Педагогика тарихы

Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің оқу әдістемелік кеңесінің шешімімен баспаға ұсынылды.

Пікір жазғандар:

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің профессоры, п.ғ.д., Мусабекова Г.Т.

М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университетінің доценті, п.ғ.к., Аңламасова Г.
ӘӨЖ 37.0

ББК 74.03К97

ISBN 978-9965-867-92-7

«Педагогика тарихы» ЖОО-ның студенттеріне арналған Түркістан, 2013 237 -бет

Ұсынылып отырған оқу құралында «Педагогика» тарихының типтік оқу бағдарламасы және университеттің жұмыс оқу жоспары негізінде дайындалған.

ӘӨЖ 37.0

ISBN 978-9965-867-92-7

«Педагогика тарихы» курсы тарихи – педагогикалық процесті тарихи -мәдени процестің ажырамас бөлігі ретінде қарастырады. Сондықтан да, бұл курстың мазмұнымен тарихи процестерді бүгінгі білім мен тәрбие мәселелерімен байланыстырыла қарастырылады. Пәннің негізгі ерекшелігінің бірі - аталған оқу орындарында оқу жұмыстарын ұйымдастыру бойынша білімді меңгерту мен іскерліктерді қалыптастыру болып табылады.

§ 2. Педагогиканың пайда болуы мен дамуы

Бірте-бірте басты міндеті ғылыми білімдерді топтастыру жəне жүйеге келтіру болған тəрбие жөніндегі ғылым пайда болды. Ұзаққа созылған даму жолын бастан кешірген бүгінгі заман педагогикасы адам тəрбиесі заңдылықтары жөніндегі ғылымға айналды.

Тəрбие процесін ұдайы жетілдіріп отыру қажет, себебі адамдардың өмір жағдайлары өзгермелі, ақпараттар көлемі ұлғаяды, осыдан мұғалімге қойылатын талаптар жыл сайын күрделенеді. Қоғамның мұндай талаптарына педагогтар өсіп келе жатқан білімгерлерді оқыту, тəрбиелеу жəне оған білім берудің жаңа технологияларын құрастырумен жауап береді.

Бұдан бұрынғы мыңдаған жылдардағыдай-ақ баланың өмірлік мектебі оның алғашқы демімен бірге басталады. Осыдан мектеп педагогтары мəңгі проблемалар құрсауында келеді. Баланы адам аралық қатынастар дүниесіне енгізуді олар өзінің ең басты парызы деп біледі. Алайда, осы уақытқа дейін тəрбиелік қызмет мұншама қиын, күрделі жəне жауапты болып көрінген емес. Дүние басқаша кейіпте болған, онда бүгінгі балаларға төніп тұрған қауіп-қатерлердің кейбір түрлері тіпті болмаған. Отбасында, мектепке дейінгі балалар мекемелерінде, мектепте болашақ азаматқа қандай негіз қаланса, болашақ өмірі мен бақыты, бүкіл қоғамның берекесі соған тəуелді болып тұр.

Сондықтан да, педагогика қалаған дерек көздерінен жаңа білімдерді теріп, жинақтап беруі қажет.

Сонымен, педагогиканың дамуына себепші көздер – адамдардың өмір салтында, дəстүрлерінде, халықтық педагогикада жəне жүйелестіруде. Педагогика адамдарды тəрбиелеу, білім беру жəне оқыту заңдылықтарын ашып, соның негізінде алға қойылған мақсаттарға жетудің ең пайдалы педагогикалық жолдары мен тəсілдерін көрсетіп отырады.

Ежелгі дүниенің Қытай, Индия, Египет, Греция сынды аса дамыған елдерінде сол заманның өзінде тəрбие тəжірибесі бір арнаға келтірілді, одан теория түзу қадамдары жасалды. Ол кезде табиғат, адам, қоғам жөніндегі барша білімдер философия шеңберінде жинақталатын, алғашқы педагогикалық тұжырымдарда сол ғылыми аумақта дүниеге келді.

Қайта өрлеу заманы (эпоха возрождения) аса жарқын ойшыл педагог-гуманистерді ғылым сахнасына келтірді. Олардың қатарында голландиялық Эразм Роттердамский (1466-1536), италияндық Витторино де Фельтре (1378-1446), француздық Франсуа Рабле (1483-1553) жəне Мишель Монтень (1553-1592) өздерінің педагогикалық еңбектерімен əйгілі болды.

Педагогика көп заманға дейін философияның бөлігі болып, тек қана XVII ғасырда ол дербес ғылым лауазымына ие болды. Осыдан педагогика бүгінгі күнде де философиямен аса тығыз байланысқан. Себебі, бұл екі ғылымның да шұғылданатыны адам, оның өмірі мен дамуын зерттеу.

Педагогиканың философиядан бөлініп, өз алдына ғылыми жүйеге келуі ұлы чех педагогы Ян Амос Коменскийдің (1592-1670) есімімен байланысты. Оның 1654 жылы Амстердамда жарық көрген «Ұлы дидактика» атты еңбегі алғашқы ғылыми-педагогикалық кітаптардың бірегейі болды. Ондағы айтылған идеялардың көпшілігі осы күнге дейін өзінің көкейкестілігін жоймаған. Я.А.Коменский ұсынған табиғи сəйкестік принципі мен сынып-сабақтық жүйесі осы біздің заманымыздың талаптарына да сəйкес келіп тұр.

Дана халқымыздың тəлім-тəрбиелік қорына елеулі үлес қосқан арыстарымыз А.Құнанбаев, Ы.Алтынсариндер: «Мектептің жаны мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектебі həм сондай болмақшы… Əуелі біз елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастауымыз керек. Неге десек, болыстық та, билік те, халықтық та оқумен түзеледі. Қазақ ісіндегі неше түрлі кемшіліктің көбі түзелсе, оқумен түзеледі» – деген ұлағатты ескертпесі бүгінгі қазақ мектебінің ұлттық білім стратегиясының тұғыры ретінде қабылдануда.

К.Д.Ушинский бүкіл педагогиканы қайта қарастырып, жаңа ғылыми деректер негізінде білім беру жүйесін толығымен түбегейлі қайта құруды талап етті.

Социалистік дəуір педагогикасын Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский еңбектері танымал еткен. А.Сухомлинский (1918-1970) өз зерттеулерін жастарды тəрбиелеудің моральдық проблемаларымен байланыстырады. Оның дидактикалық кеңестері мен нақты да дəл бақылаулары қазіргі педагогикалық ой дамуы жəне қоғамды қайта түзу дəуіріндегі мектеп тағдыры жөніндегі ұсыныстары өз маңызын əлі де сақтауда, сонымен бірге білім сапасын жаңаша түсінуде үлкен жəрдемін тигізіп отыр.

Халыққа білім беру аймағында өткен ғасырдың 40-60 жылдары белсенді еңбек еткен педагог-ғалымдардыңың бірі М.А.Данилов (1899-1973). Ол бастауыш мектеп тұжырымдамасын жасап шықты. “Бастауыш білім беру міндеттері мен ерекшеліктері”, “Адамның ақыл-парасат жəне моральдық дамуында бастауыш мектептің рөлі” кітабын жазып, мұғалімдерге арналған көптеген жетекші әдістемелік еңбектер жариялады. Олар осы күнге дейін мұғалім қауымының таптырмас құралдарына айналып отыр.

80-жылдардың ақырында бұрынғы Кеңес республикаларында мектепті жаңалау мен қайта құру қозғалысысы өріс алды. Шығармашыл мұғалімдер көптеп таныла бастады. Олардың арасында Ш.А.Амонашвили, Л.С.Соловейчик, В.Ф.Шаталов, Н.П.Гузик, Н.Н.Палтышев, В.А.Караковский жəне басқалар болды.

Бүгінгі кезеңдегі педагогика өзінің диалектикалық, өзгермелі ғылым сипаттарына сай болуымен қарқынды дамуда. Соңғы он жылдықтарда педагогиканың бірнеше салалары келелі табыстарға қол жеткізді. Ғылыми-өндірістік комплекстер, авторлық мектептер, эксперименталды оқу-өзгерістер көптеп пайда болуда.

Сонымен, тәрбие адамзат өркениетінің тереңдегі тарихи сатыларынан бастау алады. Тəрбие, оқу, білім берудің тиімді теориялары мен əдістемелері пайда болғанша педагогика дамудың ұзақ та қайшылықты жолын басып өтті.

§2. Тəрбие əдістері

Тапсыз қоғамда ру, отбасы болмағанда адамдардың негізгі айналысатын кәсіптерінің түрі - балық аулау, аңшылық болды. Балалар ерлермен бірге аңшылық және балық аулаумен ерте айналысты, ал қыз балалар аналарына үй жұмыстарына, тамақ дайындауға көмектесті. Адамдардың еңбек қажеттіліктерінің негізінде тәрбие еңбек үрдісімен байланысты өрбіді.

Адамзат қоғамы дамуының алғашқы сатвсында тәрбиенің мақсаты еңбекке араласқан балаларға үлкендер қарапайым еңбек құралдарын қалай дайындау керектігін үйретеді және түсіндіреді. Еңбек түрлерінің қиындау деңгейіне қарай адамдар мал шаруашылығымен, егіншілікпен айналысқан кезде ру пайда болды, тәрбиенің рөлі арта түсті және оның түрлері өзгерді. Еңбек үрдісінің өзінде оқта-текте айтылатын нұсқаулардан балаларды бірте-бірте еңбекке даярлауға, оларды еңбектен бос уақыттарында әртүрлі дағдылар мен ептіліктерге оқытуға көшу іске асырылады. Сонымен қатар балаларды рудың дәстүрлерімен, діни түсініктерінің ережелерімен таныстырды.

Алғашқы қауымдық құрылыста отбасы болмаған кезде, балалар руға ортақ болды. Балаларды тәрбиелеу мәселесімен ру мүшелерінің ерекше тәжірибелі, құрметті адамдары, ақсақалдар айналысты. Кейіннен моногамдық отбасы пайда болғанда, балаларды тәрбиелеу мәселесімен өзі айналысты. Бірақ оның тәрбиесінің нәтижелерін ру, тайпаның ақсақалдары бақылап отырды. Бұл кезде тәрбие тапсыз сипатта болғандығы өзінен-өзі түсінікті. Барлық бала бірдей дәрежеде кеңінен қамтылды.

Қоғамның дамуының алғашқы сатысында, алғашқы қауымдық құрылыс кезінде адамдардың өмір жағдайлары өте ауыр болды, сондықтан да олар өмір сүру үшін бәрі бірге, тек ұжымдық қатынас түрінде еңбек ету қажет болды. Әлеуметтік теңсіздік, тап деген болмады, адамдар ортақ үйлерде тұрды және бала тәрбиелеу ісі де барлық руларға ортақ болды. Тапсыз қоғамда барлық бала бірдей өздеріне лайықты іс-әрекетке ерте қарастырылды. Жас кезінен бастап олар қоректік азықты өндіруге қатысты – жеуне болатын өсімдіктерді, жемістерді жинады. Жас шамасына қарай олардың үлкендермен бірлескен еңбекке қатысу дәрежесі өсіп отырды. Үлкендермен бірге және олардың басшылығымен балалар мен жеткіншектер өмірге қажетті еңбек ептіліктері мен дағдыларын меңгерді. Қыз балалар мен ер балалардың тәрбиесінде кейбір ерекшеліктер болды. Жоғарыда айтылғандай, балалар ерлермен бірге аңшылықпен және балық аулаумен басқа да кәсіппен айналысты, оларды күресе білуге, садақ ата білуге, атқа мінуге үйретті; қыз балалар үй шаруасына, әйелдермен бірге тамақ әзірлеуге, киім тігуге, ыдыс-аяқ жасауға қарастырылды. Барлық баланы жануарларды күтуге, егіншілікпен айналысуға үйретті,қолөнердің дамуымен оларды қолөнерге баулыды.

Жеке меншіктің, құлиеленушіліктің және моногамдық отбасының пайда болуымен алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы басталды. Жеке неке пайда болды. Отбасы ең негізгі қоғамдық құбылыстардың бірі болды, өз бетімен шаруашылық жүргізді, сонымен қатар бала тәрбиесімен айналыса бастады.

Отбасы тәрбиесі тәрбиенің бұқаралық түріне айналды. Пайда болған үстем таптар (көсемдер, ақсақалдар) ақыл-ой білімін дене еңбегінен бөлуге ұмтылды. Алғашқы білімнің негіздерін (жер өлшеу, өзендердің тасуын алдын ала түсіндіру, адамдарды емдеу тәсілдері және т.б) үстем таптар өздерінің қолдарына жинақтап, оларға өз үстемдігін жүргізді. Ой еңбегі мен дене еңбегінің арасында айырмашылықтар байқала бастады. Осы білімнің алғашқы түсініктерін оқыту үшін арнаулы мекемелер (мектептер) ұйымдаса бастады. Бұл үстем таптардың билігін арттыра түсті. Дене еңбегімен негізінен бұқара халықтың балалары айналысты. Ондай отбасыларда балалар еңбекке ерте үйретілді, ата-аналар өз тәжірибесін беріп отырды. Мектептерде жүргізілетін ұйымдасқан тәрбие бірте-бірте үстем тап өкілдерінің ісі бола бастады.

Тәрбиенің пайда болуы туралы мәселені буржуазиялық ғалымдар әртүрлі түсіндіріп келеді. Оны түсіндіруде буржуазиялық ғалымдардың арасында әртүрлі көзқарастары саралағанда кейбірінде, алғашқы адамдардың экономикалық өмірі ен еңбек әрекеттерінде және қоғамдың дамудың ең алғашқы даму сатысында бала тәрбиесінің өзегінде өмір сүрген тығыз байланысты жоққа шығару көзқарасы тән. Буржуазиялық ғалымдардың тәрбиенің пайда болуы туралы кейбір тұжырымдары адамның дамуы туралы тұрпайы эолюциялық түсініктердің ықпалымен қалыптасқан, ол негізінен тәрбиенің әлеуметтік мәнін жоққа шығаруға, оның үрдісін биологияландыруға алып келеді.

Жануарлар дүниесіндегі жинақталған барлық материалдарға негіздей отырып, аға ұрпақтың кейінгі ұрпаққа қоршаған ортаға бейімделу дағдысын беру « қамқорлығын» осы тұжырымдамалрдың Ш.Летурно, А.Эспинас сияқты жақтаушылары жануарлардың инстинктивті іс-әрекетін алғашқы адамдардың тәрбиелік тәжірибесімен бірдей деп қарастырады және тәрбиенің негізіне адамдардың тұқым жалғастыру инстинктивтік ұмтылыстары жатады, табиғи сұрыптау заңдылығы әрекет етеді деген теріс қорытынды жасайды. Тәрбиенің пайда болуының негізгі шарты алғашқы қоғамдағы адамдардың еңбек іс-әрекеті және қалыптасқан қоғамдық қатыныстар болып табылады.

§ 2. Ертедегі Грециядағы тәрбие жүйесі.

§ 3. Ертедегі Грецияда педагогикалық теорияның пайда болуы.

§ 4. Сократтың педагогикалық теориясы.

§ 5. Платонның педагогикалық теориясы.

§ 6. Аристотельдің педагогикалық теориясы.

§ 7. Ертедегі Римде тәрбие мен педагогикалық ой-пікірдің дамуы.

§ 8. Квинтилианның педагогикалық көзқарасы

Ертедегі Индияда мектеп ашыла бастады. Мыңдаған жылдар бойы қарапайым жер шаруашылығымен айналысатын қауымдардың ұйымдастыруымен қауымдық мектеп өмір сүрді.Сонымен қатар Кіші Азияда және Египетте мектептер дами бастады. Адамдар табиғат құбылыстарына бақылау жүргізе бастайды, су тасқынын алдын-ала анықтауды үйренеді, астрономия, геометрия, арифметика, медицина сияқты ғылымдардың негіздері қалана бастады. Осы мәліметтердің барлығы үстем тап өкілдерінің қолында жинақталған.

Ертедегі Қытайда төменгі және жоғары мектептер жұмыс істейді. Жоғары мектептерде үстем тап өкілдерінің балалары күрделі пероглиф тәсілімен оқуға және жазуға үйренді, философия және мораль жазушылар мен ақындардың шығармаларын оқып үйренді. Онда астрономиядан кейбір мәліметтер берілді. Ертедегі қолжазбаларда (Қытай, Индия, Мысыр және т.б.) тәрбие туралы мұғалім мен тәрбиеге қойылатын талаптартуралы құнды ойлар кездеседі. Бұл мектептерде қатаң тәртіп, дене жазалауды кеңінен қолданылады.
2-кесте

Ежелгі Қытайдағы тәрбие және оқыту

Тәрбиенің сипаты	Мектептің типтері	Тәрбие және оқудың мазмұны
ДІНИ Идеал: жан-жақты дамыған адам	Төменгі мектептер	Мораль, жазу, есептеу, музыка, садақ ату, атқа міну
	Жоғарғы мектептер	Күрделі иероглифтік тәсілмен оқу және жазу, есептеу, кейінірек діни сипаттағы философия және мораль, астрономия

Ертедегі Шығыстың, Греция мен Римнің құлиеленуші мемлекеттерінде тәрбиенің алғашқы жүйелері қалыптаса бастайды, алғашқы педагогикалық теориялар дүниеге келеді.

Ертедегі Египетте мектепте оқыту туралы алғашқы мәліметтер б.з.дейінгі 3 мың жылдықтарға жатқызуға болады. Мыңдаған жылдар бойы Нил сағасында белгілі психологиялық жеке тұлға қалыптасты. Ертедегі египеттіктердің идеялы көзге сараң, тағдырдың қиындығы мен соққысына шыдай білетін, табанды адам болып табылады. Осындай адамды оқыту және тәрбиелеу мақсатын қойды.

3-кесте__Ежелгі_Египеттегі_тәрбие_және_оқыту'>3-кесте

Ежелгі Египеттегі тәрбие және оқыту

Тәрбиенің сипаты	Мектептің типтері	Тәрбие және оқудың мазмұны
ДІНИ Идеал: көп сөйлемейтін, қиыншылыққа төзімді адам	Отбасылық тәрбие	Оқу, жазу, қолөнершілік білімдерді беру
	Тұйық (аулаішілік)	Оқу, жазу (700-ден астам иероглиф), діни мәтіндер құрастыру, астрономия, геометрия, медицина
	Жазғыштар мектебі	Жеңілдетілген иератикалық тәсілмен жазуды оқыту, сауасақ санау, діни мәтіндерді көшіріп жазу
	Қызметкерлер мектебі	Мемлекетті, шаруашылықты басқару ғылымдары
	Дәрігерлер мектебі	Ауруларды диагностикалау және емдеу
	Патша мектептері	Басқа халықтардың тілін оқыту, көне діни мәтіндерді аудару

Ертедегі Египетте жанұя тәрбиесі мен оқыту әйелдер мен ерлердің өзара қарым-қатынасының сипатын бейнелейді. Бұл қарым-қатынас тепе-теңдік негізінде құрылды. Сондықтан да ер балалар мен қыз балаларға оқытуға бірдей көңіл бөлінді.

Ертедегі Египетте қолданылған әдістер мен тәсілдер тәрбие мен оқытудың мақсаттары мен идеялына сәйкес келеді. Оқушыға ең алдымен тыңдай білуге үйретті. “Тыңдай білу – адамның ең негізгі қасиеті” қанатты сөзі кеңінен қолданылды. Мұғалім күнделікті өз шәкіртіне мынадай сөздерді жиі қолданды: “зейінді бол және менің сөзімді тыңда, менің саған айтқан сөзімнің ешқайсысын да ұмытпа”.

Египеттіктер дене жағынан жазалауға ерекше мән берді. Дене жағынан жазалау табиғи және қажетті деп есептеді. Көп ғасырлар бойы Египетте әкенің, тәлімгердің ерекше беделін қастерледі. “Әруақытта да әкенің және ата-бабаңның адалымен жүр” деген дәстүрмен тұқым арқылы мамандықты беру дәстүрі тығыз байланысты.

Ертедегі Индиядағы тәрбие мен оқытудың дамуына касталық құрылыс өзіндік із қалдырды. Тәрбие мен оқытудың генезисінің екінші негізгі жағдайларының біріне діни идеологияның (буддизмнің) әсері болды. Әрбір адам өзінің адамгершілік, ақыл-ой және дене сапаларын дамыту қажет болды. Идеялық тәрбие беруге тек ғана жоғарғы касталардың мүмкіндігі болды. Тәрбиенің мақсаты - ақыл-ой дамуы, рухани тәрбие, дене жағынан жетілу, табиғатқа, сұлулыққа сүйіспеншілік, өзін-өзі меңгеру және ұстамдылық.

Ертедегі Индияда ерекше қасеитті және сонымен бірге оқу кітабі болып табылатын “Бхагавадгита” (б.э.д. 1-мыңжылдықта) ерекше атауға болады, шәкірттерді тәрбиелеу және оқыту мазмұны мен жолдарының үлгілері ұсынылды. Басқа да алғашқы адамзат өркениеттері сияқты ертедегі Қытайдың бай және өзіндік педагогикалық дәстүрінің негізіне түбірімен алғашқы қауымдық құрылысқа кететін жанұялық-қоғамдық тәрбие тәжірибесі жатады.