Орта ғасырлардағы Қазақстан (VІ-XII ғғ.)

22 
Түрік қағанатының жері Солтүстік Моңғолиядан бастап Шығыс Еуропаға дейінгі 
өңірге дейін созылып, қоныс өрісі Әмудәрияның жоғарғы ағысына дейін жетеді. Қазақстан 
да осы қағандықтың құрамына кірді. Бұл мемлекет туралы жазба деректер Түрік 
империясының өз тілінде VII-VIII ғасырларда жазылған Орхон-Енисей жазбалары арқылы 
белгілі. Бұл ескерткіштер түркілер мекендеген Енисей өзенінің бойы мен қазіргі Моңғолия 
жеріндегі Орхон өзені маңайынан табылғандықтан “Орхон-Енисей” жазуы деп аталып 
кеткен. Ескерткіштер – VII-VIII ғасырлардағы түркі ру-тайпаларының іргелі елі Түрік 
қағандығының тұсында Білге қаған, Күлтегін (әскер басы), Тоныкөк (ақылшы, кеңесші) 
сияқты атақты адамдарға арнап тұрғызылған құлыптастағы жазулар. 
Алғаш рет түрік атауы 542 жылы қытай жазбаларында кездеседі. Түрік атауы 
моңғолша тау сияқты дулыға дегенді білдіреді, кейде, түрік атауы ақсүйектер деген 
мағынада да қолданылады. Ал қытайлар түріктерді сюннулердің (ғұндардың) ұрпақтары 
деп санаған. 
Түріктер 546 жылы Алтайды мекендеген теле /тирек/ тайпасын жеңіп, олардың 50 
мыңнан астам әскерін тұтқынға алып, өз армиясына қосып алды. 552 жылы көктемде
түріктердің билеушісі Бумын өздерінің билеушісі аварларға (жуань-жуандарға) қарсы 
шығып, оларды ойсырата жеңіп, Түрік қағанатын құрады. Түрік ордасының алғашқы 
қағаны Бумын болды. Бумын қаған 553 ж. қаза табады. Оның мұрагері Мұқан-қаған (553-
572жж.) билік құрған жылдарда Түрік қағанаты Орта Азияда саяси үстемдікке ие болды. 
Олар маньчжуриядағы кидандарды, Енисейдегі қырғыздарды бағындырып, Солтүстік 
Қытай мемлекетінен алым-салық алып тұрды. 
Бір тілде сөйлеген түркі халқының құрамында оғыз, қарлұқ, қырғыз, түргеш, ұйғыр, 
қыпшақ сияқты т.б. 30-дан астам ру-тайпалар біріккен. Бұл тайпалар шығыстан батысқа 
қарай жылжып, қазіргі қазақ жеріндегі үйсін, қаңлы тайпаларымен бірігіп, оларды өздеріне 
сіңіріп жіберген. 
Түріктер әуелгіде Орта Азияны өзіне бағындыруда Каспий теңізінен Солтүстік 
Үндістан мен Шығыс Түркістанға дейінгі жерлерге ие эфталиттерге қарсы Иранмен одақ 
құрып, 587 ж. Бұхара түбінде оларды жеңеді. Тохаристан облысы Иран қарауына өтіп, 
Батыс түрік қағанаты мен Иранның саяси ықпал жасау аймағының шекарасы Амудария 
бойымен өтеді. 
Түріктер Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Жерорта теңізіне баратын Жібек 
жолына иелік ету жорықтарын бастап Иранға қарсы Византиямен одақтасты. 571 жылы 
түріктердің әскери қолбасшысы Естеми Солтүстік Кавказды басып алып, Керчь 
шығанағына (Боспорға) шығып, 576 жылы Қырым жеріне енеді. Бірақ Естеми өлгеннен 
кейін, қағанат ішінде билік үшін қырқыс басталды. Өзара қырқыс пен әлеуметтік 
қайшылықтар қағанатты қатты әлсіретіп, 588 жылы Герат түбінде түріктер Ираннан жеңіліс 
тапса, 590 жылы Византия Боспорды қайта жаулап алады. 581-618 жылдары Солтүстік 
Қытайдың қағанат шекараларына шабуыл жасауы қағанатты одан бетер әлсірете түсіп, 
Түрік қағанатындағы саяси күйзеліс ақырында 603 ж. қағанаттың екіге - Шығыс және 
Батыс қағанаттарына бөлінуімен аяқталады. 
Батыс түрік қағанаттың астанасы Жетісу жеріндегі Суяб қаласында (қазіргі Тоқмақ 
қаласына жақын жерде), ал жазғы орталығы Мыңбұлақта (Түркістан төңірегі) болды. Батыс 
түрік қағанаты ежелгі үйсін жерін жайлап, Қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға 
дейінгі жерді өздеріне қаратты. Сонымен қатар ол Шығыс түрік қағанатының Шығыс 
Түркістан және Орта Азияның Самарқанд, Бұқара тағы басқа қалаларын басып алды. Осы 
қалаларда қағанның орынбасарлары отырды.
Батыс түрік мемлекетінің бірінші басшысы – қаған жоғарғы билеуші, бүкіл жердің 
иесі болды. Жоғарғы лауазымдар – жабғы, шад және елтебер қаған әулетінен шыққандарға 
берілді. Сот қызметтерін бұйрықтар мен тархандар атқарды. Негізгі еңбекші халық – “қара 
бұдын” (қара халық) деп аталды. Жегуй қаған (610-618 жж.) мен оның інісі - Түн-жабғы 
қаған (618-630 жж.) билеген кезде қағанаттың күш-қуаты арта түсті. Тохарстан мен 
Ауғанстанға жасаған жаңа жорықтар мемлекет шекарасын Үндістанның солтүстік-

23 
батысына дейін кеңейтеді. Батыс түрік қағанаты мал және егін шаруашылығымен 
шұғылданды. Қалаларда сауда-саттық кеңінен өрістеді.
VII ғасырдың ортасына қарай он алты жылға (640-657) созылған қағанат ішіндегі 
өзара тартыс, тайпалар арасындағы соғыс қағанатты әлсіретеді. Осыны пайдаланған Таң 
империясы Жетісуды басып алып, онда таққа өз адамын отырғызады. Түріктер мен Таң 
империясы арасындағы үздіксіз соғыстардың нәтижесінде түргештер күшейіп VIII 
ғасырдың басында Жетісудағы билікті өз қолдарына алады. 

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: