Материалдары
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ БАҺАДҮР 22,10
| Ғаламторға тҽуелділік
— аддикцияның бір тҥрі; "off-line" режимде отырып ғаламторды пайдалануға деген қҧлшыныс, немесе "on-line" режимде ғаламтордан шыға алмай қалу қабілеті. Қазіргі таңда «ғаламторға тҽуелділік» ҽлемдегі ең басты мҽселелердің біріне айналып отыр, бірақ та медициналық белгілер бойынша жҥйке жҥйесінің бҧзылуына жатпайды. Ең алғаш рет "ғаламторға тҽуелділік" терминін психолог Айвен Голдберг ғылымға енгізген болатын. Оның ҧсынған теориялары психикалық стандартқа сҽйкес келмесе де, ғаламторға деген тҽуелділікті Голдберг психоактивті заттарды шектен тыс қолдану деп суреттеген. Голдберг ғаламтордың ҽкелер зияндарын былайша жіктеген: Ғаламторды қолдану адамның физикалық кҥйіне, жҥйке жҥйесіне, жеке ҿміріне, экономикалық жҽне ҽлеуметтік жағдайына кері ҽсерін тигіздеді; 1994 жылы психолог Кимберли Янг ғаламтор тҽуелділігі жҿнінде тест-сауалнама жҥргізіп, 500 жауап алған болатын. Жауап бергендердің кҿбі тҽуелді екендерін мойындады. Нҽтижесінде, бҧл жҥйке ауруының таралуы, потологиялық қҧмарлықпен тең болып шықты, ғаламтор қолданушыларының 4-5 пайызын қҧрады [1]. Дҽрігерлер "ғаламторға тҽуелділікті" жҥйкелік ауытқу деп есептемейді жҽне кҿптеген ғалымдар бҧл аурудың бар екендігіне кҥмҽнданады, ал кейбіреулері мҥлде жоққа шығарған. Тҽуелділік медицинада адамның белгілі бір ҽдетте қолданып жҥрген затты қажет етуі, яғни жҥйкелік, физиологиялық толеранттылықтың ҿсуі. Толеранттылық ҧғымы белгілі бір затты шектен тыс пайдалану дегенды білдіреді, яғни адам ол затты пайдаланғаннан кейін одан да кҿп мҿлшерін қажет ете бастайды, мысалға есірткі шегетін нашақор адамдарды келтіруге болады. Сонымен қатар толеранттылық ҧғымы басқа салаларда да қоданылады, мысалы адамның қҧмар ойынға беріліп кетуі. Сҽйкесінше, бҧл терминді ғаламторға деген тҽуелділікте де қолдануға болады. Бірақ бҧл жерде адам есірткіге, ішімдікке тҽуелді емес, бҧл жерде жҥйкелік тҥрде адамның ғаламторға тҽуелділігін тҥсіндіруге болады. Қазіргі кезде жастардың белгілі бір бҿлігі компьютерлік интернет-тҽуелділігінің ықпалында, ал бҧл қатерлі психикалық ауру болып табылады. Сондықтан да қоғам бҧл мҽселенің қауіптілігі мен маңыздылығын тҥсініп, дабыл қағуда. Ғаламтор желілердің негативті ҽсері кҽмелетке толмағандардың тҽуелділігін қалыптастыру жҽне қылмыстың ҿршуіне ерекше қауіп тудырып отыр. Интернет пен компьютерлік ойындардың пайда болуымен тҽуелділіктің жаңа тҥрлері де пайда боды: интернетке тҽуелділік пен ойынға тҽуелділік. Ҽрбір тҿртінші пайдаланушы компьютердің жанында аптасына 20 сағаттан аса уақытын ҿткізеді. Мҧнымен бірге Психиатрлардың америкалық ассоциациясының мҽліметтері бойынша кҥніне компьютерде екі сағаттан аса уақыт ойнау компьютерлік тҽуелділік деп танылады. Тҽуелділік — бҧл психикасының бҧзылуы, ол уҽждеумен, шешімдер қабылдаумен, оқумен, тежелуді бақылау деп аталатынмен, рақаттануды іздестірумен байланысты химиялық ҥдерістерге араласу жолымен мидың жҧмыс істеу қағидаттарына ықпал етеді. Қҧмар ойындары мен жеңсіктік сияқты мінез-қҧлықтың қҧштарлық-психологиялық тҽуелділік формасының мҽні; есірткілер немесе алкоголь сияқты заттарға қҧмарлық бір мезгілде психологиялық тҽуелділік формалары болып табылады. Интернет-тҽуелділіктің басқалардан ерекшелігі — ағзаны ҽлсіреуіне немесе ҿзгеріске ҧшырауына соқтыратын химиялық тҽуелділік емес, ағзаға ҽсері бойынша ол қҧмар ойындарға тҽуелділікке жақын. Дҽстҥрлі тҽуелділік тҥрлерінің пайда болуына жылдар қажет болса, профессор К.Янгтің мҽліметтері бойынша Интернет- тҽуелділікке кҿп уақыт қажет емес, мҽселен тҽуелділердің 25 пайызы интернетпен жҧмыс істей бастаған жарты жыл ішінде, 58 % - жарты жылдан соң, ал 17 % - 1 жыл уақыт аралығында интернет қҧлына айналған . Санкт-Петербургтегі В. М. Бехтерев атындағы Психоневрологиялық институтының ғалымдары компьютерге ҥйірсектіктің он белгісін кҿрсетіп берді.Олар: компьютер алдында бір ойынды ойнап бірнеше сағат отыру; ата-аналарымен кикілжіңге бару; ҥйге кешігіп келу; сабаққа ҥлгерімі нашарлап, сабаққа жиі бармай қалу; баланың бҧрынғы достарымен қарым-қатынасы азаяды; ҿзі сияқты компьютерге ҥйірсектермен ғана араласады; кҥнделікті ақшаға сҧранысы кҿбейеді; 302 берген уҽдесін орындамайды; ашуланшақ, мазасыздану мінездері пайда болады; ҧйқысы бҧзылып, зейіні мен есте сақтау қабілеті нашарлайды; кҿз жанары тҿмендейді, басы ауырады,омыртқасы бҧзылуы басталады. Осы белгілердің бесеуі бала бойында анықталса, «компьютер ойынына тҽуелділік ықтимал» деген анықтама қойылады. Ал егер жеті немесе одан да кҿп белгі байқалса, ол тҽуелділіктің қҧлы деп саналады. Ҽр тҥрлі зерттеулердің нҽтижесіне сҥйенсек, қазіргі кезде ғаламтор қолданушыларының 10%-ы ғаламторға тҽуелді. Қазақстанда ғаламторға тҽуелділікті ресми тҥрде мойындамағанымен, кейбір елдерде бҧл ресми тҥрде ауру болып саналады. Финляндияда ғаламторға тҽуелді жас адамдарды ҽскерге жібереді. 2008 жылы Қытай "ғаламторға тҽуелділікті" ресми тҥрде ауру деп жариялаған. Сонымен қатар неше тҥрлі емдеу орталықтары ашылған. Олар емдеуде кҿптеген ҽдістерді қолданған, соның бірі тоқ беру арқылы емдеу ҽдісі. Ал кейбір ҽдістерінен жас пациенттер ҿліп те кеткен [2]. Психолог Дреп.