Әр кезеңдегі қазақ баспасөзінің тақырыпаттары

49 
Бүгінгі таңда қазақ тілді мерзімді басылым беттеріндегі 
тақырыпат пен тақырыпша арасындағы байланыс сан алуан кейіпте 
кездеседі. Соның ішінде жиі кездесетіні мыналар: 
Мақала атауы оның мазмұнына жақын, жалпы мәлімет береді, 
ал тақырыпша оны одан әрі нақтылай түседі. Тақырыпшаның мұндай 
түрін шартты түрде 
толықтаушы (толықтауыш) тақырыпша
деп 
атаймыз. Мысалы: 
Айдар: 
Руханият
Тақырыпат: 
Замана өтпес болсайшы, Жидекем өлмес 
болсайшы...
Тақырыпша: 
Жидебай батырдың туғанына – 300 жыл 
(ЖА. – 
22.08.2013). 
Айдар: 
Кино
Тақырыпат: 
Хакер
Тақырыпша: 
Кинорежиссер Ақан Сатаев канадалықтармен 
бірге жаңа фильм түсірмек 
(ЕҚ. – 24.08.2013). 
Айдар: 
Әлеумет
Тақырыпат: 
Су ресурстары комитеті былықшылықтан көз 
ашпай тұр
Тақырыпша: 
Бюджет қаржысын талан-таражға түсіргендерді 
жазалау тек жұмыстан босатумен шектелуде
(ЖА. – 27.02.2014). 
Тақырыпат мақала мазмұнынан мүлде алшақ, екі ойлы, 
көбіне-көп шытырман әрі ойнақы болады. Сондай-ақ семантикалық 
ауқымы кең және сөз болатын мәселені бірден түсінуі қиын 
ұғымдардан құрылған мақала атауларын да осы санатқа жатқызуға 
болады. Осындайда тақырыпша оқырманға мақала тақырыбы жайлы 
сырды аша түсетіндіктен, тақырыпат кешенінің мұндай бөлімін 
түсіндірме тақырыпша
деп атаған жөн. 
Айдар: 
Сараптама
Тақырыпат: 
Екi түйе сүйкенсе...
Тақырыпша: 
Украина дағдарысы және Орталық Азиядағы 
қауiпсiздiк: американдық сарапшылардың көзқарасы
(ЖА. – 
11.03.2014). 
Айдар: 
Жаңа кітап
Тақырыпат: 
Жасампаз
Тақырыпша: 
Ресейдің «Алтын қалам иелері» Қазақстан 
көшбасшысы туралы
(АТ. – 02.07.2015). 

50 
Айдар: 
Руханият
Тақырыпат: 
Әліппесіз қазақ мектебі
Тақырыпша: 
Сәрiнжiповке салсаңыз, ағылшын тiлiн бiрiншi 
сыныптан оқытып, қазақ тiлiн қысқартып тастамақ
(ЖА. – 
10.04.2014). 
Тақырыпат біршама нақты ақпарат бергенімен, тақырыпша 
оны қайта бұлыңғыр, екі ойлы не ойнақы ете түседі. Қарапайым тілде 
бұларды 
шытырман тақырыпша
деп атауға болады: 
Айдар: 
Экономика
Тақырыпат: 
Қыркүйекке дейiн Қазақстанда жанармай таусылады
Тақырыпша: 
Ал қытай «қой берiп, тай сұрауы» мүмкiн
(ЖА. – 
22.08.2013). 
Айдар: 
Саясат
Тақырыпат: 
Мұрты өсті...
Тақырыпша: 
Мәсiмов «мәңгiлiк елдiң» «мәңгiлiк премьерi» ме?
(ЖА. – 03.04.2014). 
Айдар: 
Саясат
Тақырыпат: 
Биi қылаңның елi ылаң
Тақырыпша: 
Жоғарғы соттың алдында қасқайып тұрған 
«қатын құдай» кiм? 
(ЖА. – 10.04.2014). 
Заманауи баспасөз, әсіресе қазақстандық мерзімді басылым 
беттерінен, соңғы уақытта жиі байқауға болатын тақырыпат кешенінің 
тағы бір түрі – 
ілеспелі (жалғаспалы)
. Мұнда тақырыпатта басталған 
ой өзінің жалғасын тақырыпшадан табады. Көп жағдайда бұл екеуі бір 
сөйлем болып табылады және мақала атауынан кейін тақырыпат 
кешенінің келесі сатысын кідіріссіз оқысаңыз, мұның барлығы бір 
тақырыпат болып көрінуі мүмкін. Әдетте, бұл екеуінің ара-жігі газет 
бетінде жазу шрифтісінің үлкендігімен (не басқа да графикалық 
белгілеулермен) ерекшеленеді. 
Айдар: 
Бәрекелді!
Тақырыпат: 
Ағылшындарды мойындатқан қазақ
Тақырыпша: 
2 миллион доллар еңбекақысын қайырымдылыққа 
жұмсады
(ЕҚ. – 11.07.2015) 
Айдар: 
Саясат
Тақырыпат: 
КСРО мен Ресейдің Оралда желбіреген туы

51 
Тақырыпша: 
Батыс Қазақстан облысының әкімі Нұрлан 
Ноғаевтың дәрменсіздігін көрсетті
(ЖА. – 15.05.2014) 
Мұндай тақырыпат кешендерінің арасында бір-бірімен «немесе», 
«болмаса», «не болмаса» сынды шылаулармен жалғасқандарын, 
сонымен қатар «бұл», «сол», «сондай» деген есімдіктермен ілесе 
басталатын тақырыпшаларды да кездестіруге болады. 
Айдар: 
Қоғам
Тақырыпат: 
Қазақстанға «тастай батып, судай сiңген» қытай 
қанша?
Тақырыпша: 
Бұл сұраққа жұрт бiрiншi вице-премьер 
Б. Сағынтаевтан жауап күтедi
(ЖА. – 15.05.2014) 
Айдар: 
Руханият
Тақырыпат: 
Айтары көп айғақты кiтаптар 
Тақырыпша: 
Талғат Айтбайұлы туралы бiрер сөз
(ЖА. – 
24.04.2014) 
Тақырыпша көп жағдайда оқырманға мәселенің мән-жайы 
туралы біршама ауқымды ақпарат береді, алайда ол бұл мақаланың 
тақырыпат кешеніндегі соңғы саты болмай, оның соңынан лид 
ілесетін болса, тілшінің тақырыпшаны да өз ыңғайына қарай қолдану 
мүмкіндігі бар. 
«Лид (ағылш. «lead» – кіріспе бөлім) – әдетте, ірі әріптермен 
ерекшеленген мәтіннің бірінші абзацы. Кейде оны кіріспе деп те 
атайды. Егер тақырыпатты дүкеннің витринасымен салыстырсақ, онда 
лид – сатушының алдындағы сөре. Тақырыпаттың мақсаты 
оқырманды қызықтырып, оның назарын мақалаға аударту болса, 
лидтің мойнына жүктелетін міндет – оның назарын ұстап қалу, ол 
мақаланы оқуды әрі қарай жалғастыратындай қызықты ақпарат 
ұсыну» [127, 98]. 
Лид, әдетте, бірнеше сөйлемнен ғана құралады. Мұнда мақалада 
айтылатын оқиғаның түп негізі баяндалып, «кім?», «қайда?», 
«қашан?» деген сұрақтардың жауабы беріледі. Тілшілер тарапынан 
тақырыпат кешенінің бұл құрылымдық элементі жайлы пікірлер 
әртүрлі: бірі оны оқырманға мағлұматты ықшам түрде жеткізудегі 
таптырмас құрал десе, екіншілері бүтін бір мақаладағы ойды екі-үш 
сөйлеммен жеткізу ақпараттың сәнін кетірумен қоса, оқырманның 
мәтінді түгелдей оқуға деген негізді құртатындығын айта отырып, көп 
жағдайда өз мақалаларында аталмыш құрылымды қолданбайды. 
Қалай болғанда да, оқырманның мерзімді басылым беттерінде өзіне 

52 
қажетті ақпаратты іздеп табуда тақырыпат кешенінің бір бөлшегі 
ретіндегі лидтің қызметін жоққа шығаруға болмайды. 
А.В. Колесниченко тақырыпат кешенінің бұл сатысын екі түрге 
бөлуді ұсынады: тура және созылмалы (затяжные). 
Тура лид
оқиғаның 
негізгі әрі маңызды жайттарын хабар етеді, яғни 
кім, не, не үшін, 
қашан, қайда
деген сұрақтардың жауабы бірден беріледі. Мұндай 
лидтің басты артықшылығы – осындай абзацты оқыған адресат болған 
оқиғадан бірден хабар алып, мақалаға әрі қарай егжей-тегжейлі көңіл 
бөлмесе де, оның мазмұнынан хабардар болып қалады. Мысалы, 
Павлодар қаласында өткен «Қазақстан барысы» қазақ күресінің 
аймақтық турнирінің қалай өткендігі жайлы және өткен жылы өңірдің 
үздік балуаны атанған Дархан Жоламановтың кезекті жеңісін 
баяндайтын «Сарыарқа самалының» мақаласына назар аударсақ, 
негізгі ойдың барлығы лидтен көрініс тапқандығын байқауымызға 
болады: 
Айдар: 
Аламан
Тақырыпат: 
Алыптар аламаны
Тақырыпша: 
Дархан тағы да дара шықты
Лид: «
Облыс орталығындағы «Автомобилист» спорт кешенінде 
қазақ күресінен республикалық «Қазақстан барысы» турнирінің 
«Алтын белбеу» аймақтық кезеңі өтті. Апайтөс алыптардың 
аламанында Павлодар қаласының намысын қорғаған Дархан Жоламанов 
топ жарды. Осылайша, ол екінші жыл қатарынан облыстың үздік 
балуаны атанып, үзеңгілесі Батырхан Жүнісовпен бірге республикалық 
турнирде өңір намысын қорғайтын болды
» (СС. – 29.04.2014). 
Айдар: 
Межелер мен міндеттер
Тақырыпат: 
Бұл – Қазақстан бастамасының мойындалуы
Тақырыпша: 
Еліміз Иранның ядролық бағдарламасы жөніндегі 
келіссөздердің кезекті раундын Алматыда өткізу шешімін қолдайды
Лид: «
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Жаппай 
қырып-жою қаруын таратпау жөніндегі комиссияның төрағасы, 
«Назарбаев орталығы» мемлекеттік мекемесінің директоры Қанат 
Саудабаев Trend жаңалықтар агенттігіне алдағы 26 ақпанда 
Қазақстанда (Алматы қ.) өтетін Теһранның ұлттық ядролық 
бағдарламасы бойынша Иранның «алтылықпен» келіссөздеріне 
байланысты түсініктеме берді
» (ЕҚ. – 12.02.13). 
Алайда кейбір тілшілер мұндай «кіріспе абзацтың» ақпараттылық 
тұрғыдан тым «салмақты» болып, қабылдауға қиын келетіндігін әрі 
мақаланы толық оқудың еш мәнін қалдырмайтындығын алға тартады. 

53 
Мұндайда 
созылмалы лид
біршама «аралық» қызмет атқарады. Ол 
мақалада сөз етілетін оқиғаның жалпы ахуалынан хабар береді. 
Созылмалы лидтерді халық ауыз әдебиетіндегі ертегі жанрына тән 
«Ерте, ерте, ертеде, ешкі жүні бөртеде...» сынды «кіріспемен» 
салыстыруға болады: олар оқырманды ақпарат қабылдауға әзірлеп, 
назарын шоғырландырады. Мысал үшін «Егемен Қазақстан» газетінің 
елімізде баршаға сүйікті әрі пайдалы ұлттық тағам – құртты танымал 
брендке айналдыруды көздеген Оңтүстік Қазақстан облысының жеке 
кәсіпкері Айнаш Ұбайдулинаның «Құртафелло» атты сауда белгісін 
тіркетіп, енді оны сатылымға енгізуді қолға алғандығы туралы 
баяндайтын мақаланың тақырыпат кешеніне назар аударайық: 
Айдар: 
Міне, қызық!
Тақырыпат: 
Рафаэлло емес. Құртафелло! 
Тақырыпша: – 
Лид: 
Құрт – өте пайдалы тағам. Ол тіпті сусын мен астың 
орнына да жүре береді. Әсіресе, жаугершілік заманда күн-түн қатқан 
сарбаздарға алты малтаның ас болғаны анық 
(ЕҚ. – 17.07.2015). 
Мұнда журналист кіріспе абзацта құрттың қаншалықты пайдалы 
өнім екендігін сөз етіп, мәселеге «алыстан орағытып келді» де, 
шынымен де, аталмыш өнімнің ұлттық бренд көлеміне дейін 
«жаңғыртудың» негізін келтіріп өткендей. 
Жоғарыдағы мысалдан көргеніміздей, кейде тілшілер мақала 
атауынан соң тақырыпшаны келтірмей-ақ, лидті ұсынып жатады. Бұл 
да заманауи журналистикада сирек кездесетін құбылыс емес. Көбіне-көп 
бұл тақырыпаттың біршама толық ақпаратты болуымен байланысты: 
Айдар: 
Ашылмаған аралдар
Тақырыпат: «
Қажылық табыс көзіне айналмасын!
» 
Тақырыпша: – 
Лид: «
Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, 
Бас мүфти Ержан қажы Малғажыұлы Қажылар қауымдастығының 
өкілдерін және қажылық компания басшыларын ұлы сапарды табыс 
көзіне айналдырмауға шақырды
». (ЕҚ. – 29.01.2014) 
Көріп отырғанымыздай, тақырыпат кешені неше сатыдан тұрса 
да, ондағы басты белгі – ақпараттың жоғарыдан төмен қарай ұлғая 
түсуі. Мұны шетелдік публицистикада «тақырыпат кешеніндегі 
пирамида» деп атайды. Ол баспасөзде адресат факторының қаншалық 
ескерілетіндігін айғақтайды: публицистикадағы тақырыпат кешені 
оқырман үшін газет беттерінен қажетті мағлұматты сатылап, дәл 
табуға, ал журналистер үшін тақырыпаттың басты қызметі – 
ақпараттылықты адресат қызығушылығын оятып, мақаланың толық 

54 
мәтінін оқуға итермелейтін көркемдік бейнелілікпен ұштастыра 
білуде таптырмас құрал болып табылады. 

жүктеу/скачать 1,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: