Пән бағдарламасының (syllabus) титул парағы Форма ф со пгу 18. 4/19

2. Оқытушы жөнінде ақпарат:

Ғылыми дәрежесі, лауазымы - география магистрі, География және туризм кафедрасының аға-оқытушысы

География және туризм кафедрасы, ауд. № 313 телефон: 8(7182) 67-36-85 (ішкі 12-77)

- студенттерге елтанулық зерттеулердің негізгі теориялары мен әдістерімен таныстыру;

- географиялық номенклатура - жер бедері, географиялық орналасуы, ішкі су объектілері туралы білім беру;

- әлем елдеріне кешенді елтанулық сипаттама беру;

• 
  «Елтану» курсының мазмұны мен міндеттерін;
  
• 
  Қолданыстағы оқу бағдарламасын;
  
• 
  Кешенді елтанудың құрылымын;
  
• 
  Қазіргі кездедегі кешенді елтанудағы өзекті мәселелерді білуі қажет.
  

• 
  Қазіргі талаптарға сай сабақ конспектерін дұрыс құрастыру;
  
• 
  Елдер мен аудандарға кешенді сипаттама жасай білу;
  
• 
  Елдердің даму деңгейін түсіндіру.
  

6. Дәріс сабақтарының мазмұны

1. 
   Кешенді елтану және елдерге кешенді сипаттама беру әдістемесі
   
2. 
   Елдердің географиялық сипаттамасы.
   

Географияда және күнделікті өмірде «ел»ұғымы көбінесе «мемлекет»ұғымымен мазмұндас болады, бірақ бұл ұғымдар мағыналық жағынан айырмашылық жасайды. Ғалымдар ел мемлекеттің кеңістіктік үлгісі, ал мемлекетелдің құқықтық негіздегі үлгісі деп түсіндіреді.

Ел - табиғи кешеннің негізінде қалыптасқан және кеңістікте, уақыт кезеңінде, ішкі және сыртқы байланыстарда мемлекет түрінде көрінетін, құрлықішілік деңгейдегі әлеуметтік-шаруашылық кешені.

Елтануелдерді кешенді түрде зерттейтін, олардың табиғаты, халқы, шаруашылығы, мәдениеті мен әлеуметтік ұйымдасуы туралы әртүрлі мәліметтерді жүйелейтін және жалпылайтын географиялық

пән болып табылады.

Елтану географияның біртұтастығының кепілі болып табылады: оның зерттеу объектісі алуан түрлі процестер болып жатқан, құрылымы күрделі аумақ болып табылады. Басқаша айтқанда, аумақтың біртұтастығын зерттеу үшін география ғылымдары жүйесінің

біртұтастығы қажет болады. Кешенді елтануда жекелеген аймақтар, елдер және олардың бөліктері табиғаты, халқы және шаруашылығы жағынан ішкі айырмашылықтар жасайтын біртұтас аумақтық күрделі жүйе ретінде қарастырылады.

Бұл жағдайда аумақтарды кешенді зерттеу үшін географияның басты салалары (физикалық, әлеуметтік-экономикалық, саяси география) түгел «жұмылдырылады».Кешенді елтанудың басты мақсаты – әртүрлі аумақтардың (елдер мен аудандар) біртұтас және кешенді сипаттамаларын беру. Мұндай сипат-тамаларда географиялық ғылымдардың әдістері көмегімен аумақтың бейнесін жасау қажет.

Елтану бағытының негізін салған ресейлік ғалым Н. Н. Баранскийдің анықтауынша, бұл сипаттамаларда «геологиядан бастап идеологияға дейінгі» мәселелер қамтылады. Жалпы алғанда, кез келген ғылым саласының маңызды міндеті әлемді танып-білу болып табылады. Кешенді елтанудың география ғылымының саласы ретінде ұдайы өзгеріп жатқан әлемнің географиялық келбетін танып-білуі ең алдымен ел аумағы деңгейінде жүзеге асады.

Әдебиеттер тізімі: (1, 2, 3, 4)
2 Тақырып. Елдің географиялық орны елтанулық сипаттама компоненті ретінде.

Жоспар:

1. 
   Елдердің аумақтық ерекшеліктері
   
2. 
   Елдердің. шекаралық ерекшеліктері
   

Мемлекет аумағы– белгілі бір мемлекеттің егемендігіндегі географиялық кеңістік бөлігі, ол мемлекеттің халықаралық деңгейде танылған аумағы болып табылады.

Жерінің ауданыбойынша ірі тоғыз елді (Ресей Федерациясы, Ка-нада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Аустралия Одағы, Үндістан, Аргенти-на, Қазақстан) атауға болады, олардың жерінің ауданы бірігіп, адам қоныстанған құрлықтың 55,8 %-ын құрайды.

Ал жерінің ауданы 30 мың км2-ден аспайтын микромемлекеттер-ге Еуропадағы «ергежейлі» мемлекеттер мен Мұхиттағы аралдық мемлекеттерді жатқызуға болады: Ватикан, Монако, Лихтенштейн, Мальта, Андорра, Мальдив Республикасы, Науру, Тувалу және т.б.

Ұсақ мемлекеттердің алып жатқан аумағы адам қоныстанған құрлықтың бар болғаны 1,3%-ын құрайды

Әдебиеттер тізімі: (1, 2, 3, 4)
3 Тақырып. Территория, табиғат елтанулық сипаттама компоненті ретінде.

Жоспар:

1. 
   Территория елтанулық сипаттама компоненті ретінде
   
2. 
   Табиғат елтанулық сипаттама компоненті ретінде
   

Мемлекет аумағының пішіні және таралып орналасуыбойын-ша да мемлекеттер айырмашылық жасайды. Бұл фактор ел аумағын иге-руде, экономикалық дамуына, мемлекеттік шекаралардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды роль атқарады. Осы тұрғыда елдерді бірнеше типтерге бөліп қарастыралды:

1.Созылыңқы пішіндегі мемлекеттер(Чили, Норвегия, Шве-ция, Вьетнам, Италия, Панама, Того, Гамбия). Олардың аумағы теңіз жағалауы бойымен немесе ірі өзендер бойымен жүздеген километрге созылып жатыр. Бұл көптеген аудандардың елдің әкімшілік орталығы-нан шалғай жатуына әсер етіп, аумақты басқаруға кедергі келтіреді. Мысалы, Чилидің орта бөлігінде орналасқан астанасы Сантьяго қаласы солтүстігіндегі шөлді аудандармен және оңтүстігіндегі Отты Жердегі теңіз маңы аудандарымен экономикалық жағынан әлсіз байланысқан. Италияның солтүстіктен оңтүстікке созылып жатуы, елдің оңтүстігі мен солтүстік аудандарының экономикалық тұрғыда біркелкі дамуына кедергі келтіруде.

2. Біртұтас аумақты алып жатқан мемлекеттер (Франция, Ис-пания, Польша, Венгрия және т.б.). Олардың аумағы квадрат немесе дөңгелек пішінді болып келеді. Бұл шеткі аудандардың ел орталығына шамамен бірдей қашықтықта орналасуына, мемлекеттік шекараларының салыстырмалы түрде қысқа болуына, қатынас жолдарының неғұрлым жақсы тарамдалуына, аумақтың экономикалық дамуына және басқарылуына қолайлы жағдай жасайды. Дегенмен, сыртқы пішіні қолайлы елдің аумағында да оның игерілуі мен басқарылуына кедергі келтіретін табиғи факторлар (биік таулар, батпақтар және т.б.) болуы мүмкін. Мысалы, Перу биік Анд тауларымен екі бөлікке бөлініп жа-тыр.

3. Шашыраңқы мемлекеттер (Индонезия, Филиппин сияқты аралдық мемлекеттер, екі бөліктен тұратын Малайзия және т.б.). Аумағы біртұтас емес, бірнеше бөліктерден тұратын мұндай мемлекет-терде басқару және қорғаныс, қатынас жолдары, экономикалық бай-ланыстар бойынша қиындықтар туындайды. Оқшауланған аумақтарда мемлекеттің ішкі бірлігін бұзуға әрекеттену қимылдары, әртүрлі ішкі кикілжіңдер, ел астанасының орнына қатысты таластар туындауы мүмкін. Мұндай мемлекет типіне АҚШ-ты да жатқызуға болады: оның құрамына кіретін Аляска мен Гавай аралдары негізгі аумақтан шалғайда орналасқан, бұл қосымша экономикалық шығындарға себепші бола-ды.

4. Құрамында анклавтар бар мемлекеттер.Анклав – мемлекеттің негізгі аумағынан басқа мемлекеттердің жерлері арқылы бөлініп жатқан немесе басқа мемлекеттің аумағында орналасқан аудандар. Анклав жағдайындағы аудандар қатарына Ресей Федерациясының құрамына енетін Калининград облысы, Әзірбайжан құрамындағы На-хичевань, Испания құрамына енетін, бірақ Мароккода жатқан Сеута мен Мелилья және т.б. анклавтар жатады. Анклавтар жалпы алғанда мемлекеттің стратегиялық жағдайына қолайлы әсер еткенімен, елдің әскери жағынан осал, экономикалық байланыстарға қолайсыз ауданда-ры болып табылады.

1. 
   Елдің тарихи-географиялық даму кезеңдері.
   
2. 
   Дүние жүзінің саяси картасының қалыптасуы.
   

1. 
   Елдің саяси жағдайы елтанулық сипаттама компоненті ретінде.
   
2. 
   Елдің экономикалық жағдайы елтанулық сипаттама компоненті ретінде.
   

Жеке ел аумағы саяси, экономикалық тұрғыдан біртұтас түзілім болғанымен, оның ішкі айырмашылықтары негізінде аймақтар (аудандар) ажыратылады. Сол себепті көптеген елдерге аймақтық даму проблемалары тән бола-ды. Әсіресе ірі елдерде аймақтар бойынша әлеуметтік-экономикалық дамудың әркелкілігі байқалады, бұл бірқатар елдерде аймақтарды да-мыту концепцияларының жасалуына себепші болған.

Аймақтық даму концепциясыныңмақсаты аймақтардың тұрақты дамуын қамтамасыз ететін ұзақ мерзімдік басқару тетіктерін жасау, аймақ дамуын сыртқы ортадағы өзгерістерге бейімдеу болып табыла-ды. Әр елдің жеке ерекшеліктеріне байланысты аймақтық дамуының өзіндік бағыттары болады. Соған қарамастан, аймақтардың даму концепциясының жалпылама құрылымы мен кезеңдерін анықтауға болады. Ресей ғалымдарының анықтауы бойынша, ол негізінен төрт кезеңді қамтиды.

1.Проблемаларды талдау: жүйелік диспропорциялар мен олардың себептерін анықтау; дамудың басты проблемаларын, соның ішінде ел бойынша және аймақтық проблемаларды анықтау; проблемаларды шешу жолдары мен мерзімін анықтау.

2. Мақсаттар мен стратегияларды негіздеу: даму мақсаттарын айқындау және олардың өзара сәйкестіктерін зерттеу; мақсаттарға жетудің жолдары, ресурстары, экономикалық және т.б. тетіктерін талдау; дамудың басым бағыттарын анықтап, оларға ресурстарды жұмылдыру.

3.Әрекеттердің салдарларына баға беру: қол жеткен нәтижелерге талдау жасау; аумақ проблемаларының шешілу жағдайындағы өзгерістерді анықтау; жаңа проблемалардың пайда болу мүмкіндігін бағалау.

4.Тиімді стратегияны таңдау: ресурстарды пайдалану тиімділігін бағалау; даму стратегиясының сыртқы ортадағы өзгерістерге бейімделу деңгейін бағалау; дамудың кешенді сипатын қамтамасыз ету.
Әдебиеттер тізімі: (1, 2, 3, 4)
6 Тақырып. Елдің халқына сипаттама беру. Мәдениет рөлін зерттеудегі елтанулық тәсіл.

1. 
   Елдің халқына сипаттама беру.
   
2. 
   Мәдениет рөлін зерттеудегі елтанулық тәсіл.
   

Елдер ең алдымен халық саны бойынша айырмашылық жасайды. Жалпы халық санының өсуі өзіндік қоғамдық-тарихи және аумақтық ерекшеліктер тән күрделі құбылыстар мен процестердің әрекетіне бай-ланысты болады. Ғалымдар дүние жүзіндегі халық санының өсуіне тән маңызды факторлар ретінде табиғи(биологиялық), әлеуметтік-экономикалық(қоғамның шаруашылық дамуы, халықтың әдет-ғұрыптары мен дәстүрлер), саяси (мемлекеттің демографиялық сая-саты), діни (діннің демографиялық жағдайға әсері), медициналық(денсаулық сақтаудың даму деңгейі), экологиялық (адамды қоршаған ортаның жай-күйі), гуманитарлық (халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасы) факторларды атайды.

Қазіргі дүниеде халық саны 100 млн адамнан асатын 11 мемлекетті бөліп қарайды, халық саны ең аз мемлекеттерге Ватикан, Монако, Сан-Марино т.б жатады
Әдебиеттер тізімі: (1, 2, 3, 4)
7 Тақырып. Еуропа аймағына кешенді елтанулық сипаттама.

Жоспар:

1. 
   Еуропа елдерінің жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Табиғат ресурстары, оларды экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау.
   
3. 
   Халықтар географиясының ерекшеліктері, экономикасының құрылымы мен ұйымдастырылуының факторлары.
   
4. 
   Сыртқы экономикалық байланыстар, олардың мәні.
   
5. 
   Жалпы Еуропалық экономикалық кеңістік.
   

Еуропа елдерінің жалпы сипаттамасы. Еуропаның саяси картасы, оның екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өзгеруі. Дүние жүзілік аренадағы Еуропа елдерінің орны. Еуропа елдерінде мемлекетті басқарудың түрлері, экономикалық даму деңгейі және даму жолдары бойынша топтастыру. Табиғат ресурстары, оларды экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау. Экологиялық проблемалары. Халықтар географиясының ерекшеліктері, экономикасының құрылымы мен ұйымдастырылуының факторлары; өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығының географиясы. Сыртқы экономикалық байланыстар, олардың мәні. Әскери және экономикалық блоктар. Халықаралық қатынастарды орнатудағы жаңа саяси көзқарастар.

Еуропада өнеркәсіпті орналастырудың және дамытудың басты ерекшеліктері. Жалпы Еуропалық экономикалық кеңістік.
Әдебиеттер тізімі: (1, 2, 3, 4)
8 Тақырып. Азия аймағына кешенді елтанулық сипаттама.

Жоспар:

1. 
   Азия елдеріне жалпы сипаттама.
   
2. 
   Шетелдік Азияның географиялық аудандарға бөлінуі және олардың қысқа саяси-географиялық сипаттамасы.
   

Шетелдік Азияның географиялық аудандарға бөлінуі және олардың қысқа саяси-географиялық сипаттамасы. Қиыр Шығыс, Оңтүстік Азия, Оңтүстік-Шығыс Азия, Батыс Азия (Таяу және Орталық Шығыс).

1. 
   Африка елдерінің жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Табиғат ресурстары.
   
3. 
   Халқы.
   
4. 
   Шаруашылықтың жалпы сипаты.
   
5. 
   Сыртқы экономикалық байланыстары.
   

Африка елдерінің жалпы сипаттамасы. Аумағы және географиялық орны. Аумағының құрамы, қазіргі саяси бөлінісі. Африка мемлекеттерінің ауданы мен халқы жөніндегі негізгі мәліметтер. Африка елдерінің халықаралық саяси аренадағы орны мен маңызы.

Табиғат ресурстары. Континенттің табиғат зоналары мен ландшафттарды шаруашылық тұрғыдан бағалау. Гидроэнергетикалық және отын ресурстары. Шөл зоналарды суландыру және су мәселесі. Минералдық шикізаты. Топырақ-өсімдік зоналары, оларды шаруашылыққа пайдаланудың мүмкіндіктері.

Халқы. Халықтың саны мен демографиялық құрылымы. Ру, тайпалық және тіл топтары бойынша бөлінуі. Ұлттық қалыптасу проблемасы. Нәсілдік кемсітушілікке қарсы демократиялық күштердің күресі. Халықтың біркелкі орналаспауы. Африка халқының миграциясы. Қала және ауыл халқы. Еңбек ресурстары және оларды пайдалану.

Шаруашылықтың жалпы сипаты. Дүниежүзілік шаруашылықтағы Африканың орны. Бай табиғат ресурстарын шетел капиталы тарапынан талан-таражға түсуі. Африка елдерінің төмен даму денгейі. Африка елдерінде шетелдік капиталдың қазіргі позициясы. Мемлекеттік сектордың маңызы. Африка елдерінің экономикалық тәуелсіздігі үшін күресі. Африканың жекелеген елдері арасында экономикалық және саяси дамуындағы ерекшеліктер.

Сыртқы экономикалық байланыстары. Дүниежүзілік рыноктағы Африка елдерінің үлес салмағы. Сыртқы сауданың сипаты. Жаңа экономикалық тәртіп үшін демократиялық күштердін күресі. Африка елдерінің сыртқы сауда байланыстарының құрылымы мен бағытындағы өзгерістер. Африканың басты аймақтық топтары. Солтүстік, Батыс, Орталық, Шығыс және Оңтүстік Африка елдері.

1. 
   Америка Құрама Штаттары. Географиялық орны және табиғат ресурстары.
   
2. 
   Дүниежүзілік шаруашылықтағы АҚШ-тың үлесі.
   
3. 
   Дүние жүзілік рыноктағы АҚШ экспансионизмі.
   
4. 
   Канада. Географиялық орны және табиғат ресурстары.
   
5. 
   Халқы және мемлекеттік құрылысы.
   
6. 
   Шаруашылығының жалпы сипаттамасы мен даму ерекшелігі.
   

Шаруашылығы. Дүниежүзілік шаруашылықтағы АҚШ-тың үлесі. Әлемнің басқа елдерімен салыстыру. Өндіріс пен капиталдың шоғырлану деңгейінің жоғары болуы. Ауыл шаруашылығы. "Американдық" ауыл шаруашылығын дамыту типі (Оңтүстіктен басқа). Ауыл шаруашылығының әлеуметтік құрылымы. Аграрлық қарым-қатынастар. Өсімдік пен мал шаруашылық салаларының орналасуы. Ферма типтері мен олардың орналасуы. Ауыл шаруашылық аудандары.

Сыртқы экономикалық байланыстары. Дүние жүзілік рыноктағы АҚШ экспансионизмі. АҚШ-ты дүниежүзілік рыноктағы ірі қаржы экспортер ретінде қарастыру. Континенттер мен мемлекеттерде американ қаржысалымдарының таралуы. Дүниежүзілік рыноктағы АҚШ алып отырған орнының әлсіздену факторлары. АҚШ-тың Батыс Еуропа елдерімен, Канадамен, Латын Америкасы елдерімен, Қиыр Шығыс елдерімен байланысы және қарама-қайшылықтары.

Канада. Географиялық орны және табиғат ресурстары. Минералдық шикізатқа және металл ресурстарына, мұнайға және калий тұздарына бай болуы. Гидроресурстардың, орман байлықтарының молдығы. Климаттың шаруашылыққа кері әсері.

Халқы және мемлекеттік құрылысы. Халықтың қалыптасу факторлары. Иммиграцияның рөлі. Негізгі ұлттық топтар, олардың сипаттамасы. Халықтың тығыздығының төмен болуы, біркелкі орналаспауы. Урбанизация, қала және елді мекендердің түрлері. Халықтың кәсіби және топтық құрамы.

Шаруашылығының жалпы сипаттамасы мен даму ерекшелігі. ІІ-Дүниежүзілік соғыстан кейінгі дамуының күшейюі. Гидроэнергетиканың және энергияны кажет ететін өндірістің ерекше рөлі. Басты ауыл шаруашылық аудандары. Көлігі. Ішкі көліктің дамуы, оның ерекшеліктері. Құбыр көлігі. Сыртқы экономикалық байланысының маңызы. Сыртқы сауданың көлемі, кұрылымы, бағыты. Төлем балансы. Экономикалық аудандары. Ел экономикасында оның рөлі және әртүрлі дамуы.
Әдебиеттер тізімі: (1, 2, 3, 4)
№11 Тақырып. Аустралия және Тынық мұхиттық аралдар аймақтарына кешенді елтанулық сипаттама.

Жоспар:

1. 
   Еуразия мен Америка арасындағы халықаралық жол бойындағы Австралия, Жаңа Зеландия және Мұхит аралдарының орны.
   
2. 
   Жекелеген елдердің экономикалық деңгейдегі ерекшеліктері.
   

Еуразия мен Америка арасындағы халықаралық жол бойындағы Австралия, Жаңа Зеландия және Мұхит аралдарының орны. Территориялардың шалғайдығы және олардың стратегиялық маңызы. Ұлт-азаттық қозғалыстың өсуі және оның Мұхит арал елдері, Меланезия, Полинезия, Микронезияның саяси картасына тигізген әсері. Жекелеген елдердің экономикалық деңгейдегі ерекшеліктері. Австралия, Жаңа Зеландия - экономикалық даму деңгейі жоғары елдер. Мұхит аралдары елдерінің артта қалғандығы мен экономикасының ерекшелігі.