Материалдары

86 
екендігін баяндаса, екіншіден, «Айман - Шолпан» қаһармандарының кейбіреулері - Кҿтібар жҽне Есет батыр 
тарихта белгілі адамдар болғанына қарағанда жырдың шығу межесі ҿткен ғасырдың орта тҧсы деп шамалауға 
келетіндігін айтады [2;12]. 
Осы тҧста айта кететіні - Кҿтібар Бҽсенҧлының жеті баласының бірі Есет Кҿтібар халықтың қамын жеген 
батыр ретінде баспасҿздерде бастырылып, оқырмандарға таныстырылып жҥр. Кіші жҥзге ҽйгілі батыр, бҥгінгі 
таңда мазары Ақтҿбе облысы, Шалқар ауданының Сарыбҧлақ ауылының маңында жерленген.
Далаға шықсам ат ойнатқан Есетпін, 
Ҥйге келсем,қҧрт қайнатқан Есетпін. 
Қатын ауру,бала жас,шай қайнатып, 
Нан жауып,келі тҥйіп жатқан Есетпін,- 
деп Есет айтыпты деген халық аузында қалған аңыз сҿздер бар. Жҽне ҥшіншіден, жырдың кҿркемдік кестесінде 
классикалық эпосқа тҽн ҽсірелеулер аз, осыған орай батырдың батырдың портреті жасалмаған. Оның есесіне 
қазақ елі тҧрмысының реалистік суреттері басым. Жырда қазақ қоғамының ішіндегі бірсыпыра қайшылықтар 
кҿрініс береді. Соның бірі - ру шонжарлары арасындағы бақкҥндестік, бҽсекелестік. Маман бай мен Кҿтібар 
батырдың ҿзара ерегісі «Кім мықты» дейтін ҿркҿкірек мінезден туады. «Осы ерегіс ҥстінде «жеңген» Кҿтібар 
батырдың кейіннен ҿзі жар етпек болған Айманға қолы жетпей, кҥлкілі халге ҧшырасуы жалаң батырлықтың 
дҽурені ҿткенін аңғартады» - деп баяндайды М.Ҽуезов. 
Дастандағы осы ахуалды суреткер Ҽуезов жақсы 
аңғарып, «Айман - Шолпан» фабуласының негізінде комедия жазды. Ол шығарма 
1934
 жылы қазақтың 
музыкалық театры ҿз сахнасының шымылдығын ашты 
[3;23]
.
Ойыл ҿңірінің тумасы жазушы Қҧрал Тоқмырзин жыр тҿңірегінде былай дейді:
 
Кезі еді кҥні ҿткен ҥлкен соғыс, 
Маман бай Торғай бойын қылған қоныс. 
Жайлауы ел шектінің Еділ, Жайық, 
Қараған Орынборға жҥз отыз болыс… 
Соғыс туралы берілген анықтамада «Мҧнда қай соғыстың айтылып отырғаны белгісіз. Тегі Исатай бастаған 
халық кҿтерілісін айтып отыруы мҥмкін» деп болжам жасалған. Бҧл болжамның дҧрыс еместігіне Кҿтібардың 
1837-38 жылдары бҧл ҿмірде жоқ екендігі анық дҽлел. Ал ҽлдеқашан марқҧм болған батыр Айман-Шолпан 
оқиғасына қатыстырыла жырланған десек, оның Арыстан батыр сияқты інісі мен Есет, Бекет батырлар сияқты 
балалары, артында қалған ағайын-тумалары аруаққа айналған батырды ҽжуа-мысқылға, кҥлкіге, кейде ойын-
қалжыңға таңатын жырға ешқашан рҧқсат бермеген болар еді. Егерде батырмен қалжыңдасуға еркі бар нағашы-
жиендер мен балдыз-бажалардың ҿзі кҿзі тірісінде қаншама рет ауыздары барғанша сҿйледі десек те, Кҿтібар 
батыр ҿмірде жоқ кезде мҧнда жырлағандай еркіндікке баруға батылдары бару тҧрсын, оңашада оғаш 
сҿйлеуден де қаймығар еді. Сондықтан Айман-Шолпан оқиғасының жырлануы батырдың кҿзінің тірісінде, сол 
атақты жорықтың ізі суымай, Алшын ҽулетінің атақты билері оның оспадарсыздығын ҥлкен кінҽ, елбҧзарлық 
ретінде талқыға салған кезінде туған деу ақылға қонымдырақ.
Ҽйтпесе
, дастан 1833 жылдан кейін, яғни Кҿтібар батыр дҥние салған соң шығарылса, қайтыс болған 
адамға, оның ішінде ел аруағын ардақтаған Кҿтібар сияқты адуын батырды ҽжуа-мысқылға, кҥлкі-қалжыңға 
таңуға, ешкімнің дҽті бармас еді. Ол заманда дҥниеден ҿтіп кеткен адамның аруағын келекелеу мҧсылмандыққа 
жатпайтын кҥпірлік екенін естен шығармауымыз керек. Олай десек, бҧл дастан Кҿтібар батыр Маман байды 
шауып келген бойда, Алшын атаның атақтылары бҧл қимылды ақылсыздық қана емес жҥгенсіздік, ағайынға 
озбырлық жасау деп тауып, батырдың ауылына жан-жақтан қҧйыла дҥмеп, оның оғаш ҽрі озбыр қылығын 
ҽшкерелеп жатқан кезде, белгілі билер мен бектердің кҿзінше жырланған деу тарихи зердемізге тура ҽрі ҽділ 
болмақ. Оған Есеттің 7 жаста болуы да дҽлел. 
Шынтуайтында
да, Кҿтібар батыр Сырым тарханның кҿзін кҿріп, бҧйрығын екі етпеген адуын шҽкірттерінің 
бірі ғана емес, ел еркелеткен, ерсіліктерін кҿтерген елеулі тҧлға ретінде Алшын тайпасына атағы жайылған 
аяулысы еді. Шыққан тегі де осал емес-ті. 
Кҿтібар батырдың осындай дауға қалуына не себеп болды? Жырдан іздеп кҿрейік. 
Мамеке-ау, ҥш жҥз кісі Шекті келді, 
Былғайтын егескенді кекті келді. 
Жадағай киіз ҥйге тҥспей отыр, 
Сіздің ҥй бҧл мейманға епті келді. 
десе, Маман: 

87 
Ҥй таңдап біздің елден не қылады, 
Су артқан Қаратаудан қума кедей? 
Аузына ақ тимеген қу кедейдің, 
Алтыннан бақтырулы ҥйі бар ма? 
Астында қамыс ҥйдің жатқан кедей, 
Ҥй таңдап біздің елден не қылады? [3;23] - деп, 
менмендік кҿрсетіп, Кҿтібарды ҿзінен кедейсініп ҥйді босатпай ірілік танытады. Маман мен Кҿтібар 
образдарын екеуінің бір-бірімен шарпысқан, кектескен, серттескен сҿздерінен тҧрмыс-тіршілігін, салтанат-
байлығын, мал мен басын тереңірек біле тҥсеміз. Сонымен қатар, бҧл ҥзіндіден байқайтынымыз Кҿтібар 
Бҽсенҧлының батыр бола тҧрып, оның ҽлеуметтік жағдайының сол замандағы байлармен салыстырғанда 
мҥшкілдеу екендігі. Қара кҥштің иесі бола тҧрып, барымта қылуды ҽуес қылмағандығын, яғни дҥниеқоңыз 
деген қасиеттен аулақ болғандығын аңғара отырып, батырдың бойынан нағыз ер жігітке тҽн қасиетті кҿре 
аламыз.
Ҥш жҥз аттан жеке келген кҥрең аттың бас бҽйгесіне жҥз жамбы алған Кҿтібар желпініп, жеті жҥз қол 
жинап, Маманды шабуға аттанады. Кҿтібар Маманды Ҥрпек бастың тҥбінде шауып алып, қорадан мың тҥйесін 
айдап шығады. Маман қасқырдан қорыққан жаман иттей жҥні жапырылып қалады. 
Бҧл тарихи шындық сол бойда дастанға айналған.
Ерегес сҿйтіп ағайынды шапқыншылыққа ҧшыратқанда, Ҥш Алшынның сҿз ҧстар ақсақалдары бҧл 
оқиғаны масқара санап, ел шапқан Кҿтібар батырдың тентектігіне тыйым салу ҥшін оның ауылына 
келеді
. Ол 
замандағы ақсақалдар билігінің қҧдіреті ел шапқан батырдан да ҽлеуетті еді. Олар шешкен дауды, олар шешкен 
тҥйінді билікті ел іші тҽңірден жіберілген заң деп есептейтін. 
Ақсақалдар Кҿтібар батырдың албырт тентектігін тексерумен бірге жиынды қолдауға келген атақты 
жырауларды да сҿйлетіп, ҿздерінің кесік шешімдерін қоштатса, бір жағынан ҽңгҥдіктеу аңқау батырды 
келемеждетіп, ҽжуа-ҽзілге, кҥлкіге таңып, адуындығын ҽбден басып, ел алдында жуасытып, айыбын мойнына 
алғызғаны дастанның ҿне бойында ҿріледі. Батырдың Айманды ҿкіл қайын ата боп ҧзатуы — соның дҽлелі 
[4;15]
. 
Ҽйтсе де Кҿтібар қас дҧшпанға соншалық қатал болса да ҿз ісінің онша қҧптарлық еместігін, мінезінің 
оспадарлығын Айман қызды тҧтқындап ҽкеле жатқанның ҿзінде сезінеді. Сондықтан ҿрескел қаттылыққа 
бармайды. Айманның ҽр айтқан арызына қҧлақ тҥріп, сапар жолында қиындық кҿрмеуіне қамқорлық жасайды. 
Егер Кҿтібар батырлығымен бірге ожар ҽрі озбыр кісі болса, жолда алғашқы тҥнеген кҥннің ҿзінде білгенін 
істемес пе еді? Жоқ, ол ондай зорлық қолдануға бармайды.
Дастанда мҧны Айман қыздың ақылдылығынан деп жориды. Қалай дегенде де Кҿтібар батырдың «неке 
қиылғасын бҽрі болады» деген қыз сҿзіне тоқтауы оның, бір жағынан, халық дҽстҥріне қҧрметпен қарайтынын 
кҿрсетсе, екінші жағынан, тҿмен етектіге зорлық жасамайтын мінез жомарттығының белгісі. Егерде Маман бай 
ҿзінің малының кҿптігіне сеніп асқақтап, батырды «Су артқан Қаратаудан қума кедей» деп сҿкпесе, мҧндай 
шатақ тумауы да мҥмкін еді.
Жыр Қазақстанда феодалдық рудың даму шыңына жеткен, қоғамдық қҧрылыстың ыдырауы капитализмнің 
енуіне жол ашқан мезгілге, ескі мен ескінің іштей тірескен бҽсекесі-кҿшпенділік пен отырықшылықтың тізе 
қағысы, тартысын Маман мен Кҿтібар арқылы кҿрсетсе керек [5;12].
Жыр Қазақстанда феодалдық рудың даму шыңына жеткен, қоғамдық қҧрылыстың ыдырауы капитализмнің 
енуіне жол ашқан мезгілге, ескі мен ескінің іштей тірескен бҽсекесі-кҿшпенділік пен отырықшылықтың тізе 
қағысы, тартысын Маман мен Кҿтібар арқылы кҿрсетсе керек. 
Кҿтібардың ҽйелі Теңгені жігіттер мазақ етіп, «Айманның сҥйіншісіне береміз» десе, Теңге кҥрең атқа мініп, 
Кҿтібарды Айманнан қызғанып, Айманды кҿру ҥшін алдынан шығады. Теңге бейнесі де кҥлкілі образдардың 
біріне жатады.Теңгенің бетпішіні жырда берілмесе де, істеген ерсі істері мен сҿйлеген сҿзі арқылы ақылынан 
ашуы тез, кҿк долы қарапайым ҽйелдің бірі екенін кҿреміз.Теңгенің атқа міне шауып, Айманның алдынан 
шығуы, шапанын тартқылап: «Ҽлгі ат ... салып ҽкелген кҥң осы ма, ҿзі қандай неме?» - деуі Теңгенің жағымсыз 
кҥлкілі бейнесін кҿрсетеді. Теңге образы жігіттер сҿзі мен Айман жауабында ерекше берілген. 
Қай дҿңге, мына дҿңге,ҿңге-дҿңге, 
Кҿңілден, кҿзден кетсе болады ҿзге. 
Бар еді Кҿтекемнің ҥш қатыны, 
Сҧрасаң мҧның аты сҧлу Теңге. 

88 
Тағы да ҿңге-дҿңге, ҿңге-дҿңге, 
Кҿңілден, кҿзден кетсе болады ҿзге. 
Бар еді Кҿтекемнің ҥш қатыны, 
Нақ сҥйер ең кішісі-сҧлу Теңге», - 
деген жігіттер сҿзі Теңгенің кім екенін анық хабардар етсе, Айманның: 
Базарда Теңге болсаң бҧл боларсың, 
Қолыңа қҧрық алсаң қҧл боларсың. 
Батырдың айтқан сҿзі рас болса, 
Қолыма
0
су
0
қҧятын
0
кҥң
0
боларсың»[3;29] - деген сҿзінен 
Теңгенің Айманды Кҿтібар алатын кҥн болса, кҥні қиындап, берекесі болмайтынын келекелеп есіне 
салып, Теңгені Кҿтібарға қарсы қояды. 
Осы Кҿтібар жеме-жемге келгенде Теңгеден аса алмай, долы қатынның ығынан шыға алмай қалатындығын, 
Теңге бейнесі арқылы Кҿтібардың кҥні ҿткен кҥйкі тірлігін келемеждейді. 
Батырлар жырында кездесетін секілді Бҽсенҧлының «Ақылына кҿркі сай» жарының болмауы, батырдың 
ақсаған тҧстарында салмақты ақыл қоса білмегендігі, бабаларымыз айтқандай «Жақсы ҽйел еркектің басын 
тҿрге сҿйрейді, жаман ҽйел кҿрге сҿйрейді» деп ҽдебиеттегі образын келекеге ҧшыратып тҧрғандай.
Айманға керегі де осы жағдай болса, оны Айман ақылдылықпен шебер пайда-ланады. Айман Кҿтібардың ҧлы 
Есетті қолына алып, сыйлыққа жарғағы мен шалбарын берсе, бала байғазысына Арыстаннан Айманға алпыс 
кҥнге неке қимау туралы Кҿтібардан уҽдесін алып береді. Кҿтібар Айманнан айырылғанын сезіп, бас шайқап, 
санын соғады. Ҥйінен батыр неғып шықпай қалды, Отыр ма батыр қорқып қатынынан», - деп Айман ҿлтіре 
сынап, Кҿтібардың ҽлсіз жағын тура айтып, бетіне салық қылады. 
Бірақ Кҿтібарда Теңгеден асар кҥш, билік жоқтығы анықталды. Мҧнан ҽрі Айман Кҿтібардың аңғалдығын, 
сенгіштігін пайдаланып, емексітіп, атын жҽне қару-жарағын қолға тҥсіреді. Мҧндағы ойы Айманның екі елдің 
арасын жауластырмай бейбіт келісіммен біріктіру еді. 
Кҿтібар батыр кесенесі 2000 жылы тҧрғызылған. Суретшісі - Қазақстан Суретшілер одағының мҥшесі 
Ҽділғали Баяндин. Отаршылдыққа қарсы кҥрестің кҿрнекті қайраткері, халық батыры. Кҿтібар Бҽсенҧлының 
кесенесі Ақтҿбе қаласынан 100 шақырым жерде Кҿктҿбе мекенінде орнатылған. Кесененің биіктігі 12 метр. 
Маңғыстау тҥбегінен жеткізілген ҧлутастан ҿрілген. Сырым Датҧлы, Кҿтібар Бҽсенҧлы бастаған Кіші жҥз 
қазақтары бірлігінің белгісіндей кесене жанына ҥш қойтас орнатылып, оның бетіне Ҽлім-Шҿменнің, 
Байҧлының, Жетірудың 29 руларының таңбасы ойып жазылған. Ал қҧлпытас бетінде Кҿтібардың ҥзеңгілес, 
қарулас замандастарының есімдері бар. Кесене мемлекет қарауына алынған. 2005 жылдан бері оның қасында 
шырақшыға арналған ҥй бар
[6;5]
.
Дегенмен, Кҿтібар Бҽсенҧлының бейнесі типтендіру образына жатпайтындығын, бҧл жырдың реалистік 
шығарма екендігін ескере отырып, ер жігітке тҽн кҿзсіз батырлығы, аңғалдығы, намысқойлығы, ҽйел заты 
алдындағы ҽдептілігі, салт-дҽстҥрді қҧрметтеуі секілді қасиеттерді кҿкірегі ояу, кҿзі ашық адам анық байқай 
алады. Яғни, Бҽсенҧлының ҽдебиеттегі образы ҿмір шындығы, табиғат заңдылығына сҽйкес ерлер ісі арасында 
батырлығымен, нҽзік жанды кейіпкерлер арасында кішіпейілділігімен бейнеленген деп тҥсінуді қажет ететін 
шыншыл образ.
Пайдаланылған ҽдебиеттер: 
1.
Ақтҿбе газеті «Тарихи жырдағы тағдырлар» Қҧрал Тоқмырзин 2012жыл, 31 мамыр. 
 
2.
Дастан осылай басталады. «Батырлар жыры. 1 том. Ҥшінші басылуы. Қазақтың мемлекеттік кҿркем 
ҽдебиет баспасы. Алматы-1963». 
3.
Дала Геркулесі. Тауман Тҿреханов. – Алматы: Атамҧра Корпорациясы, 2008 
4.
Қазақ ҧлттық энциклопедиясы.
5.
Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл.
6.
Ақтҿбе

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: