткіштері жалпы ЕАЭО көрсеткішінің 
87% құрайды, бірақ интеграция әсері көп емес. ЕАЭО-ғы экономикалық 
жағдайды білдіретін жиынтық көрсеткіштер шын мәнінде Ресей эконо-
микасының ахуалымен анықталғандықтан, олар интеграциялық жоба-
ларды жүзеге асыру нәтижесін Ресей экономикасының қазіргі пробле-
малары немесе табыстары сияқты көрсетеді.
Осыған байланысты, ЕАЭО келешектегі жұмысының болашағы мен тәуекел-
дерін ескере отырып, осы тұрғыдан екі деңгейді – бірігу деңгейіндегі даму 
үрдістерін (осы тұрғыдағы тәсіл ресейлік жағдайды көрсететінін ескере оты-
рып) және жекелеген мемлекеттердің ұлттық деңгейіндегі даму үрдістерін 
қарастыру керек. Осы деңгейлердің екеуінде интеграцияны нығайтудың 
нәтижесі ретінде дамудың қарқындылығын күтуге болатын бірнеше негізгі 
бағытты бөліп көрсетуге, сондай-ақ сол себепті туындаған тәуекелдердің 
негізгі топтарын да анықтауға болады.
Тұтастай алғанда ЕАЭО деңгейінде экономикалық дамудың ең перспек-
тивалы бағыттары мыналар:
• өндірістің негізгі факторларының айналымын едәуір арттыратын, 
бәсекелестіктің деңгейін арттыратын, ЕАЭО шеңберінде бизнес-про-
цестердің транзакциялық шығындарын төмендететін тауарларға, 
қызметтерге, еңбекке және капиталға ортақ нарықты құру негізінде 
Одақ шеңберінде негізгі экономикалық процестерді жандандыру;
• институттық, құқықтық және реттеуші ортаны үнемі жетілдіруге 
ықпал ететін ЕАЭО жекелеген елдерінің арасында юрисдикциялар-
дың бәсекелестігі арқылы бизнес-ортаның тиімділігін арттыру және 
бизнес-ортаны жақсарту;

141
Еуразиялық экономикалық одақтың перспективалары мен тәуекелдері
• экономиканы жаңғыртуды және әртараптандыруды жеделдетуге, сон-
дай-ақ отандық және шетелдік нарықта отандық тауар өндірушілердің 
позициясын нығайтуға мүмкіндік беретін шикізаттық емес салаларға 
шетелдік инвестицияларды кеңейтуге және ішкі нарықтың кеңеюіне 
бағытталған салалардың инвестициялық тартымдылығын арттыру;
• ЕАЭО арасында арнаулы сауда режимдерін құруға және шетелдік 
сауда серіктестері арасында одақтың кеңінен таралған нарығына 
қызығушылықтың артуына байланысты үшінші елдермен сыртқы 
сауда айналымының артуы.
Осы салалардың біріншісі өзара сауда тұрғысынан жоғарыда талқыланды 
және Кеден одағы мен ЕАЭО қалыптасқаннан кейінгі сауда процестерінің 
жақсаруын көрсетіп отыр, еңбек нарығы, капитал және қызмет көрсету 
тұрғысынан бірыңғай экономикалық кеңістікті құрудың қалған құрамдас 
бөліктерін талдау үшін олардың біршама тарихы болғаны жөн.
Екінші бағыт сондай-ақ өте маңызды, өйткені ол тұтастай алғанда биз-
нестің және жалпы экономиканың дамуына негіз болады. ЕАЭО елдерінің 
жеке экономикалары үшін қиындық тудыратын және юрисдикциялардың 
бәсекелестік факторы Кеден одағын қалыптастыру кезеңінде экономика-
лық прогрестің ең маңыздысы деп аталды және қазіргі уақытта еуразия-
лық интеграцияның негізгі артықшылықтарының бірі болып табылады. 
Осылайша, 25 қарашада Ресей Федерациясы Президентінің кеңесшісі 
С. Глазьев осы үдерістің сәттілігіне тоқталып: «Біз юрисдикциядағы бәсе-
келестікпен ортақ нарық қалыптастырамыз» деп атап өтті
2
.
Еуразиялық интеграцияның осы аспектісі контекстінде ЕАЭО елдеріне биз-
несті жүргізу үшін жағдайларды бағалайтын бірқатар халықаралық рей-
тингтерде айтарлықтай табыстарға қол жеткізуге болады. Дүниежүзілік 
банктің Doing Business-2017 рейтингісінде Белоруссия, Қазақстан және 
Ресей 190 елден 37, 35 және 40-орындарды 
иеленді
3
. 2010 жылдың қоры-
тындысы бойынша Қазақстан – 74, Белоруссия – 64, Ресей 116-орынд тұрған 
2 
Глазьев серіктестік модельдері арасынан ЕАЭО-ның Батыста интеграциялануының 
артықшылықтарын атап өтті. Интерфакс – Ресей, 25.11.2016. URL: http://www. interfax-russia. 
ru/NorthWest/news. asp?id=786515&sec=1671 (ақпарат алынған күн: 2.12.2016).
3 
Economy Rankings// Rankings. DOING BUSINESS Measuring Business Regulations. URL: http://
www. doingbusiness. org/rankings (ақпарат алынған күн: 2.12.2016).

142
Қазақстан экономикасының трансформациясы
болатын
4
. Әрине, бұл прогресті тек осы елдердің Кеден одағына және 
кейіннен ЕАЭО-ға қатысуы деп санауға болмайды, бірақ ол осы интегра-
циялық бірлестіктерге қатысу кезеңіне түсіп, бизнес климатты жақсар-
туда белгілі бір рөл атқарғанын жоққа шығару мүмкін емес.
Үшінші бағыттың келешегі ЕАЭО-ның инвестициялық тартымдылығын 
арттыру және қатысушы елдердің экономикасы қажет ететін осы негізде 
шикізаттық емес салаларды жедел дамыту – ЕАЭО елдерінің аймақтық 
интеграциясы мен статистикасының халықаралық тәжірибесіне негізделе 
отырып өте нақты болып көрінеді. Әлемдік тәжірибе көптеген елдерде 
аймақтық интеграциялық бірлестіктерге (кеден одағы және олардың жоғары 
түрлері) қосылғаннан кейін, инвесторлардың ұлттық өндірушілердің ортақ 
нарықтарын кеңейтуге қатысуының оң әсерін арттырады.
ЕАЭО елдерінің статистикасы 2014–2016 жылдарға дейін, яғни әлемдік 
тауар нарықтарындағы құлдырауға дейін оң көрсеткіштерге ие болды. 
ЕАЭО-ның үш құрылтайшы елінде негізгі капиталға салынған инвести-
циялар 2010 жылдан 2014 жылға дейін өсті және бұл өсім айтарлықтай 
жоғары болды, яғни, жалпы алғанда, ЕАЭО үшін долларлық мәнде 2013 
жылғы деңгей 2009 жылғы көрсеткіштен 1,6 есе асып, 301 $-дан 489 млрд 
$-ға дейін өсті
5
, одан кейін девальвация есебінен осы көлем 2014–2016 жж. 
елеулі қысқарды. Сондай-ақ, Кеден одағы мен ЕАЭО жұмыс істеп тұрған 
кезеңде шетелдік инвестициялардың рөлін тұрақты түрде көтеру фактісіне 
назар аударуға болады. Осылайша, соңғы үш жылда шетелдік банктердің 
несиелері есебінен негізгі капиталға салынған инвестициялардың үлесі 
едәуір өсті. Мысалы, 2016 жылғы 9 айда 5,9%-ды көрсетті. Ал 2014 жылы 
2,9%-ды көрсеткен
6
. Осылайша, негізгі капиталға салынған инвестиция-
лар құрылымында шетел қорларының үлесі 3,9%-дан 6,0%-ға дейін өсті 
(шетелдік инвесторлардың 1% қаражатын ескере отырып).
4 
Бизнесті жүргізу – 2011 жыл. Кәсіпкерлер жағдайын жақсарту. © 2010 Халықаралық қайта 
құру және даму банкі / Дүниежүзілік банк. 4 б. URL:http://russian. doingbusiness. org/~/
media/WBG/DoingBusiness/Documents/Annual-Reports/Overview/DB11-Overview-Russian. pdf
5 
Негізгі капиталға салынған инвестициялар қазіргі бағамен, АҚШ долларымен //Инвести-
циялар. Еуразиялық экономикалық комиссия. URL:http://eec.eaeunion. org/ru/act/integr_i_
makroec/dep_stat/econstat/Pages/investments.aspx (ақпарат алынған күн: 2.05.2018).
6 
Қаржыландыру көздері бойынша негізгі капиталға инвестициялар құрылымы // Инвести-
циялар. Еуразиялық экономикалық комиссия. URL:http://eec.eaeunion. org/ru/act/integr_i_
makroec/dep_stat/econstat/Pages/investments.aspx (ақпарат алынған күн: 2.05.2018).

143
Еуразиялық экономикалық одақтың перспективалары мен тәуекелдері
ЕАЭО-ның экономикалық дамуының төртінші бағыты, үшінші елдермен 
сыртқы сауданың өсу перспективасымен байланысты, сондай-ақ іске 
асыру үшін жоғары әлеуетке ие. Бұл ЕАЭО-ның ірі ортақ нарыққа қол-
жетімділікті жеңілдету факторына байланысты (бірақ шетелдік серіктестер 
үшін басты мотивация, әрине ресейлік нарыққа қолжетімділік) жеңілдік 
шарттары қарастырылған. Бұл әлеуетті іске асыру 2015 жылдың мамыр 
айында ЕАЭО пен Вьетнамның еркін сауда аймағы туралы келісімге (ЕСА) 
қол қоюдан басталды. Қазіргі уақытта Израильмен сауда-саттық жөніндегі 
келіссөздер, Сербиямен жеңілдетілген сауда режимі, Египетпен еркін сауда 
және Үндістан мен Иранмен ұқсас режимдер туралы келіссөздер әртүрлі 
сатыларда (соңғы екі келісім дайындықтың соңғы сатыларында) тұр
7
. 
Бірнеше ондаған басқа да мемлекеттер ЕАЭО-мен арнайы сауда режим-
дерінің түрлі форматтарына қызығушылық танытуда.
Алайда, егер біз ЕАЭО-ның алдында тұрған тәуекелдерді қарастырсақ, 
онда олардың ықтималдары мынадай:
• экономикалық мүдделер тұрғысынан ішкі қайшылықтар;
• ішкі нарықта бәсекелестіктің күшеюі және ұлттық кәсіпкерлермен 
экономикалық одақтың ережелеріне қайшы келетін ЕАЭО елдерінен 
бәсекелестерге қарсы әртүрлі протекционистік шаралардың жүргізілуі;
• іскерлік ахуалдың нашарлауына, жекелеген елдердің экономикалық 
мүдделеріне нұқсан келтіріп, бизнес пен халық арасында интеграция 
идеяларынан бас тартуға алып келуі мүмкін интеграциялық үдерістерді 
тереңдету бойынша қадамдардың асығыс және жеткіліксіз даярлануы;
• экономикалық одақтың негізгі қағидаттарының іс жүзінде 
орындалмауы;
• ЕАЭО қызметіндегі саяси факторлар рөлінің артуы және қатысушы 
елдердің егемендігінің шектелуі.
Бұл тәуекелдер ЕАЭО-ға қатысушы елдердің экономикалық процестерінің 
нақты жағдайларына байланысты, олардың кейбіреулері қазірдің өзінде 
айқын көрінеді және Еуразиялық экономикалық комиссияның, басқа да 
басқару органдарының жұмыс істеуіне қажетті нормативтік-құқықтық 
базаны үйлестіру үшін мекемелердің қызметін ескеруі керек.
7 
Еркін саудадағы тректерді талқылау мәртебесі. Еуразиялық экономикалық комиссия. URL: 
http://www. eurasiancommission. org/ru/act/trade/dotp/Pages/ Еркін саудадағы тректерді 
талқылау мәртебесі. aspx (ақпараталынған күн: 2.05.2018).

144
Қазақстан экономикасының трансформациясы
ЕАЭО бірнеше елдерінің экономика құрылымдарының ұқсастығы, бірдей 
салалардың басымдығы және Одақтың ішкі нарығында да, сондай-ақ шет 
елдерде де мүдделерін қорғау қажеттілігі туындағандықтан, сол елдердің 
белгілі бір мүдделеріне қайшы келуі мүмкін, бұл бәсекелестікті арттыру 
үшін тиісті алғышарттар жасайды. Осындай пайда болуы мүмкін жан-
жалдардың салалары әртүрлі болып табылады және көліктік пен логи-
стикалық желілерді (оның ішінде басқа елдердің компанияларымен тең 
жағдайда қол жеткізу), ұлттық салық жүйесінің ерекшеліктерін, ұлттық 
және шетелдік (ЕАЭО елдерінен) бизнес қызметін тарифтік реттеу және т. б. 
қамтиды. Осы салалар ұлттық компаниялар мен Одақтың басқа елдерінің 
компаниялары үшін бизнесті жүргізу ерекшеліктерін айқындайды, ал егер 
бұл жағдай жалғасса бірыңғай нарықтық тәртіп бұзылып және нақты іске 
асыруға ешқандай тетігіне ие емес деп экономикалық идеяның беделін 
түсіруі ықтимал.
Қатысушы елдердің нарықтарындағы бәсекелестіктің өршуі де тәуекелдің 
өте деструктивті көзі болып табылады. Бірыңғай тауар нарығын қалыпта-
стыру және ұлттық бизнесті басқа елдердің анағұрлым тиімді, сонымен 
қатар ірі, қаржылық және технологиялық жағынан бай бәсекелестерінен 
қорғау тетіктерінің жоқтығы жергілікті компаниялардың ұстанымда-
рын жоғалтуға және нәтижесінде бизнес-қоғамдастықтар мен ішінара 
халықтың интеграцияға көңілі толмауына алып келеді. Мысалы, рубльдің 
девальвациясы жағдайында күрт арзандаған ресейлік өнімнің 2014–
2015 жылдары Қазақстанға импорты көбейіп, қазақстандық бизнес ішкі 
нарықтың қорғалуын қамтамасыз етуді талап етіп, Үкіметке өтініштерін 
жасаған болатын.
Интеграциялық шараларды шамадан тыс жеделдету өте күрделі мәселе 
болып табылады, өйткені нақты интеграция біртіндеп және эволюциялық 
жолмен жүруі тиіс, алайда мұндай ықтимал даулы мәселелердің тұрақты 
түрде таралуы, мысалға, ортақ валютаны енгізу мүмкіндігі мәселелері 
қабылданған шаралар туралы бизнес пен қоғам тарапынан алаңдаушы-
лық дәрежесін көрсетеді.
Арнайы экономикалық қажеттілік болмаса, қарама-қайшы бастамалар-
дың күшті теріс әсерін тудыруы мүмкін басқа да салалар бар, мысалы 
Ресей Федерациясының Қаржы министрлігінің Интернет арқылы баж-
сыз сатып алу сомасын түбегейлі қысқарту үшін тұрақты әрекеттері осы 

145
Еуразиялық экономикалық одақтың перспективалары мен тәуекелдері
норманың барлық ЕАЭО елдеріне таралуына әкелуі мүмкін және бұл халық 
тарапынан интеграцияға деген сенімсіздігін туындатуы мүмкін. Кез кел-
ген интеграциялық бастаманы іске асыру процесінде бенефициар топ-
тардың мүдделерін бұзуы мүмкін, сондықтан ЕАЭО-ын одан әрі дамыту-
дағы басты мәселе олардың залалдарын ескере отырып, жаңа шараларды 
мұқият дайындау және мүдделі тараптарға келтірілетін зиянды барынша 
азайту болып табылады.
Интеграциялық шараларды қолдану шығындармен қатар белгілі бір эконо-
микалық қатынастардың жарияланған режимдерінен шығу арқылы қандай 
да бір тәуекелдерді туындатады. Мысалы, Кеден одағының пайда болған 
жылдарында Ресей-Беларусь арасындағы мұнай мен мұнай өнімдері сау-
дасы мәселесі созылып кетті, яғни іс жүзінде бұл тауардың жалпы түрінен 
тауардың белгілі бір түрін босатудың үлгісі болып табылады. Бұл мәселеге 
байланысты осы мақаланың аясынан тыс көптеген аспектілер де бар, бірақ 
бұл мысал ЕАЭО шеңберінде бірыңғай экономикалық кеңістіктің негізгі 
қағидалары шектеулермен және шығарып тастаумен жүзеге асыраты-
нын көрсетеді. Осындай жағдайдың пайда болу тәуекелі мынада, бұл жеке 
жағдайлардың негізінде ірі бизнес үшін лоббистік мүмкіндіктердің қысы-
мымен үнемі өсуі мүмкін және жалпы нарықтық режимдердің ауқымы 
төмендейді, ол бірте-бірте ЕАЭО жұмыс істеуінің экономикалық негізін 
эрозиялауға және оның қабілетсіздігіне, яғни бірнеше жылдан бері амор-
фты қалыптасып келген ТМД-ның типіндегі эволюция сияқты сипатқа ие 
болуы мүмкін.
ЕАЭО-ны одан әрі дамытудың ең көп талқыланатын тәуекелдерінің бірі 
саяси құрамдас бөліктің тікелей одақтың қызметінде де, жекелеген елдердің 
саясатының басқа серіктестердің экономикалық мүдделеріне әсері ретінде 
қарастырылуы мүмкін. Соңғы аспект 2014–2015 жылдары Ресей мен Украи-
наның арасындағы қарым-қатынастардағы дағдарыс аясында, сондай-ақ 
Ресей мен Батыстың арасындағы санкциялардың қарсыласуымен көрінді. 
Ресейге қарсы санкциялар және оның Украина мен Батыс елдеріне қаты-
сты санкциялар қолдануы Одақтағы басқа мемлекеттерде кейбір пробле-
малардың туындауына алып келді. Батыс елдерімен саудада Ресейдің қар-
сылыққа ұшыраған тауарлық номенклатурасы тұрғысынан қиындықтар 
туындады және Украинамен саудаға кедергі келді. Егер Батыстың сыртқы 
саудадағы проблемалары өте техникалық сипатта болса және біртіндеп 
шешілсе, украиналық тауарларды ресейлік аумақ арқылы транзиттік 

146
Қазақстан экономикасының трансформациясы
тасымалдаудың шынымен шектелуі Украинада бизнеспен айналысатын 
Қазақстан мен Қырғызстан бизнесі үшін теріс салдарға алып келді. Егер 
2013 жылы Қазақстанның Украинадан импорты 2 249 млн долларды құраса 
(жалпы импорттың 4,6%-ы) және осы елге экспорт 2,036 млн долларды 
(2,5%)
8
, ал 2015 жылдың соңына қарай импорт 827 млн долларға дейін 
(2,7%), экспорт – 1 176 млн долларға (2,5%) дейін төмендеді
9
. 2017 жылдың 
соңында Украинаның сыртқы саудадағы үлесі одан да төмендеді, бұл елге 
экспорт – 1 138 млн долларға дейін (қазақстандық экспорттың 2,4%-ы), 
импорт – 462 млн доллар (1,6%) болды
10
. Яғни, жалпы тауар айналымы 2013 
жылы 4 285 миллион доллардан 2017 жылы немесе 2,7 есеге дейін, яғни 
1 600 миллион долларға дейін төмендеді. Яғни, жалпы тауар айналымы 
2013 жылы 4,285 миллион доллардан 2017 жылы 2,7 есеге немесе 1,600 
миллион долларға дейін төмендеді. Тауар айналымының азаюы украи-
налық тауарлар транзитіне ресейлік санкциялардың факторымен емес, 
тауар бағасының құлдырауымен, атап айтқанда, Қазақстанның Украи-
наға экспорттау көлемінің төмендеуіне алып келді (бұл абсолютті көлемді 
азайту кезінде дағдарысқа дейінгі үлесті жалпы көлем деңгейінде сақтады), 
сондай-ақ Украинадағы экономикалық құлдырау да ықпал еткендігін 
айта кету керек. Дегенмен, украиналық контрагенттермен сауда қарым-
қатынасы бар қазақстандық бизнес осы факторға байланысты белгілі бір 
шығынға ұшырады және осы жағдай еуразиялық интеграцияны қабыл-
дауды жақсартуға ықпал етпегені түсінікті.
ЕАЭО деңгейінде қалыптасқан ұлттық деңгейден жоғары тұратын деңгей-
дегі тәуекелдер ұлттық экономиканың деңгейінде көрінетін артықшы-
лықтармен өтелуі мүмкін. Қазақстанға қатысты Кеден одағында/ЕАЭО-дағы 
алғашқы жылдардағы нәтижелер бірқалыпты, бірақ жалпы алғанда 
жағымды сипатта.
Дәлірек айтсақ, ең алдымен Қазақстанның өзара сауда саласында одақтағы 
серіктес елдермен екіжақтылық көрініс табады. Әлемдегі сауда-саттықпен 
салыстырғанда, осы сауда-саттықтың көрсеткіштерінде бір жағынан елеулі 
8 
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы қаңтарда әлеуметтік-экономикалық дамуы. 
(жедел деректер). Астана қаласы: ҚР Статистика агенттігі, 2014 ж.
9 
2016 жылғы қаңтарда Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы 
(жедел деректер). Астана: Статистика комитеті, Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика 
министрлігі, 2016 ж.
10 
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы. 2018 жылдың қаңтар айы, 
Қысқаша статистикалық бюллетень. Астана, 2018 ж.

147
Еуразиялық экономикалық одақтың перспективалары мен тәуекелдері
прогрестің болмауы, екінші жағынан 2014–2015 жылдардағы шикізат 
бағасының құлдырау кезеңінде айтарлықтай тұрақтылықты көрсетеді 
(2-сурет). 2010 жылдан 2016 жылға дейінгі кезеңде Қазақстанның үшінші 
елдерге экспорты бір жарым есе өсті, содан кейін тағы 2,5 есе азайып, 
одақ елдеріне экспорт қалыпты түрде өзгерді. ЕАЭО елдерінен импорт 
қарқынды болса да, үшінші елдерден импортпен салыстырғанда баяу 
өсті, ал оның төмендеуі біршама төмен деңгейге жетті.

жүктеу/скачать 11,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: