жолына түскен феодалдық мемлекеттердің қайғылы тарихын жазып, кейінгі
ұрпаққа
қалдырды. М.Х.Дулати: «Тарихшылардың борышы
–
кейінгі ұрпаққа ел
шежіресін сол қалпында баяндап беру. Біз патшалардың тек жақсы мінезін ғана
жазып, бөтен қылықтарын жасырып қала алмаймыз.
Барлық болған оқиғаны
түгел баяндап, әлем жұртшылығына танымал етіп, тарихта қалдырамыз
», –
дейді
[1].
Кейінгі ұрпақ
, –
дейді ол
–
өз
ата
-
бабаларының тегін ғана біліп қоймай,
олардың жағымды мінездерімен қатар, ұнамсыз қылықтарының да қандай пайда,
зиян келтіретіндігін бағамдап, келешекте олардың қандай нәтиже беретіндігін
болжап айтуға тиіс ұстамдық нұсқау қалдырады.
Еңбек
Орта Азия кеңістігін мекендеген түркі халықтарының ХІV
-
ХVІ
ғасырлардағы
жүріп өткен жолының шежіресі болып табылады.
Орталық Азияны мекен еткен түрік халқы бар болғаны ХІІІ
-
ХІV ғасырларда
ғана
салтанатты өмір сүріп, кейін ыдыраудың куәсі болды.
Бұл кезең қанды
қақтығыстарға
толы кезең болды. Осы кезеңнің соңына таман, жеке аймақтарда
ұлттық
құрылымдардың қалыптасу процесі көрсетілді.
«Тарих
-
и Рашиди» авторының өзбек, өзбек
-
қазақ, және өзбек
-
қырғыз
терминдерімен қатар түрікмен, дулат, қаңлы, жалайыр, барлас және тайпалық
атаулардың жиі
-
жиі қолданылуы осы тарихи қозғалыстың айқын көрінісі
болатын. Бірақ, өкінішке орай бұл жеке ұлттық
құрылымдардың қалыптасу
үрдісі сәтті, халықтардың табиғи мүддесіне сай болды деп айтуға болмайтын еді.
«Түркі халықтарының, оларды билеуші Шыңғыс тұқымдарының өзара қанды
қырқыстардан
әлсізденгені соншалық
–
олар енді Алтын Орда немесе Әмір Темір
империясы сияқты қуатты мемлекеттік жүйені құруға шамасы келмеді»
, –
деп
жазады автор
.
Мүмкіндігінен айрылып Шығыс Қытайлық және Батыс «орыстық» болып
бөлініп кетуі сондай құлдыраудың айғағы болса керек. Мұхаммед Хайдар
айтқандай: «Моғолстан гүлденген уақытында білімді адамдар және кәмелетке
жеткен ел көп болған. Тарихты зерттегендер баршылық болған шығар. Сөйте
тұра, ол елден жазба шығарма да қалмаған гүлденген барлық қалаларында
ойраннан кейін қамал, қорған бәрі күйреген. Тек қана кейбір қалалар мен елді
мекендерде әрбір жерлерінде ойраны шыққан мұнара мен қамалдардан басқа
ешқандай із қалмаған
».
Мырза Мұхаммед Хайдар еңбегінде
Моғолстан хандары мен
сұлтандарының билік үшін тынымсыз таласын баяндап қана қоймай, сонымен
қатар ол барлық ұлы ғалымдар сияқты өзі зерттеген тақырып үлгісінде жақсылық
пен жамандықтың
,
білім мен надандықтың өзара мәңгі үзілмес егесінде иманға
жүгінеді.
Дулати бұл еңбегінде дерек көзі ретінде ғылыми ортада мәлім болған
еңбектердің негізгілерін пайдаланып отырған. Солардың арасында Қожа
Рашид
ад
-
дин Фәзолонаның «Жәми
-
әт
Тауарихын», Һамдолла Мұстауфидің «Тарих
-
и
Гузидесін»,
Маулана Шәрафаддин Әли Наздидидің «Зафар намасын»,
Ұлықбектің
«Тарт ұлысын» пайдаланған. Міне
,
осы айтылғандар Мырза
Хайдардың «Тарих
-
и Рашидиді» еңбегінің мазмұнын ашып, ғылыми мағынасын
арттырды.
Сондай
-
ақ еңбектің
келесі деректік негізі
–
сенімді
көздерден
32
алынғандағы. Мысалы
,
автор еңбегінде Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы
жөнінде біраз деректік материалдарды 24 күн бойы қонақтап қайтқан Сұлтан
Сайд ханның өзінен бір емес, бірнеше рет естігенін айтады.
«Тарих
-
и Рашидиде» автор «қазақ»,
«
қазақылыққа
»
деген терминдерді
бірнеше рет пайдаланады. Мұхаммед Хайдардың тарих философиясы бойынша
мемлекеттік биліксіз халықтың дамуы, өркендеу жолына түсуі мүмкін емес.
«
Егер
ел билеушісіз қалса
бақытсыздыққа ұшырайды ал
,
халқы жау
опасыздығынан күйреп жойылады»
.
«Билеушісіз жаһан, бассыз тәнмен тең,
бассыз
тән, жолда жатқан ұлтанмен тең, яғни патша мемлекеті елдің басы»,
–
деген қорытындыға келеді.
Достарыңызбен бөлісу: