Педагогика факультеті

Зерттеу  обьектісін  таңдау  –  психолог  алдында  тұрған  тəуелді  жəне  тəуелсіз  айнымалықтарды  анықтағаннан 
кейінгі  тапсырманы  шешу.  Қолданбалы  зерттеуге  психолог  еркіндігі  обьект  басынан  анық  болған  кезде 
шектеледі. 1977 жылы Ярослав университетіндегі психология жəне биология факультетінің болашақ студенттері, 
əріптестер тобымен операторлардың кəсіби негізгі сапаларының құрылымын зерттеу болды. 
   Зерттеу  мақсаты  таңдау  жүйесінің  жəне  операторларды  жетілген  рекомендациянын  өндеу  болады.  Тандау 
құрамы  Ярославтық барлық темір жол операторлары анықтады. Бірақ қорытынды əртүрлі қалауы жұмыс істейтін 
операторларға таратылуы қажет.  
  Кей жағдайда психолог зерттеу мақсатына сəйкес келетін объектіні таңдауға еркі бар. 
Психологикалық  зерттеудің  идеалды  объектісі  индивид  немесе  топ  болуы  мүмкін.  Бірінші  жағдайда  жалпы 
психологикалық  экспериментті  айтса,  екінші  жағдайда  -  əлеуметтік  психологикалық  эксперимент.  Бірақ  нақты 
экспериментте тек реальды объект өз сипаты бойынша идеальды объекттігі сəйкес келмеуі мүмкін, сонмен қатар 
оның  қатысуы бойынша алынған қорытынды да басқа объекттерде қолдауы қажет. 
  Эксперимент  бір  зерттеушіге  немесе  топқа  өткізіледі  əлеуметтік  психологикада        бұл  1  топ  жəне  көп  топ  – 
«топтағы топ» болады.  
Эксперимент 1 зерттеушіге өткізіліді:  
      1.Зерттеу көлемі бойынша шексіз жəне көптеген эксперименттальды сыннан тұрса.  
  2.Зерттеуші – уникальды объект, мысалы, дарынды музыкант немесе шығармашылық дарынды шахматшы. 
  3. Зерттелушіден зерттеу кезінде ерекше канпетенттілік талап етілсе. 
  4.  Зерттеуді  өзге  зерттелушінің  қатысуымен  қайталап  өткізу  мүмкін  емес.  1  зерттелушіге  өткізілетін 
экспериментте  ерекше  эксперименттальды  жоспар  құрылған  кқбіне  зерттеу  эксперименталдық  топпен  жүрді, 
мұнда зерттеу объектісі əртүрлі топшаларға бөлініп, топтастырылады. 
Дизайн эксперименттальдық топтың негізгі  4 түрімен көрсетіледі: 
1.Нұсқауында зерттеу əртүрлі 2 топпен жүргізіледі. Түрлі шарт қойынатын экспериментталдық топтар ғана колдайды. 
2.Нұсқауында  зерттеу  1  топпен  ғана  жүргізіледі.  Олардың  əрекеттері  экспериментталдық  шарттарда  жəне  бақылау 
шартында үйретіледі. Бақылауды колдау мүмкіндігі болмағанда тек экспериментталдық топтар ғана қолдайды. 
3.«Жұпталған дизайн »əдісі арқылы топты құруға болады. 
4.Нұсқау аралас болып табылады. Мұнда барлық топқа əртүрлі шарттар қойылады. 
 Сонымен, зерттелушіні таңдауды əртүрлі стратегиялар көмегімен жүзеге асады. 
  Топтарды құрудың 6 стратегиясы бар: 
1.Рандомизация. 
2.Жұптық бала таңдау. 
3.Стратометрикалық таңдау. 
4.Жақын модельдеу 
5.Репрезентативті модельдеу. 
6.Реальды топты тарту. 
  Топқа зерттелушіні тартудың 2 негізгі типі бар: а.таңдау, б. бөлу. 
  Бөлек  проблема  –  экспериментталды  таңдаудың  саны.Мақсатқа  жəне  мүмкіңдікке  байланысты  ол  1 
зерттелушіден көптеген 1000 адамға дейін барады.  
Бөлек топтағы зерттелуші саны (бақылау немесе экспериментталды) негізінен экспериментталды зерттеушіде 1- 
100 адамға дейін қатысады. Салыстыратын топ саны кем дегенде 30-35 адам ұсынылады: корреляция коэфиценті 
0,35-дан жоғары, бұл санда зерттелуші мəні а=0,05-ге тең. 
Экспериментталды айнымалық жəне оны бақылау тəсілі. 
Экспериментатор А жəне В құбылыстарының себептік байланысының гипотезасын тексереді. «себептілік»ұғымы 
ғылымда  ең  күрделі  түсінік  болып  табылады.  2  көріністің  арасындағы  себептік  байланыстың  бірнеше 
эмпирикалық белгілері бар: 
 1  белгі:  Себептің  бөлінуі  немесе  зерттеудің  сол  уақытта  немесе  зерттеу  себептінің  алдын  алу  болып  табылады. 
Егер  зерттеуші  эксперимент  барысын  талдағаннан  кейін  зерттеу  объектісінен  ешқандай  əсерге  ұшырамаған 
объектілерге қарағанда өзгеруі байқалады. 
 2  белгі:  2  айнымалылар  арасындағы  статистикалық  байланыс.  Тиісі  айнымалықтық  өзгеруі  жиі  айнымалықтың 
өзгерумен жүзеге асуы керек. 
Айнымалықтар  арасында  сызықтық  корреляция  байқалуы  тиіс  немесе  сызықтық  емес  корреляция  байқалады. 
Корреляцияның  болуы-  себепті  зерттеу  байланыс  жүйесін  қорытынға  жеткіліксіз  жағдай,  өйткені  ол  кездейсоқ 
немесе шартталған 3-ші айнымалылық арқылы болып табылуда болуы мүмкін. 
 3  белгі:  себепті-зерттеу  байланысы  тіркенеді,  егер  экспериментталды  процедура  А  жəне  В  байланысының 
түсіндіру мүмкін шығарады, өзге барлық альтенативті себептінің В құбылысының пайда болуын шығарады.  
  Құбылыс  арасындағы  себепті  байланысының  экспериментталды  гипотезасы  келесі  тексерулер  арқылы  жүзеге 
асады.  Экспериментатор  бастанатын    себепті  модельдейді,  ол  эксперименттің  əсері  ретінде  көрінеді,  ал  зерттеу 
объектісі  жағдайдың  өзгеруі  ол  қандай  да  болмасын  өлшеу  құралының  негізінде  тіркеледі.  Экспериментталды 
əсер  тəуелсіз  айнымалының  өзгеруінің  себебі.  Экспериментатор  зерттелушіге  түрлі  деңгейдегі  дыбыстық 
сигналдар беру арқылы оның психикалық жағдайларын өзгертіп, ол сигналдарды естиді немесе естімейді. Ал бұл 
түрлі моторлы жəне вербалды жауаптар арқылы білінеді. (Мысалы, «ия»-«жоқ», «естимін», - « естімеймін»). 
Экспериментталды  жағдайдың  інінкі  айнымалығын  экспериментатор  бақылауы  керек.  Ішкі  айнымалығын 
арасында: 

1. 
Жанама  айнымалылар  сенімсіз  ақпараттын  пайда  болуына  əкеледі  (уақыт  факторлары,  тапсырмалар 
факторлары, зерттелушінің жеке тұлғасы). 
2. 
Зерттеу  мен  себеп  арасындағы  болып  табылады  зерттейтін  қосымша  айнымалы  .  Жеке  гипотезаны 
тексеруде қосымша айнымалының деңгейі шынайы зерттеу деңгейіне сəйкес келуі керек. 
  Эксперименттің  мəні  экспериментатор  тəуелсіз  айнымалыны  жүйеленгенде  тəуелсіз  айнымалының  өзгесін 
немесе ішкі айнымалыны бақылап отырады. 
  Зерттеушілер  тəуелсіз  айнымалының  бірнеше  түрлерін  айырады:  сапалы  жəне  сандық.  Тəуелді  айнымалылар 
арасында базистер сақталады. Тəуелсіз айнымалыға əсер ететін жалғыз тəуелді айнымалы. 
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1.Экспериментальды зерттеуді ұйымдастыру жəне жүргізу қалай жүзеге асады? 
2. экспериментальды таңдау дегеніміз не?  
3. Экспериментальды айнымалылық жəне оны бақылау тəсілі дегеніміз не?  
 
 №12 Дəріс. 
Тақырып:Корреляциялық зерттеулер. 
Дəрістің мазмұны; 
1.Кореляциялық зерттеулер. 
2.Кросс мəдени зерттеу. 
3.Психогенетикалық зерттеулер. 
Мақсаты:  Корреляциялық  зерттеулер,  кросс  мəдени  зерттеу,  психогенетикалық  зерттеулер  жөнінде 
түсініктерді қалыптастыру.  
 
1.Корреляция  теориясы  К.Пирсонның  коррекциялық  өлшемдерінің  негізінде  жəне  математикалық  статистика 
мəліметтеріне толық қарастырылған. Коорреляциялық зерттеу жүргізу стратегиясы квазиэкспериментке ұқсайды. 
Одан  обьектіге  арнайы  басқарылатын  əсердің  жоқ  болуы  тəн.  Корреляциялық  зерттеу    жоспары  күрделі  емес. 
Зерттеу  алдында  болжам  ұсынылады  индиидтің  бірнеше  психикалық  жағдайларының  ішкі  деңгейлері  арасында 
статистикалық  байланыс  бар  деп  есептеледі.  Бірақта  тəуелділіктің  себебі  туралы  жорамалдар  талқыланбайды  
бұндай  зерттеуді  корреляциялық  зерттеу  деп  атайды.  Егер  зерттеу  бірнеше  айнымалылықтар  арасындағы 
статистикалық  байланысты  көрсететін  болжамды    құптауға  немесе  теріске    шығаруға  бағытталса,  бұндай 
зерттеуді  корреляциялық  деп  атайды.  Егер  бір  айнымалының  өзгерісі  екіншісінде  өзгеріс  тудырса,  онда  бұл 
айнымалыны  корреляцияға  жатқызуға  болады.  Екі  айнымалы  да  корреляцияның  болмауы  екеуінің  арасында 
себеп-салдарлық  байланысы  бар  немесе  жоқ  деген  сөз  емес.  Екі  шама  арасында  корреляциялық  байланысты 
бірнеше интерпретация бар; 
1.  Тура  корреляциялық  байланыс-бір  айнымалының  деңгейін  екіншісінің  деңгеіне  сəйкес  келеді.  Мысалы  Пика 
заңы –ақпаратпен жұмыстану жолдары альтернатив санының логаритіміне пропорционал. 
2. Үшінші айнымалының қойлуынан жүргізіледі. Транзитивтік ерекшелігіне байланысты . Егер Үлкен Р(а,б) мен 
Р(в,с) болса онда Р(а.с) шығарылады. 
3. Кездейсоқ корреляция  ешқандай айнымалымен белгіленбейді.  
4.  Корреляциялы  таңдаудың  біртекті  ерекшелігімен    корреляциядағы  айнымалылықтың  байланысы  болмаса  ол 
нолдік  корреляцияға тең. 
2.  Кросс  мəдени  зерттеуде  топты  салыстырудың  жоспары  салыстырылатын  топтар  саны  əртүрлі  болуы  мүмкін. 
Шартты түрде кросс мəдени зерттеу негізгі екі жоспарды қарастырады.  
1. Екі популяциядан екі немесе  оданда көп табиғи рандомизация əдісінен таңдалған топтарды салыстырады. 
2.  Екі  оданда  көп  топтарды  лангитюдті  əдісімен  салыстыру.  Бұл  кезде  топтардың    мінез-құлық  ерекшелігі 
салыстырылмайды,  сонымен  қатар  уақыттың  əсерінен  өзгеріс  процесі  қосымша  ішкі  факторлар  əсері  де 
есептеледі. Кросс мəдени психология өзінің бастауын В.Вундт ХХ ғ. Басындағы француз сойиологтары Г.Лебон, 
А.  Фулье,  Г.тард  еңбектерінен  алды.  Бұл  ғалымдар  Эмперикалыққ  зерттеу  жүргізген  жоқ.  Кросс  мəдени 
психологиясының 
əдістерін 
В.Вундт 
1920 
жылы 
он 
томдық 
халықтар 
психологиясы 
еңбегінде 
қарастырды.халықтар  психологиясының  мəселелері  еңбегін  мақалалар  жинағы  ретінде  басып  шығарды.  Онда 
зерттеу бағдарламаларының қысқаша жазбасы берілген. 
3.  қазіргі  таңда  генетикалық  əдістер  технололгиясы  кеңінен  дамуда.  Зерттеу  бағытында  адамның  ішкі  гендік 
мəселелері жайлы түрлі зерттеулер жүргізілуде.  
Бұл  зерттеулер  бірнеше  ғылымның  байланысы  арқылы  жүзеге  асады.  Мысалы  биология  мен  Компюьтер 
ғылымының  бірігуінен  ДНК  рекомбинация  технологиясы  пайда  болады.  ДНК  ХХ  ғ.  80жылдары  анықталған 
болатын.  Бұл  молекулярлы  генетика  негізінде  пайда  болған  болатын.  Осы  терминнің  негізінде  жоғары 
технологиялық  процедуралар,  ДНК-ң  ядролық  бөліктерін  жəне  сонымен  қтар  қосылу  жəне  бөліну  себептерін 
қарастырады  ,  яғни  тұқымқуалаушылық  тудыратын  бактериялардың  алдын-алу  себептерін  анықтап,  емдеу 
жолдарын іздестіреді. 
   Психогенетика  ғылымында көп тараған əдістердің бірі- егіздер əдісі. 
Егіздер əдісі арқылы  қылмыстық əрекетке бару монозиготалы егіздерде жоғары  болатындығы анықталды. 
Мысалы,  бір зерттеуде қылмыстық əрекет монозиготалы  егіздерде  71%    болса, дизиготалы егіздерде  34% .   
Əлеуметке   қарсы  мінез-құлық   жағдайында  «генотип-орта» деген реактивті   корреляция жақсы мысал бола 
алады.(4)  

Көп уақыт бойы жасөспірімдер арасындағы мінез-құлықтың бұзылуы ата-ана тəрбиесінің    дұрыс жолға 
қойылмауы   мен  қатал қарым-қатынасқа байланысты деп келді.  Сонымен бірге  қоршаған ортаның əсерінің 
нəтижесі деп  анықталды. Психогенетикалық талдау бұл жерде қоршаған ортаның ықпалы минимальды  болып  
əлеуметке қарсы мінез-құлық негізінде генетикалық себептердің болатынын   айқындады.  Ал  ата-ананың 
жағымсыз қатынасы мен  тəрбиенің  қатал əдістері  жастардың  тұқымқуалау  себебінен болған əрекетке қарсы 
реакция екені   дəлелденді. 
Осы жағдайға сəйкес асырап  алушы ата-ана  балаларының əлеуметке қарсы мінез-құлқын зерттеген кезде, 
олардың биологиялық   ата-аналарының психологиялық статусымен асырап алушылардың  тəрбиелеу əдістеріне   
көңіл аударылған. Мұнда балалар өздерінің биологиялық  ата-аналарынан генотипті алған. Осыдан биологиялық 
жəне асыранды ата-аналар мінез-құлқының арасында корреляция пайда болады. Асыранды ата-аналарға 
қарағанда биологиялық ата-аналар қылмыскер болса олардың балаларының да қылмыскер болатынына үлкен 
ықтималдылық бар  жəне   олар əртүрлі психотикалық  ауруларға  ұшырауы мүмкін.( 1) Ал  асыранды балалар 
өздерінің    мінезінің қыйындығымен   тəрбиеленушілердің қатал реакциясын туғызып,  мінез-құлықтарын  одан 
сайын қыйындата түскен.   
 Қылмыстық əрекеттің себебі тұлғаның аномальды дамуы мен тұқымқуалау белгілеріне  жəне қоршаған  ортаның 
əсерінің  нəтижесінен болады.  
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1.Кореляциялық зерттеулер дегеніміз не?  
2.Кросс мəдени зерттеу дегеніміз не?  
3.Психогенетикалық зерттеулер дегеніміз не?  
 
№13 Дəріс.  
Тақырып: психологиялық эксперимент. 
Дəрістің мазмұны: 
1. 
Психологиялық эксперимент. 
2. 
Анықтау. 
3. 
Пилотажды, диогностикалық, қалыптастырушы эксперимент. 
Мақсаты:  Психологиялық  эксперимент,  оны  анықтау,  пилотажды,  диагностикалық,  қалыптастырушы 
эксперимент жөнінде түсіндіру.  
 
    1.Эксперимент – себеп – салдар байланыстарын қарастыру мақсатындағы зерттеу əрекеті. Оның мəні мынада:  
1.Зерттеуші зерттелетін құбылысты өзі тудырады жəне оған белсенді ықпал етеді.  
2.Эксперимент зерттелетін құбылыс жағдайларын өзгерте алады.  
3.Эксперимент нəтижелерді бірнеше рет шығара алады.  
4.Эксперимент математикалық формулалар арқылы белгіленетін санды заңдылықтарды орнатады.  
   Экспериментті  ғылыми  əрекет  ретінде  қарастырғанда  қажетті  зерттеу  кезеңдері  мен  міндеттерінің  жүйесін 
белгілеуге болады:  
  І – зерттеудің теориялық кезеңі. Бұл кезеңде төмендегідей мəселелер шешіледі:  
а) зерттеудің тақырыбы мен мəселесін айқындау,  
ə) зерттеудің пəні мен объектісін анықтау.  
б) зерттеудің міндеттері мен жорамалдарын анықтау.  
   Пəн зерттеулерінің шегін анықтау кезінде төмендегілерді ескеру керек: 1) зерттеудің мақсаты мен міндеттерін; 
2)  зерттеу  объектісін;  3)  эксперименттің  материалдық  жəне  уақыт  мүмкіншіліктерін;  4)  жеке  түсініктемелік 
теорияда көрсетілген мəселені ғылыми өңдеудің нəтижелерін.  
   ІІ – зерттеудің əдістемелік кезеңі. Бұл кезеңде эксперименттің əдістемесі мен эксрперименттік жоба жасалады. 
Эксперимент  əдістемесі  зерттеу  тақырыбын  эксперименттік  жағдайдың  айналымалысы  ретінде  көрсетуі  керек. 
Экспериментте екі айнымалы болады: тəуелді жəне тəуелсіз.  
   2.  Эксперимент  жасаушы  өзгертетін  фактор  тəуелсіз;  өзгерісін  тəуелсіз  айнымалы  тудыратын  фактор  тəуелді 
айнымалы деп аталады.  
    Эксперимент  жобасы  мыналарды  сипаттайды:  1)  эксперимент  бағдарламасын  құруы;  2)  эксперименттік 
мəліметтерді өңдеудің математикалық жобасы.  
    ІІІ  –  эксперименттік  кезең.  Бұл  кезеңде  эксперименттік  жағдайға,  бақылауға,  эксперимент  жүрісін  басқаруға, 
сыналушының реакциясын өзгертуге байланысты тəжірибелер тікелей жасалады.  
    ІV  –  аналитикалық  кезең.  Бұл  кезеңде    нəтижелерді  сандық  талдау,  алынған  айғақтарды  ғылыми  жинақтау, 
жаңа ғылыми жорамалдарды жəне тəжірибелік нұсқауларды қалыптастыру жүзеге асырылады.  
     Эксперимент  психология  əдісі  ретінде  психофихика  мен  психофизиология  саласында  пайда  болып, 
психологияда  кең  таралды.  Эксперименттің  қолданылуы  қарапайым  түйсік  үрдістерінен  бастап  жоғары 
психикалық үрдістерге  дейін таралды. Эксперимент сипаты да өзгерді: жеке физикалық тітіркендіргіш  пен оған 
сəйкес  психикалық  үрдістің  қатынасын  зерттеуден  нақты  объективтік  жағдайлардағы  психикалық  үрдістердің 
өздерінің жүру заңдылықтарын зерттеуге ауысты. 
Эксперимент  пен  бақылау  арасындағы  аралықты  білдіретін  эксперименттің  өзіндік  бір  нұсқасы  болып,  орыс 
ғалымы  А.ф.  Лазурский  ұсынған,  табиғи  эксперимент  саналады.  Оның  негізгі  тенденциясы  –зерттеулердің 
эксперименттігін  жағдайдық ақиқатпен  қйылыстыру. Бұл əдістің мəні ынада. Зерттелетін əрекет  жағдайларында 

эксперименттік    ықпал  жасалады,  ал  əрекеттің  өзі  оның    табиғи  түрінде  бақыланады.  Психолдогиялық-
педогогикалық  зерттеулердің  мəселелерін  шешетін  табиғи  экспериментті  психологиялық-педагогикалық 
эксперимент деп атайды.  
   3.Адам  психологиясын  өзгертетін  жəне  оған  əсер  ететін  амал  ретіндегі  эксперимент,  қалыптастырушы 
эксперимент 
деп 
аталады. 
Қалыптастырушы 
эксперимент 
психикалық 
жаңа 
құрылымдардың 
психологиялықпедагогикалық    амалдардың  қалыптасуының  жобасы  мен  моделінің  мазмұныны  жəне  оларды 
қалыптастыру жолдарын болжайды. Балалармен оқу танымдық жұмыс жасау үрдісі кезіндегі сəйкес психикалық 
жаңа  құрылымдардың  шығу  заңдылықтары  мен  шарттары  зерттеледі.  Қалыптастырушы  эксперименттің  негізін 
салушылардың бірі В.В. Давыдов. Қалыптастырушы эксперимент – балаларды оқыту мен тəрбиелеудің дамушы 
эксперименттік  əдісі.    Соынмен  қатар  ол  зерттелушіге    зерттеушінің  белсенді  əсер  етуі  арқылы  баланың 
психикасында  өзгеріс  ендіру  əдісі  болып  табылады.  Ол  эксперимент  пайда  болған  құбылыстарды  тізіп  қана 
қоймай  арнайы  ситуациялардың  ұйымдастырылуы  нəтижесінде  заңдылықтарды  ашып,  миханизмін, 
динамикасын,  психологиялық  даму  тенденциясын,  тұлғаның  қалыптасуына  жағдай  жасайды.  Сондықтан  да 
психологияда бұл эксперимент түрі жағдайды анықтауға, принциптерді, баланың тұлғалық даму  жолын  анықтап 
оқу –тəрбие процеснің  тиімді əдістері арқылы  жетілдіруді көздейді.  Қалыптастырушы эксперименттің синонимі 
болып тəрбиелеуші, үйретуші, генетикалық- моделдеуші, психиканы белсенді дамытушы, жаңадан құрастырушы 
жатады. 
Жеке адамның ұзақ уақыт бойынша бақылау ауру тарихы болып табылады.  
Бұл  жұмыс  клиникалық  медцина  диагностика    анықтауда  психологиялық  мəселені  жағдайында  жүргізіледі.  Бұл 
əдіс ауру тарихында психологиялық ид ауытқушылығы бар жəне проблемалық ауру бар пациентардың  орлардың 
өмір тарихы диогнозын анықтауда жəне диогнозда психологиялық  теорияны  жүзеге асаырады. 
   Дəрігерлер ауруды өмірлерінде не болғанын анықтау олардың өткен өмірін еске түсіру арқылы олардың жақсы 
танитын  адамның  таныстар  арқылы  автобиография  жəне  география  құжаттар  кез-келген  информация 
психологиялық тестілеу арқылы анықтаған жағдай пайдаланады. 
Дəрігер оның қазіргі жəне өткен өміріндегі өткен қиындықтар анықтау үшін қолданыды. 
  Ауру  тарихын  білу  дəрігердің  пациентпен    жұмыс  жасауда  үлкен  роль  атқарады.Клиникалық  ойлау  мақсаты 
жүзеге асады. 
   Мыс: Фрейдтік психодинамикалық теориясы жекелеген клиникалық жағдай анықталады. Фрейд жəне олардың 
психоаналитик  əріптестері  жылдар  бойынша  терең  əртүрлі  жағдайды  зерттеді.  Мыс:  Ерте  балалық  шақты  еске 
алу түс көру фантазия денелік аурулар көреалмаушылық. 
  Фрейд клиникалық жағдай анықтағанда адамның жеке өмірін сонымен қатар теориялық жағдай зерттеді. Осыған 
сəйкес Марл Роджерс адамның феномикалық зерттеуде клиникалық ауру  тарихына көп арқа сүйеді. 
 Мыс: 15 өлім жазасына кесілген адамның ауру тарихы алуға болады. 
  Олардың барлық кондидатуралары барлығы тəжірибе жасауға алынған.  
Олардың бір таңғарларлық жағдай 15 адам барлығында миынан ауыр жарақат алғандығы анықталды.   
   Гарвардтың  психологиялық  клиникасында  Генер-мюри  жүргізген  топ  адамдары  өмірінде  жүргізген  əдістерді 
көрсетті. Гарвардский персоналагия деп аталған тəжірибе ер адамдармен колледж студенттер арасында жүргізді. 
Олардың мақсаты конфликті бағалау жəне іс-əрекет анықтау болды. 
  Эксперимент  əдісін  жүргізу  барасында  себепті-ізденушілік  қарым-қатынас  байланысын  қалыптастыру  басты 
тəсіл болып табылды. Сол себепті эксперимент 
əдісін  тұлғаны  зерттеуде,  ортақ  сұрақты  меңгеруде  таптырмайтын    стратегиялық    əдіс  болып  есептеледі. 
Эксперимент əдісін  түсіну  кілті жəне (айырма) олардың басты айырмашылық  клиникалық жағдайларды зерттеу 
арқылы жəне  корреляциялық əдіс мынадан  көрінеді: біріншіден зерттеуші алғашқы сəттен бəрін меңгеріп алуы 
керек жəне басқа керекті қызықтыратын əсерлерді байқау.  
   Тəуелсіз өзгеру- бұл жағдай зерттеуші жедел түрде өзгертуі оның өзгеруінің басқа көріністе əсерін бағалау үшін  
   Тəуелділік  өзгеру –бұл суьбектнің кез-келген тəртібін, бақылау немесе мөлшерлеу тəуелсіз өзгеру іс-əрекетіне 
жауап  ретінде əсере етеді. 
        Тəуелділік өзгеру, тəуелсіз өзгертудің функциясы  болып табылады. 
     Эксперименталды  əдістің  логикасы  қарапайым,  іс  жүзінде  бұл  процестің  жүруі  күрделі.  Жақсы 
ұйымдастырылған  эксперимент көптеген факторларды есепке алып жүргізіледі, алатын нəтежесінің дəлдігі мен 
ғылымилығы  əсер  етеді.  Тəжірибе  көрсеткендесі,  барлық  өзгерулер  мен  жасалған  жағдайлар  біздің 
зерттеулерімізгн қандай да бір күшті əсер береді. Эксперимент барысында бір қалыпты байланыс деңгейін сақтау 
керек.    Эксперимент  əдісінің  көп  қолданылатын  түрі  обьектіні  əртүрлі  (  эксперимент)    күтпеген 
экспериментталды жағдайға енгізу немесе топқа қосу. 
  Күтпеген топқа болу – барлық обьект (тең мүмкін) кез-келген жағдайға  немесе топқа жүргізілетін эксперимент 
кезінде  тең  мүмкіндік беріледі. Бұл жағдайда зерттеуші зерттеушінің барлық мінез-құлқын анық білетіне сенімді 
болуы  керек,  жүргізілетін  эксперименттің  жүзеге  асуы    саған  байланысты  (  жақсы  интелектісі  т.б.)  топқа  болу 
кезінде тең мүмкіндік беріледі.  
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1.  Психологиялық эксперимент дегеніміз не?  
2.  анықтау қалай жүзеге асады?  
3.  Пилотажды, диогностикалық, қалыптастырушы эксперимент қалай жүреді?  
 

    №14 Дəріс. 
Тақырып:Тұлғалық фактордың экспериментальды зерттеулерге əсері. 
1. 
Экспериментальды қарым-қатынас. 
2. 
Экспериментатор; оның тұлғасы жəне іс-əрекеті. 
3. 
Зерттелуші: оның эксперименттегі əрекеті. 
4. 
Зерттелуші тұлғасы жəне эксперименттегі психологиялық ситуация. 
Мақсаты: Экспериментальды қарым-қатынас, экспериментатор; оның тұлғасы жəне іс-əрекеті, зерттелуші: 
оның  эксперименттегі  əрекеті.  зерттелуші  тұлғасы  жəне  эксперименттегі  психологиялық  ситуация 
жөніндегі білімдермен студенттерді қаруландыру.  
 
1.  Классикалық  ғылыми  шынайы  эксперимент  нормативті  позицияда  теориялық  түрде  қарастырылады:  егер 
экспериментальды  ситуациядан    зерттеушіні  жойып,  автоматқа  айырбастау  мүмкін  болса  ,  онда  эксперимент 
идалдыға сəйкес келер еді. 
         Өкінішке немесе бақытқа орай, адам  психологиясы бұны жасау мүмкін емес дисциплинаға жатады.Ізінше, 
психолог мынаны ескеруге тиісті: кез-келген экспериментатор соның ішінде ол өзі –адам  жəне адамдық оған да 
тəн. Бірінші кезекте қателіктер, яғни эксперимент нормасынан ырықсыз ауытқуы. Қателіктермен іс шектелмейді 
–оларды  кейде  тузеуге  болады.  Басқа  іс  –эксперименталды  ситуацияның  жүру  барысына  əсер  ететіні  жəне  іс-
əрекетінің  санасыз  психикалық  регуляция  ізі  болып  табылатын  экспериментатор  əрекетінің  тұрақты 
тенденциясы. 
          Эксперимент,  соның  ішінде  психолог  физикалық  кез-келген  басқа  зерттеуші  арқылы  кері  өңделуі  тиіс. 
Сондықтан  оның  жүргізілу  схемасы  (эксперимент  нормасы)  максималды  түрде  обьектелеуге  тиіс,  яғни  өңделу 
нəтижесі профессионалды экспериментатор əрекеттеріне ішкі жағдай немесе оқиғаға тəуелді болмауы керек. 
           Іскерлік  тұрғысы  позициясынан  эксперимент-  зерттелушінің  психикалық  ерекшеліктерін  анықтау  үшін. 
Оның  іскерлік  шарттарын  өзгерте  отырып  зерттелушіге  əсер  ететін  экспериментатор  əрекеттері.Эксперимент 
процедурасы  экспериментатордың  белсенділік  деңгейінің  дəлелі  қызмет  атқарады:  ол  зерттелушінің    жұмысын 
ұйымдастырады,  оған  тапсырма  береді,  нəтижелерді  бағалайды  ,  эксперимент  шарттарын  түрлендіреді, 
зертелушінің əрекетін  жəне оның іс-əрекетінің нəтижесін тексеріп отырады. 
            2.Əлеуметтік  психологиялық  көз-қарас  бойынша  экспериментатор  жетекшінің,  мұғалімнің  ,  оның 
инициаторларының рольін атқарады, зертелушіні орындаушы,оқушы,бағынушы қызметін атқарады. 
             Эксперимент схемасы , егер оны экспериментатор əрекеті ретінде қарастырса, необихевиоризм модельіне 
сəйкес  келеді:стимул-аралық    үзіліс  –реакция.  Экспериментатор  зерттелушіге  тапсырма  береді,  зерттелуші 
(аралық үзіліс) оларды орындайды. Егер  зерттелуші өз гипотезасысының дəлдігіне,  орындалуына қызығушылық 
білдірсе , онда ол сыналушының «гипотеза мен жұмыстануына» қол жеткізе отырып , тек эксперименталды топқа 
күшейтілген  шарттар  жасай  отырып,  эксперимент  барысына  жəне  мəліметтер  интерпретациясына  күйзеліс 
енгізеді.  Экспериментатордың  мұндай  əрекеттері-артефактардың  көзі.  Америкалық  психолог  Р.Розенталь  бұл 
көріністі  грек  мифологиясының  кейіпкері  Пигмалионың  құрметіне  «  Пигмалион  эффекетісі»  деп 
атайды.(Мүсінші  Пигмалион  əсем  қыз  Галатейдің  мүсінін  жасайды.Оның  сұлу  болғаны  сонша,  Пигмалион 
Галетиаға ғашық болып қалады жəне құдайдан мүсінді тірілтуді жалбарынып сұрайды. Құдайлар оның сұрауын 
қабыл алып,қыз тіріледі). 
               Теорияның нақтыланғандығына қызығушылық білдірген зертеуші, оның нақтылануына өндіріссіз əрекет 
етеді.Бұл  эфектіні  қадағалауға  болады.  Бұл  үшін  зерттеудің  жүргізілуіне  оның  мақсатымен  гипотезасын 
білмейтін  ассистент  экспериментаторды  тарту  керек.  Толыққанды  қадағалау  –эксперимент  авторының 
гипотезасына  сыни  қатынас  жасайтын  басқа  зерттеушінің  нəтижелерді  тексеруі.  Бірақ  бұл  жағдайдада  біз 
артефактылардан қорғансызбыз, өйткені қадағалаушыларда эксперимент авторы сияқты күнəхар адамдар. 
Басты  проблема-экспериментаторлар  мотивациясының  айырмашылығы.Тіпті  егер  олардың    бəрі  жаңаны  тануға 
ұмтылсада,  олардың  тану  жолдары  ,  құралдары,  мақсаттары  əртүрлі.Сонымен  бірге  зерттелушілер  жиі  этно 
мəдени ортаға жатады. 
    Сонымен  қатар  барлық  экспериментаторлар  «идеалды  зерттелушіні»  армандады.  «Идеалды  зерттелуші» 
психологиялық  сапаға  сəйкес  қасиеттерді  иемденуі  керек:тəртіпті,  жинақы,  экспериментатормен  бірге  əрекет 
істеуге  ұмтылғыш:жұмыскер,достыққа  ұмтылғыш,  агрессивті  емес  жəне  негативизмнен  айрылған  болуы 
тиіс.»Идеалды  зерттелуші  моделі»  əлеуметтік-психологиялық  көзқарас  жағынан  толығымен  идеалды  бағынушы 
жəне идеалды оқушы моделіне сəйкес келуі керек. 
        Ақылды  экспериментатор  бұл  арманның  орындалмайтынын  түсінеді.Егерде  зерттелушінің  мінез-құлқы 
зерттеуші күтпеген жерден экспериментте ауытқығанын байқаса, онда ол зерттелушіге дұшпандық əлде жек көру 
сезімін тудыруы мүмкін. 
Пигмалион эффектісінің нақты көрінуі қалай ? 
       Экспериментатордың  күтуі  зерттелушінің  мінез-  құлқын  модифицирлейтін  санасыз  əрекетке  алып  келуі 
мүмкін.Зерттеуші  тұлғасының  зертеу  барысына  əсеріне  байланысты  проблемасы  бойынша  белгілі  специалист 
Розенталь,  мынаны  анықтады,  эксперимент  нəтежесінде  экспериментатордың  белгілі  бір  əсері  мынада 
бейнеленді:оқытудағы эксперименттерде, қабілет диогностикасында, психофизикалық зксперименттерде реакция 
уақытын  анықтауда,  проективті  тесттарды  жүргізу  кезінде  (Роршах  тесті),еңбек  ісінің  лабораториялық  
зерттеулерінде ,əлеуметтік перцепцианы зерттеу кезінде. 
        Эксперимнтатордың күтуі  сынаушыға қандай жолмен беріледі? 

    Əсер етудің көзі санасыз  установкалар болғандықтан, санасыз  қалыпқа  келетін экспериментатор іс-əрекетінің  
параметрлерінде көрініс табады. Бұл бірінші кезекте мимика жəне понтамимика (бас үзеу,жымию).Екінші басты 
рольде  сыналушыға  əсер  етудің  «паралингвистикалық»  сөдік  түрі  ,  соның  ішінде:инструкцияны  оқу  кезіндегі 
интонация,  эмоцияналды  тон  ,  экспрессия  жəне  т.б.Жануарларға  эксперимент  кезінде  экспериментатор  оларға 
деген қарым – қатынасын санасыз түрде өзгертуі мүмкін. 
          Экспериментатордың  экспериментке  дейінгі  əсері  ерекше  күщті:  сыналушының  вербовкасы  кезінде: 
бірінші  əңгімелесуде,  инструкцияны  оқу  кезінде.  Эксперименттің  жүру  барысында,эксперимнтатордың 
сыналушыға  деген  назары  маңызды  орын  алады.Эксперименталды  зерттеудің  мəліметі  бойынша  бұл  зейін 
сыналушының іскерлігінің продуктивтілігін жоғарылатады. 
    Дəл  осы  «  бірінші  əсер  эффектісі»  жасалған  образға  сəйкес  келмейтін  барлық  келер  информация  кездейсоқ 
болып қаралуы мүмкін екені  белгілі. 
          Экспеиментатордың  күтуі  эксперимент  нəтижесін  жазған  оның  жазбаларында  айтылады.Эксперимент 
нəтижесін  жазу  барысында  жіберілген  зерттеушінің  қателіктерінің  қарым  –қатынасқа  əсерін  Кеннеди  жəне 
Упхофф талдаған.Эксперимент  « телепатия феноменін» зерттеуге арналған. Телепатияға сенетін жəне сенбейтін 
саны  бірдей  2  топ    адамдар  іріктелінген.Олардан    сыналушының  басқа  сынаушысы  жасаған  «телепатиялық 
жолдауының мазмұнын анықтауға деген талпыныстарының нəтижесін жазып алуды сұрайды. 
       Телепатияға сенгендер анықтады-ң санын орташа 63% көбейткен , ал сенбегендер оны 67% азайтқан. 
       Розенталь  күтудің  эксперимент  нəтижесі  фиксациясына  əсері  мəселесі  бойынша  21  жұмысты 
анализдеген.Нəтижені  жазудағы  қателіктердің  60%  эксперименталды  гипотезаны  нақтылауға  талпыныспен 
шартталған.Басқа  обзорда  да  осы  факт  бекітілген.Күту  дің  əсері  адамдар  əрекетінің  нəтижелерінің 
фиксациясында ғана көрінбейді, жануарларға жасалынатын эксперименттерде де көрінеді. 
        Розенталь  келесі  зерттеуді    жүргізеді.  Он  бірнеше  экспериментаторлардан  эксперимент  барысындағы 
крысалардың  іс-əрекетін  фиксация  жасауды  сұрайды.Бір  топта  экспериментаторларға  «ерекше  ақылды 
крысалармен»  жұмыс  жасайсыңдар  деп  айтылды.Екінші  топқа  олардың  крысалары  «  ерекше  ақымақтар»  екні 
айтылады . Негізінде барлық  крысалар бір популяцияға жатады жəне мүмкіндіктері бойынша бөлінбейді. 
       Соңында крысаларға қойылған баға эксперимнтатор арқылы берілген установкаларға сəйкес келеді. 
    Л.Бергер  экспериментатордың  сыналушының  іс-əрекет  нəтижесін  бағалауда  жіберген  қателіктердің    мынадай 
типтерін көрсетті. 
1.Өте  жоғары  нəтижелердің  төмендеуі.  Бұның  себебі  экспериментаторлардың  сынаушылардың  мəліметтерін 
өзінің  жеке  жетістіктеріне  қосуға  саналы  түрде  талпынуы  болып  табылды.Төмен  нəтижелердің  көтерілуіде  
осыған байланысты болуы мүмкін.Кез-келген жағдайда шеткі нəтижелер орташаға жақындайды сондықтан шкала 
қалыптасады жəне қысылады. 
2.Шеткі  бағалардан  қашу  (төмен  жəне  жоғары  бағалардан).  Бұнда  да  эффект  –  мəліметтердің    орташадан 
жоғарыға топталуы. 
3.Сынаушылардың    бір  өзіндгк  қасиеттерінің    немесе  тапсырманың  мəнділігінің  сериядан  жоғарлануы.  Осы 
установка призмасы арқылы тұлға жəне тапсырманың бағасы шығарылады. 
4. Аналогиялық жағдай тапсырмаға ерекше назар аударылғанда ,эффект қысқа уақытты. 
5.Аналогиялық  жағдай,  бірақ  баға  тұлғаның  өзіндік  қасиеттерінің  қарама-қайшылығы  немесе  байланысы 
концепциясына негізделген. 
6.Нақты сыналушымен эмоционалды байланыс жағдайының əсеріне негізделген қателіктер. 
            Пигмалион эффектісінің бары анық , бірақ ол қаншалықты маңызды? Əр түрлі айтылған  ойлар бар .Соның 
ішінде үш көзқарас бойынша анықтап айтуға болады. 
   Біріншісі  Розенталь  универсалды  фактілерінің  əсер  етулері  ,  егер  олар  кездессоқ  болғанда  7  есе  көп  деп 
тұжырымдайды  .Біржағынан  осы  мəселеге  арналған  барлық  жұмыстың  1/3  эксперемент  нəтижесінде 
эксперементатордың əсері мəнділік денгейінде р=0.95 бекітілген . 
   Екіншісі.  Т.Барбер  жəне  М.Сильвер  бұл  əсерді  мəнсіз  деп  санайды  жəне  олардың  ойынша  психологиялық 
эксперементке  экспериментатордың  əсерінің  көрінуін  анықтауға  арналған  зерттеулер,  жоспарлауда 
қателіктермен,статистикалық шамалардың дұрыс таңдалмауымен жəне эксперементі сауатсыз жүргізуімен жүзеге 
асқан .  
Олар  мынадай  тұжырым    жасайды:  зерттеулерінің  тек  29%-інде  “Пигмалеон  эфектісі”  көрінеді,  ал  бұл  процент 
Розенталь көрсеткеннен белгілі мөлшерде төмен .Үшіншісі . Барбердің көзқарасы бойынша : əсер ету бар болуы 
мүмкін ,бірақ ол нақты эксперементте қандай болатынын айта алмаймыз. 
   Бірақ зертеушілер кішкене нақтырақ тəуелділікті көрсетуге тырысады. 
    Эксперементатордың    “бұрмаланған”  ықпалының  нəтижесі  сұрағына    жауаптың  үш  варианты  мүмкін  екенін 
тағы айта кетеміз. 
    1.Эксперементальды  психологияның  тіршілік  етпейтін  идеалы-эксперементатордың  ықпалы  жоқ  əлде  ол 
тіршілік етпейді . Гипотеза шындыққа аз жақын. 
2.Эксперементатор  тұлғасы  əрдайым  жəне  əрқашан  эксперемент  нəтижесіне  жəне  жүру  барысына  ықпал  етеді  . 
Бұл жағдайда ықпалдық эффектісін өлшеудің  систематикалық қателігі деп есептеуге болады. 
3.Эксперемент типіне, эксперементатор тұлғасына, сынаушы тұлғасына қарай оның ықпалы əр түрлі көрінеді. 
      Осы немесе басқа шарада проблеманы ашатын  көптеген зерттеулер бар. Негізгі фактілерді келтірейік. 

1. 
Нəтижеге  тұлға  типі  жəне  эксперементатор  жағдайы  əсер  етеді:  био  əлеуметтік  сапалар  (жасы,  жынысы,); 
психоəлеуметтік 
сапалар 
(үрей 
денгейі,əлеуметтік 
құптауға 
деген 
қажеттілік, 
агрессивтілік 
авторитарлық,интелект,əлеуметтік статус , досшылдық): 
 Зерттеуші  жынысының  эксперемент  нəтижесіне  жəне  барысына  ықпалы  нақты  анықталған.  Көбіне  кішкентай 
балалар 
əйел-эксперементаторлармен 
ықыласпен 
жұмыс 
жасайды,ересек 
сыналушылар 
ер 
экспериментаторлармен. 
   Сонымен  бірге  Эксперементке  ер-эксперементатордың  қатысуы  сыналушыларды  белсенді  əрекетке 
итермелейді,ал 
əйел-эксперементаторлар”жан 
дүниесін 
ашуға”тілекті 
туғызады,ашық 
болуға 
ұмтылуы,сондықтанда сыналушының мінез- құлқы эмонационалды ашық көріне бастайды. 
  Ықпалдың нақты өлшемін дəл анықтау өте қиын. Көбіне басқа кезеңдердің əсерін алып тастау мүмкін емес:жас 
шамасының,статусының,т.б.  Эксперементатордың  жынысы  əйелдерге  жəне  ерлерге,байларға  жəне  кедейлерге 
əртүрлі əсер етеді. 
Он  сыналушы  біртиіпті  тапсырманы  орындап  жатқанда  маңызды  болуы  мүмкін  жəне  басқа  эксперементтерде-
мүлде маңызды болмауы мүмкін.Бір зерттеу барысында əдістер арсеналын кеңейту мүмкін емес. 
3.Зерттеу  пəні бойынша ерекшеленетін экспериментатордың экспериментке ықпалның  көріну заңдылығы  нақты 
ашылған  (доставерно  выявлено).  Барлық  зерттеулерді  «əлеуметтік  –  биологиялық»  шкала  бойынша  реттеуге 
болады:  əлеуметтік  психологиялық  эксперименттен  (жоғарғы  шкала)  психофизиологиялыққа  дейін  («төменгі» 
шкала).  Психикалық  шынайылықтың  структуралық  деңгейі  қаншалықты    жоғары  болса,  онда  бұл  ықпалда 
соншалықты маңыздырақ. 
        Экспериментатор  тұлғасының  тұлға  психологиясы  жəне  əлеуметтік  психология  бойынша  ықпалы 
максималды,  жəне  психофизиологиялық  жəне  психофизикалық  эксперименттерде,  перцепсия  жəне  сенсорика 
зерттеулерінде  минималды.  «Орташа»  ықпал  «ғаламдық»  индивидуалдық  процестерді  зерттеуде  байқалады  - 
интелектіні, мотивацияны,шешім қабылдауды жəне т.б. 
         Экспериментатордың  эксперимент  нəтижесінде  ықпалын  қадағалаудың  жəне  есепке  алудың  қандай 
əдістерін ұсынуға болады? 
         Психологтардың  шамамен  98%  экспериментатордың  ықпалын  методологиялық  проблема  деп  есептейді, 
бірақ  есепке  алу  жəне  қадағалау  жұмысында  оны  лаборатория  жарларының  түсіне  жəне  жарқырауына  ,  жақсы 
жихаздар санына қарағанда өз қамқорлыққа алады. 
      А.Анастази  дұрыс  жүргізілген  көптеген  зерттеулерде  бұл  факторлардың    əсері  практикалық  түрде  мүлде 
көрінбейді  ,  жəне  оны  минимумға  қарай  жылжытуды  ұсынады.  Егер  бұл  болмаса  ,  эксперимент  шарттарын 
суреттеуде экспериментатордың ықпалын ескеру міндетті түрде қажет . 
          4. Эксперименттатор ықпалын қадағалау əдістерінің көбіне мына əдістері қолданылады жəне ұсынылады. 
1.Зерттеу  автоматизациясы.Экспериментатордың  ықпалы  вербовка  кезінде  жəне  сыналушымен  алғаш 
əңгімелескенде сақталады. 
2.Экспериментатордың  мақсатын  білмейтін  зерттеуге  қатысуы  (бұған  дейінде  талқыланған»екілік  соқыр 
тəжірибе» ) Экспериментаторлар  алғаш зерттеудің мақсаттары жайында ұсыныстар жасайды.Бұл ұсыныстардың 
ықпалын қадағалау қажет. 
3.Экспериментатор  ықпалының  факторын  элиминировать  етуге  мүмкіндік  беретін  жоспарлардың  қолданылуын 
жəне  бірнеше  экспериментаторлардың    қатысуы  .Экспериментатордың  ықпалы  психологиялық  эксперименттке 
кері əсер ететіндіктен, түгелдей шектетілмейді. 

жүктеу/скачать 1,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: