Педагогикалықинституты аманжолкүзембайұлы деректану

1. 
   Жазбаша дерек түсінігі және түрлері
   

Жазбаша деректер тарихи зерртеулерде кеңінен қолданылатын ақпарат көзі екендігі баршамызға белгілі. Әлем тарихшылары арасында ондай деректердің беделі өте жоғары. Сондықтан әрбір зерттеуші алдымен жазбаша деректерді іздеп табуға тырысады. Жазбаша дерек дегеніміз кез келген затқа арнаулы белгілер арқылы өткен заманнан жеткен ақпарат. Оның тарихы жазу өнерінің пайда болуымен тығыз байланысты.

61

Жазбаша деректер сан-алуан. Пиктографиялық ақпарат көздерінен бастап ғылыми еңбектерге дейін жазбаша деректер болып саналады. Сондықтан да оларды бір жүйеге келтіріп, топтау мәселесі туындайды. ӘсіресеКеңес тарихшылары жазбаша деректерді бөлшектеудің бірнеше нұсқасын ұсынды. Алғашқыда барлық жазбаша деректердіқұжаттық (документальные) және баяндайтын(повествовательные) деп екі топқа бөлді. Бірінші топқа жататын ақпарат көздері өмірде болып жатқан уақиғаларды тіркеп отыру қажеттілігінен туған. Ондай құжаттарды жасағандар келешек ұрпаққа ақпарат қалдыруды ойлағанжоқ. Сондықтан да мұндай құжаттар шынайы болып, зерттеушінің сенімін арттырады. Дегенмен мұндай деректер оқиға жөнінде толық ақпарат бере алмайды.
Жазбаша деректердің екінші әдеиі тарих үшін жазылады. Оқиға ретретімен, толық әрі оның ішіндегі элементтердің бір-бірімен байланыстыра отыра баяндалады.Баяндамалы деректер мұқият тексеруді қажет етеді. Бір ғана ақпарат көзін пайдаланып тарих жазуға болмайды. Зерттеуді басқа дерек түрлерімен толықтыру қажет.
Әлбетте жазбаша деректерді осылайша топтау шартты түрде болуы мүмкін. Өйткені жоғарыда айтқанымыздай ақпарат көздері әр алуан. Деректердің бір түрі жойылып кетіп жатса, жаңа түрлері пайда болып жатады.
Деректердің бұл екі тобы да өз кезеңінде бірнеше түрлерге бөлінеді. Деректердің түрі дегеніміз –мазмұны мен ішкі құрылымы ұқсас құжаттар кешенін айтамыз.Деректердің топқа және түрге бөліну мәселесі ғылымда ұзақ пікірталас тудырғаны белгілі. Сондықтан ешбір ғалымның концепцясына еліктемей қазақ тарихына байланысты жазбаша деректерді өз қалауымызша топтауға тырыстық.
I. Құжаттық деректер:
1.Заңнамалық құжаттар.(Құқық ескерткіштері);

2.Акт деректері (келісім-шарттар);

3.Іс қағаздары(кеңселер мен мекемелерде пайда болған құжаттар);
4. Статистикаматериалдары.

II.Баяндау деректері:

1.Жылнама және хроника;
2.Жазу өнерінің алғашқы нұсқалары;
3.Ортағасырлық нарративті деректер;

4.Естеліктер мен и эпистолярлық жанр ескерткіштері;

5.Әдеби және публицистикалық шығармалар;

6. 
   Баспасөз материалдары.
   

2. 
   Жазу өнерінің пайда болуы және алғашқы жазбаша деректер
   

Жазу дегеніміз адамның ойын, пікірін білдіретін, хабарын жеткізетін таңбалар жүйесі. Жазудың басты атқаратын қызметі хабар беру.Оның алғашқы түрін

.

Пиктографиялык жазу шартты түрде бейнеленген суреттер аркылы тілдік формаларды емес, тек ойды, ұғымды білдіретін ертедегі жазу түрі.

Әрбір сурет бүтіндей хабарды білдіре алады. Ол хабар графикалық жағынан жеке сөздерге бөлшектенбейді.Осыған орай пиктограмма тілдік формаларды емес, оның мазмұнын бейнелейді. Осылай болғандықтан пиктограммалардың мағынасын әртүрлі тілдерде сөйлейтін адамдар түсіне алатын болған. Зерттеушілер пиктографиялық жазу ең алғаш рет неолит дәуірінде пайда болды деп есептейді.

хорезм жазу- ларына негіз болған

манихей, несториан, яковит жазуларына негіз болған

бастапқы түріндеКіші Азия, Грекия, Италия, т.б. елдерде қолданылды. Ал көне грек әліпбиі бірнеше тілдердің жазу-сызуына негіз болды.

Арамей жазуы зороастрашылдық,сирия-арамейжазуларыяковит, несториан(христиан секталары), манихей діндерімен байланыста тарады. Араб әліпбиі мұсылман дінінің, ислам мәдениетінің кеңінен таралуына байланысты көптеген түркі халықтарының жазу-сызуына негіз болды.

Қазақ жазба мұраларының көпшілігі араб әліпбиі арқылы біздің заманымызға жетті. 1912 жылыА. Байтұрсынұлыараб әліпбиіне негізделген қазақ жазуына алғаш реформа жасады. Ол қазақ жазуы тарихында«жаңа емле»(төте жазу)

деп аталып, халықты сауаттандыруда ірі бетбұрыс жасады. Әліпби 1913 жылдан бастап мұсылман медреселерінде, 1929 жылға дейін кеңестік мек-тептерде қолданылды.

• 
  ғасырдың 20-жылдары аяғында әліпбиді ауыстыру жайлы түркі, қазақ зиялылары арасында айтыс жүріп, төте жазу қолданыстан шығарылды. Дегенмен көрші Қытайдың Шыңжаң автономиялық ауданын қоныстанған қазақ жұрты бұл әліпбиді қазіргі кезге дейін қолданып келеді.
  

1929 жылыКСРОқұрамындағы түркі халықтары латын әліпбиіне көшірілді.

64