М кҿзқарасы бойынша,басты тҽуелділіктің 6 тҥрін осылайша жіктеген: a. Ҽр тҥрлі вебсайттарды қолдану - ғаламтордан ақпараттар іздеу; b. Вирттуалды ҽлемдегі достарымен сҿйлесу - ҽлеуметтік желілерде кҿп хат алмасу; c. Ойынға тҽуелділік - компьютерлік ойындарды кҿп ойнау; d. Ғаламторда ақша қҧрту/табу - ғаламтор желісі арқылы қҧмар ойындарын ойнау, ғаламтор арқылы сауда жасау; e. Ғаламтор арқылы фильмдер қарау; f. Порнографиялық парақшалар; Интернет-тҽуелділік психологиялық тҽуелділік формалары бірі болғандықтан, бҧл мҽселені қарым-қатынастың психологиялық аспектісі тҧрғысынан қарастырамыз. Сонымен зерттеу барысында қарым-қатынас қҧралы ретінде интернетке жҥгінудің келесі себептері анықталды: кез-келген ақпараттардың,оның ішінде жасҿспірімдер тҽрбиесіне кереғар ҽсер ететін бейҽдеп ақпараттардың да қол жетерлік деңгейде болуы; қоршаған ортасында адамдармен дҧрыс қарым-қатынас жасай алмауы себебінен басқа байланыстар табу; адамдар арасындағы қарым-қатынастың қалыпты нормаларын сақтауды қажет етпейтін анонимді желі болуына байланысты агрессияны шығару жолдары т. б. болуы мҥмкін [3]. Тҽуелділікті жеңудің ең қарапайым, ҽрі қолжетімді жолы - басқа нҽрсеге алаңдау. Салауатты ҿмір салтын ҧстану, табиғат аясында кҿп уақыт ҿткізу, шығармашылық заттармен айналысу, мысалыға сурет салу, ҿлең- ҽңгімелер жазу. Осындай жоддар арқылы тҽуелділіктен шығуға болады. Интернетке тҽуелділікті анықтау барысында Атырау қаласы химия-биология бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебінің оқушылары "Ғаламторсыз 24 сағат" атты зерттеу жҧмысын жҥргізген болатын. Жоба барысында оқушылар ҧялы телефондарын тапсырып, 24 сағат бойы ғаламторға кіруден бас тартты. Сабақтан тыс уақыттарында оқушылар ҥйреншікті ҽлеуметтік желілерде отырудың орнына, неше-тҥрлі қызықыты істермен айналысты. Бҧл арқылы қатысушылар қаншалықты ғаламторға тҽуелді екендерін тҥсінді. Психологтар жасҿспірімге білім алу уақытында сабаққа бару, сабақ уақытында сабақ оқу, ойын уақытында ойнау керектігін ҧдайы жеткізіп отырған жҿн дейді. Кҥнделікті жоспары бар жасҿспірім ойын уақытында қалағанынша ойнасын. Сабақ оқу уақыты келгенде, сабағын оқысын. Ережелерді ата-анасымен бірге белгілеуге жҽне кҥнде осы ережелерді қайталағаны дҧрыс. Кез келген бала ҿзін қадағалауды осылайша ҥйренеді дегенді алға тартып отыр. Интернет тҽуелділіктен арылуды сол пошта тексеруге арнайы уақыт тағайындаудан бастау керек. Арнайы уақыт тағайындаңыз да сол ережеден ауытқымаңыз. Ҿзіңізге жаңа қызығушылық не хобби ашыңыз. Тҥрлі қауымдастықтар мен клубтарға барыңыз, спорт, музыка, би, ҽн айтумен жҽне т.б. шҧғылданыңыз. Досыңызы ертіп дене шынықтырумен айналысыңыз. Кинотеатрға, концертке барыңыз, кітап оқыңыз. Жалпы интернеттің орнын баса алатын бір қызығушылық табыңыз. Білім деңгейіңізді кҿтеріңіз. Ҥйіңізде бҧрыннан оқығыңыз келіп жҥрген кітаптар бар шығар. Соларды оқуға кірісіңіз. Википедияның орнына энциклопедия оқыңыз. Осылайша интернеттен алшақтап қана қоймай, ҿз біліміңізді де жетілдіресіз. Ас ҥйге кҿңіл бҿліңіз. Чатта не болмаса форумда отырудың орнына анаңызға кешкі ас дайындауға кҿмектессеңіз, ҥйдегілердің бҽрі қуанып қалары сҿзсіз. 303 Достарыңызбен қыдырыңыз. Боулингке, сауда орталығына, сырғанаққа баруды жоспарлап, қыдырыңыз. Интернет қолжетімді жерлерге барудан бас тартыңыз, мысалы, интернет-кафеге. Отбасылық кеш ҧйымдастырыңыз. Мысалы, кҥнделікті теледидарға не мониторға телміргенше, кешкі астан кейін жиналып, ҥстел ойындарын ҧйымдастырып, ойнаңыздар. Компьютерде отыру уақытын шектеңіз. Кҥніне осынша сағаттан осыншаға дейін отырамын деп арнайы уақыттағайындаңыз. Аптасына қанша рет шығу керектігіне де кесте жасаңыз. Егер жҧмысыңызды аяқтасаңыз, тез шығып кетуге тырысыңыз. Достарыңызбен интернет арқылы сҿйлескенше, кездесіп ҽңгімелесуге тырысыңыз. Ҽлеуметтік желілерге кҿп уақыт бҿлмеуге тырысыңыз. Таймер қолданыңыз. Компьютерге отырарда таймерді 30 минутқа қойып қойыңыз. Сигнал компьютер алдында қанша уақыт отырғаныңыз жайлы хабар беріп отырады. Компьютер алдында тамақ жемеңіз. Ас ҥйге барып, тамақ ішу онлайн режимнен біраз уақытқа болса да босатады [4]. Тҥйін: Айтуға оңай болғанымен, ҽрине, жастарды бірден интернетке деген тҽуелділіктен арылту қиын. Бірақ бҧл «бҧдан шығатын жол жоқ» дегенді білдірмейді. Қазір виртуалда танысқан жастар кҥнделікті ҿмірде бас қосып, кездесіп жатыр. Мысалы, еліміздің қалаларында домбыра пати, асық пати, секілді кештер ҧйымдастырылып жҥр. Осы дҽстҥрді кеңінең ҥлкен кҿлімде қолға алса, жастарды қызықтырары сҿзсіз. Бҧдан бҿлек, қалада жастар баратын тҥрлі спорттық ҥйірмелер бар. Айталық, шахмат, тоғызқҧмалақ, кҥрес, бокс, суда жҥзу, т.б. Қаласа театр, кҿрме, цирк, кинотеатр, саябақтарға барып кҿңіл кҿтерулеріне болады. Ҽрбір жас тиянақты білім алумен қатар, кҥн тҽртібіне бос уақытын пайдалы ҿткізуді кҥнделікті жоспарлап ҥйренсе, интернетке деген тҽуелділікті алмастырар еді. Қорытындылай келе, дені сау саламатты ҧрпақты тҽрбиелегіміз келсе, қоғам болып отбасынан бастап, мектеп, арнайы орта жҽне жоғары оқу орындарының барлық білім алушылары мен педагогтарының алдында ҥлкен міндет тҧр. Ол — адамдар арасындағы қарым-қатынас мҽселесі, яғни тҧлғаны ҽлеуметтендіру мҽселесіне басты назар аударғанымыз жҿн. Егер ҽр адам бала кезінен ҿз ортасында ізгі қарым-қатынастар негізінде тҽрбиеленсе жҽне сҥйікті ісімен айналысып, мҽселен спорт, музыка, техникалық ҥйірмелер, дебат клубтары немесе шебер қолдар ҥйірмелері т.б. тҽуелділік мҽселелеріне тосқауыл қойылар еді. Сонымен бірге, ғаламтор желісін қажетіне қарай, шамамен пайдалана білу мҽдениетін қалыптастыру да кҿп ойланатын дҥние. жүктеу/скачать 3,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|