С.Торайғыровтың “Таныстыру”, “Адасқан өмір”, “Кедей”, “Айтыс” туындылары қазақ поэмасы тарихындағы жаңа беттер ғана емес, әдебиетіміздегі бедерлі белес, үрдісті үлес, кезеңдік шығармалар

 С.Торайғыровтың “Таныстыру”, “Адасқан өмір”, “Кедей”, “Айтыс” туындылары қазақ поэмасы тарихындағы жаңа беттер ғана емес, әдебиетіміздегі бедерлі белес, үрдісті үлес, кезеңдік шығармалар.

Ақын “Адасқан өмір” поэмасында адамның өмірін түрлі кезеңге бөліп, соны тегіс өзіндік ерекшеліктерімен үйлестіре отырып, суреттеу шығады. Өмірдің кезеңдерінде қай адамның болсын, қай кездегі адамның болсын бапсында, бойында болатын мінез-қылықты, хал-жайды, ой-қиялды дәл, өте шебер суреттейді.

“Таныстыру”, “Кедей”, “Кім жазықты?”, “Қамар сұлу” романдары мен поэмаларында өз замындағы бірсыпыра кісі бейнелер бар: Қамар мен Аппақай қазақтың оқыған, ұнамды, ақылды, көрікті қыздарының бейнесі, Жорға Нұрым, Тасболат ала аяқ қу, ірі феодалдардың бейнесі; қазақтың зиялы қауымынң, таихи тұлғалардың бейнесі.

“Кім жазықты” романы –тұңғыш өлеңмен жазылған роман. Романға үш ұрпақ өмірі арқау болған, замана өзгерісіне қарай соңғы ұрпақ өкілдерінің арасындағы тартыстар, көзқарас қайшылықтары суреттелген. Әжібай менәжібайшыларды тудырған заман шындығы, романда әлеуметтік теңсіздік шындығы ашылған. “Кім жазықты” романында қазақ қоғамының күрделі мәселелері кең түрде алынып, суреткерлік шеберлікпен жазылған.Өлеңмен жазылған “Кім жазықты?” романында ақын Әжібай болыстың “өсу жолын”, оның шолжаңдық, мас, жалқау, бет-әлпетін, азғындығын көрсетеді. Әйел мәселесі мұнда да басты орын алады. Әмеңгерлік, қыздардың сүйгеніне бара алмауы батыл айтылады.

Роман аяқталмаған. Алацда қазақ тұрмысының сол кездегі әдет-ғұрпы, Әжібай болыс қылықтары арқылы көрінетін әлеууметтік теңсіздік – мұның бәрі дәл көрсетілген. Ақын осыларға кім жазықты, кім кінәлі деп сұрау қояды.

“Қамар сұлу” романы – көркем прозадағы жаңашыл шығарма. Романда өмір шындығын суреттеуде, кейіпкерлер образын сомдауда көркемдік құралдарды аса бір шеберлікпен қолданған. Роман ескі мен жаңаның күресінің көркем бейнеленуімен құнды.

Романдарында ескі қазақ ауылын, оның бай-феодалдарының надандық қылықтарын, олардың қолында бас бостандығын ала алмай бодан болған қазақ қызының тағдырын жазады. Ескі әдет-ғұрыпқа қарсы, жаңаша білім алған Ахмет, Қамар және оның әкесі сияқты жағымды кейіпкерлер олпрға қарсы қойылады. Бұлар парасатты, өмірге сын көзімен қарайтын, бірақ сол соқыр күшке бел байлап, қарсы шығуға әлі шамасы жоқ жандар. Алайда, қазақ жастарының алға, жаңаға ұмтыла бастаған алғашқы өкілдері еді.

2. Мағжан поэмалары

Мағжан романтизмi дегенде, оның үлкейту, әсiрелеуi поэзияға тән шарттылыққа негiзделгенiн, сол арқылы ақын стилiне де тән екенiн қайталап айтқымыз келедi. 1914 жылғы «Жер жүзiн топан басса екен» өлеңi – бұған дәлел.

Жер жүзiн топан басса екен!

Асқар таудан асса екен!

Таудай толқын құтырып,

Улы көбiк шашса екен!

Басса екен топан жер жүзiн!

Жапса екен көбiк Күн көзiн!

Жанды-жансыз жоқ болып,

Қалсам жалғыз бiр өзiм!

Жан иесi тыншықса,

Үн иесi тұншықса,

Қараңғы жердiң көгiне

Күн болып сонда мен шықсам!

Қандай ойын салар ем!

Жалынмен бәрiн жалар ем!

Шетсiз-шексiз дүниеде

Жалғыз өзiм қалар ем!

Заулаған от – жалғыз жан

Жер мiнездi жоқ адам.

Заулап тұрған отымнан,

Жаратар ем жаңа адам!

Поэзияны сөзбе-сөз түсiндiрумен шектелiп, бiржақты кетуден арылсақ, ақынның жер жүзiн топан су басып, жалғыз қалуды шындап тiлеп тұрмағаны анық. «Заулап тұрған отымнан // Жаратар ем жаңа адам» – деген лирикалық қаhарман ниетi мұңарасымен қарасақ та, күрескердiң өзгерic, жаңалыққа деген құштарлығын ашуға арналып жазылған өлең екенiн ұға бастаймыз. Лирикалық қаhарман құдiреттiлiгi сонда: жер жүзiн басқан топанның, биiктегенi cондай, асқар таудан (жай тау да емес) асуын тiлейдi. Таудай толқынның құтырып улы көбiк шашуы бұл үрейлi көрiнicтi ұлғайта бередi. Ол аз десеңiз, толқын шашқан улы көбiктiң күн көзiн жабуы да сендiредi. Мiне, осы кереметтерге тәнтi етуден кейiн барып, лирикалық қаhарманның түпке сақтаған мақсаты, күн болу, сол арқылы өзгерiс жасау талабы жота көрсетедi. Cөйтiп, керемет көрiнiстер: жер жүзiн топан басуы, күннiң ойын салуы т.б. шартты үлкейтулер септесе келе өлең идеясын неғұрлым әсерлi жеткiзудi негiздеген.

Осы тұста Мағжан өлеңдерiндегi қайғы-мұң мәселесiне де арнайы көңiл бөлгiмiз келедi. Расында да социализм заманында бiзде бақытсыздық болуы мүмкiн емес, совет адамдары әрқашан да бақытты деген теорияны бiр кезде ту етiп көтерсек, ендi-ендi ғана оның өмiр күрделiлiгiн ескермеуден туған бiржақты, үстiрт екенiн мойындай бастадық. Күн бар жерде көлеңке болатыны тәрiздi, қуаныш бар жерде қайғы да жоғалып кете қалмайтынын, тiптi қапалана бiлмеген адамның шаттықты бағалауда да кенже қала берерiн бағымдай бастадық. Бұл зерделеу шындық ауқымдылығын, cоған сай адам сезiмi cан қырлылығын, оған тек масайрау биiгiмен қарау жетiмсiздiгiн түсiнуге әкелдi. Демек С. Cейфуллин, I. Жансүгiров, C. Мұқанов тәрiздi әрiптестерi өмiрдiң күнгей жағын көбiрек қызықтаса, назарсыз, жоқтаусыз қалып бара жатқан көлеңке тұсқа М. Жұмабаев көбiрек үңiлсе, мұның бәрi ақындардың бiрiндегi жоқты екiншiлерi толықтыруға ұмтылуы деп түсiнген жөн. Cөз жоқ, басқалар аз ескерген мұң – шерге бет бұрған Мағжан оны өзiнше биiктетiп, шарықтатса, ол да өмiрдiң қат-қабат сырын жан-жақты ашу талабына бағындырылған деп санаймыз. Мәселен, «Менi де, өлiм, әлдиле» өлеңiнiң алғашқы шумағында-ақ қасiреттiң жоталанған түрi отау тiккен:

Қажыдым ендi, күш бiттi,

Көңiлсiз, cалқын, күн бұлтты.

Жел бұйығып тербелген,

Әлдекiмнiң өлгенiн,

Оны қалай көмгенiн

Әңгiме ғып күңiренген.

Жел, күңiренбе, жасың тый,

Өлiм күйi – тәттi күй.

Балқиды жаным бұл күйге.

Менi де, өлiм, әлдиле,

Әлдиле, өлiм, әлдиле!..

Осы шумақтағы: «Қажыдым ендi күш бiттi», – дегенiне қарап, лирикалық қаhарманның шынында қуаты сарқылған, әлсiз, боркемiк екен деп сөзбе-сөз түсiндiрмеймiз. Бұлайша айту арпалыстың соншалық ауырлығын көзге ұру үшiн қызмет етiп отыр. Әйтпесе, лирикалық қаhарманның күрестi дiттейтiнi өлеңнiң өн бойынан байқалып отырады. Демек әрi таусылдым деп, тағдырға мойын сұну, тiптi, балқу; әрi өктем күш иелерiнiң соншалық тiзе батыруын көрсету-алмасып отыруы – айқас қаталдығын да, қол қусыру мүмкiн еместiгiн де қатар өрбiтедi. Бiз лирикалық қаhарманның қандай зобалаңға ұшырағанын (түрмеге түстi ме, жазғандары шықпай жатыр ма, әлде халық басына төнген ашаршылыққа ашынды ма) нақты көрмеймiз.Cебебi ақын лирикалық қаhарманның белгiлi бiр жағдайда қалай шайқасқанын тәптiштеуден саналы түрде аулақтай отырып, тек бiр дәуiрге емес, бар заманға қажет күрескерлiктi ту етiп ұстаған. Демек лирикалық қаhарманның тек белгiлi бiр шақтағы нақты бiр шырғаланға қарсы ұмтылысын емес, әр дәуiрде әр сипатта тууы мүмкiн дүрбелең атаулыға дайындалған қарсылық сезiмiн жар ету, мiне, Мағжан көздегенi – осы. Cондықтан да жоғарыда келтiрiлген бастапқы шумақта кiм көз жұмғаны белгiсiз («әлдекiмнiң өлгенiн»), оған күйзелушi де белгiлi бiр адам емес, жел ғана. Оның есесiне өлiмнiң «тәттi күй» екенiн, оған жаны балқитынын паш ету, өлiмге «әлдиле» деп тiлек ету осы шығармадағы бар шумақтың cоңғы тармақтарында ылғи қайталанып берiлiп отырады. Әйтсе де қанша тiзбектелсе де, бұл апатқа бас июдi ығыстырарлық көрiнiстер қоса өрiлуi өлеңде қарама-қарсы сезiм сайысының шынайы да сәттi өрiстеуiне жағдай жасайды¹.

«Батыр Баян» поэмасының жазылуына байланысты Ш.Елеукенов мынадай орынды пікір айтады: Шоқан жазбаларында Абылай ханның қол жинап, Баяндармен бірге аттанғаны туралы дерек бар. Мүмкін, Мағжан Шоқанның осы жазбасын оқыған болар, Шоқан «Исторические предания о батырах ХҮШ века» деген очерк жазды, солардың деректерін пайдаланған болар деген пікір айтады. Мүмкін. Тарихи очерк атап отырған осы еңбегін Шоқан аңыз деп атаған ғой. Онда қалмақтар ақ киіз үй береміз деп шақырғанда Баян ханның бармағанын қалаған. Хан тыңдамаған. Шоқан Баян қалмақтарды қуды, жете алмады, кейін қайтқанда жолда әскері де, өзі де қалмақтар улап кеткен судан өлді дейді. Мағжан бұларды шығармашылықпен біраз өзгерте пайдаланған. Тек Шоқанда Ноян деген бала батыр аталмайды. Ондай адам, шындығында, болған емес. Ол – ақынның қоспасы. Дегенмен, мұның түбінде де ақиқат жылты бар. Баянның ағайындарының бірі Сары дегеннің Қыстаубай деген баласы қалмақтың Лағыл деген қызымен қашып кеткенде әкесі қуып жетіп өлтіруге Баянды жұмсайды. Алайда Баян екі жасты өлтірмейді, киімдерін қозы қанына малып алып келеді. Сонда осы аңыздар негізінде Ноян Мағжан қиялынан туған.

1. 
   «Ақбілек» романы
   
2. 
   «Қартқожа» романы
   

«Ақбілек» романы – кезінде жеке кітап болып басылып үлгермеген шығарма.

Романда азамат соғысы кезіндегі қазақ даласындағы аласапыран жағдай, әлеуметтік тартыстар, жеке адамдар тағдыры сөз болады. «Мұнда феодалдық-рушылдық ортада жікшілдік тартыстардан қорлық көрген қазақ қызының жаңа заман шындығын пайдаланып, өз бақытын табуы, тең құқылы азамат болуы бейнеленеді», – дейді С. Қирабаев[9, 14 б.].

Ақтар қашып, қызылдар қуып, қазақ елі тыныштықтан айрылған заманда көптеген қиянат, зорлық-зомбылықтар болып жатты. Әсіресе қазақ қызының бұрын болмаған қорлыққа ұшырауы – ауыр сын. Оны жеңіп шығу үшін қайрат-жігер, төзім керек болады. Романдағы басты кейіпкер өмір ауыртпалығын осындай қасиеттері мен білім арқасында жеңіп шығады.

Негізгі кейіпкер Ақбілек – роман басында уайым-қайғысыз жүрген ерке қыз. «Мамырбайдың Ақбілегі, Ақбілегі – жас түлегі, айы-күні – сұлу қызы, алтын сырға, күміс шолпы сылдырлатып, былдырлатып, ақ көйлегін көлеңдетіп, қызыл, жасыл көрпелерін қағып үйге әкелген ед» [9, 145 б.].

Ақбілек екі кештің арасында бақытсыздыққа ұшырайтынын қайдан білген. Тауды паналап жүрген қашқын ақтар Мұқаштың көрсетуімен Ақбілекті тауға алып кетеді.

«Қартқожа» романы. «Бұл – қазақ кедейінің өмірін, оның әлеуметтік арпалыстар кезіндегі күрделі тағдырын эпикалық үлгіде көркем бейнелеуге арналған қазақ әдебиетінің алғашқы көлемді шығармасы» [9, 9 б.].

Мұнда ақ патша заманынан бастап 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, елді біресе ақтар, біресе қызылдар билеп, аласапыран болған кез, жұрттың малын тартып алу, байларға қысым секілді әлеуметтік ірі оқиғалар кең көлемде баяндалады.

Осындай жағдайларды суреттеуде Жүсіпбек өзінің реалист жазушы екендігін дәлелдейді.

Қазақ жерінен тыныштық кетіп, дүние астаң-кестең боп жатқанда Қартқожаның оқуға ұмтылуы, оқудың арқасында көзі ашылып, мұқтаждықтан құтылып, елге жаны ашитын, ел қамын ойлайтын азамат боп шығуы – роман идеясы.

Роман 1926 жылы Қызылорда қаласында жеке кітап боп басылып шығады.
11-тақырып С.Сейфуллин

Жоспар

1. 
   Сәкен романтизмі
   
2. 
   Сәкен реализмі
   

Cәкен романтизмi дегенде (кейiн Сәкен реализмi cөз болғанда да), жекелеген пiкiр бiлдiру, мақалаларды былай қойғанда, арнайы монографиялық еңбектер³ жазылғанын, онда Сәкеннiң негiзiнен реалистiк дәстүрдi ұстаумен қатар, әсiресе, бастапқы кезде романтикаға көңiл бөлуi cөз болғанын еске аламыз.

C.Cейфуллиннiң алғашқы туындыларын (1914 жылғы) алып қарастырсақ, өмiрдi әдеттегi қалпында бейнелеген «Нұра», «Жайлауға көшу», «Қоштасқан жер» өлеңдерi арасында суреттеу мәнерi тұрғысынан оқшау көрiнетiн шығармасы – «Түс». Өлеңде лирикалық қаhарманның түсiнде жапан түздi кезiп жүрiп, «қорғансыз бiр бақшаға» кiруi cөз болады. Бақшадағы өсiмдiктiң жаздағы (күздегi емес) қураған түрi нақты көрсетiлген:

Бостандықтың таяу қалғанын сезiп, оған үлкен үмiт артып, жаңа пафоспен жазылған ақын өлеңiнiң бiрi – «Далада». Шы­ғарманың алғашқы жолдарынан-ақ көрiнгендей, лирикалық қаhарманның әдеттегi ат емес, «Жүген-құрық тимеген, // Жасынан ноқта кимеген // Алты жасар асауды» ұстап мiнуi де жай адамның қолынан келе бермейдi. Асаудың бұдан әрi өрiлген әрекеттерi де оның әншейiндегi жүйрiк деген аттан мүлде бөлектiгiн әйгiлейдi. Асаудың үн қатуы да ерекше: «Ақырды асау». Ақырудың бiз естiп келген кiсiнеуден көп жоғары екенi белгiлi. Ат үнiне даланың жаңғыруы да дыбыс артықшылығын (даланы жаңғырту оңай ма) аша түседi. Тiптi, асаудың тулап, орғуы тұсында даланың «дүбiрлеп» күңiренуi де өзгеше әсерлi. Бұл ерекшелiктi аттың жалқұйрығы желмен ысқыруы, «жүйткiп, зымырап» құлашын керуi; демi көрiктей ырсылдауы т.б. шарықтата түседi. Лирикалық қаhарман ici де қарапайым адам қолынан келе бермейдi: «Алты жасар асауды» ұстап мiнумен қатар, ол орғығанда, атқа ие болуымен (ұшып түспей) ғана тынбайды, «Орғытып, ұшыртып жүрiп // Көкiректi кернеп // Кең даланы күңiрентiп // Қатты айқайлап» ән салады. Лирикалық қаhарман даусының зор екенiн оған қосылған көлдiң көлемi кең «шалқар» болуы (жай енсiз көл емес,шалқар көлдi қамту оңай ма) дәлелдей түседi. «Шалқар» болуымен де тынбай,оның алдында «аққулы-қазды» сөзi келуi де көлдiң көлемiн ғана емес, байлығын жайып салады. Лирикалық қаhарман әнiне тек көл емес, өзен де қосылуы, өзен болғанда да оның «қамысты-құрақты көк» өзен күйiнде қоштауы да (көк – әcемдiктiң, қамыс – құрақ белгiлi бiр барлық, байлықтың белгici десек) дауыстың пәрмендiлiгiн арттыра түседi. Осындай ерекшелiктерi арқылы бұл өлеңдегi лирикалық қаhарман романтикалық сипатқа ие болып тұр. Шығармада лирикалық қаhарманның үздiк сипатына ол атқарған iстердiң кесектiгi ғана емес, өлең тармақтарының бiркелкi болмай, бiресе кiлт ұзарып, бiрде кiлт қыcқарып, екпiн, саз түрлiшелiгiн тудыруы да ықпал еткен. Cондай-ақ инверсияны пайдалану: қимылды бiлдiрерлiк сөздердi, етiстiктердi, алдымен берiп, одан кейiн барып сол әрекет иелерiн келтiру нәтижесiнде соңғы сөзге арнайы көңiл бөлгiзу жүзеге асуы да сол iс қожасының ерекше сипатын тұлғаланта түсуге септiгiн тигiзген (Лирикалық қаhарманның бұл ерекшелiгi «Сәкен стилi» тақырыбы тұсында да сөз болады.– Қ.Ж.). Мәселен, «ақырды» сөзiнен кейiн «асау» қолданылуы («Ақырды асау»), «жаңғырды» етiстiгiне iлесе «дала» алынуы («Жаңғырды дала»), cондай-ақ «тулады, орғыды» өрнегiнен соң тағы да «асау», «Дүбiрлеп күңiрендi» тiркесiне жалғаса «дала» сөзi орын тебуi, т.б.– бәрi тармақ cоңындағы «асау», «дала» сөздерiне екпiн ұялатып, кiдiртiп, cол кейiнгiлерге басты назарды аудартуға жол ашады.

Әдебиет

1. 
   Жүсіп Қ.П. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. Павлодар,2007
   

1. 
   «Күлтай» әңгімесі
   
2. 
   «Қара шелек» әңгімесі
   

Күлтайдың күйеуі екі жыл тұрған соң қайтыс болады. Жұмабай дейтін қайнысы бар деп есіттік. Күлтай кейде осы қайнысы туралы ойланып:

-Я асқан данышпан шығар да, я дым білмейтін милау шығар,- дейтін.

Күйеуі өлген соң Күлтайға ие көбейді. Қатыны бар Бірмағамбет, қатыны өлген Әжігерейдің ойлары болады. Күлтайдың немере ағасы Абдол Күлтайды Әжігерейге икемдеп, Жұмабай сенің теңің емес, онымен күн көре алмайсың- дейді.

Күлтай абысын-ажындарымен сөйлесіп, Жұмабай туралы сөз тартып көрсе:

-Жуас бала еді, үндемейтін еді, бұл елден кеткелі көп жыл болды ғой,- дейді.

«Ауылдың әңгімесінің көбі Күлтай маңында болып, дәмелеліердің саны күн сайын өсе беретін болған соң, Күлтай жұрттың бетін қайтара жауап береді:

-Ешкімнің керегі жоқ, мен өз қайныма тимеймін,- дейді.

Мұнда Күлтайдың өжеттігі көрінеді. Біреудің тоқалы болуға көнбейді. Жеңгесіне қосамыз деп Жұмабайды шақыртса, оны бай жібермейді. Күлтай өзі Жұмабайды іздеп барады. Күлтайдың батылдығына куә боламыз.

«Күлтай Жұмабайды жібермеген байға бір ашуланса, басына билігі келмеген Жұмабайға екі ашуланды: «Саған кейігенде мыналарға тиіп кетсем қайтеді?»- деп те ойлады. Бірақ Жұмабайды сыйлағаннан емес, ағасына, ауыл-аймақтың пысықтарына ерегескендіктен Күлтай бұл ойдан аулақ болды.

Жұмабайдың портреті: «Шегір көзді, үрпек қас, сары жігіт еді.Үндемейтін ынжық, момын еді»

-Байым болса өлді, бір үйде жалғызбын, қайнымды босатып алуға келдім,- деді Күлтай байға.

Қызыл шырайлы келген жап-жас әйел. Сөзі мірдің оғындай. Мұндай әйелдің байы өлсе, ақсақалдардың мұраты беріп, қатын алам деген мырзалар бір жабылып қалар еді. Жұрттың осы әдетіне бағынбай, «адамдыққа сән жоқ қайнысын» іздеп жүргені адам таңқаларлық жұмыс-ау»,- деп бай бір ауыз сөзге келместен Жұмабайды босатып жіберді.

- Сенің ниетің арам, соның жылтыраған бетін көрген соң малайыңды босатып отырсың,- деп Байды бәйбішесі бүрумен болды.

Бәйбішенің сөзінен Күлтайдың тартымдылығы, көріктілігі байқалады.

«Күлтай Жұмабаймен қосылды да, шаруашылығын істеп, көп кедейдің бірі боп жүре берді. Ешкімге қол жаулық та болмады, ешкімнің тәлкегін де көтермеді.

Күлтайдың намысқой, арлы әйел екенін көреміз. «Мына жаманды байым бар деп отырады дейсің бе, осының өзі «жігітшіліктен құр емес шығар» деп, қыңыржақтанғандардың меселі қайтып болды.

Күлтайды көре алмағандар күйеуі жас болған соң, оның көзіне шөп салатын шығар деп ойлағандардың дегені болмайды.

Төңкеріс болғанда осы ауылға Күлтайдың оқыған ағасы келіп, оған біраз кітаптар беріп кетеді.

Күлтайдың үйіне адамдар газет, журнал тыңдауға жиналып отырады.

Ауылдың кеңес сайлауы болғанда, Күлтай сельсовет мүшесі болып сайланды. Болыстық кеңес съезіне өкіл болады. Бірмағамбет, Әжігерейлер кедергі жасамақ болғанмен, сайлаушы жігіт әйелден біреу болу керек деп күштеп жібереді.

Байғасқа мен Нұрғожа болыстыққа таласады. Байғасқа жеңілетінін біліп, болыстықты Күлтайға ұсынады. Ақтам Күлтайды сайлауға 5 өкілді көндіреді.

Күлтай болыс болып, Бекбосын деген аздап орысша оқығаны бар бір пысық кандидаты болды.

«Күлтай істі алмақшы болып кеңсеге келсе, бұрынғы болыс Дүйсенбай дейтін ел ағасы еліне жүріп кетіпті. Күлтайдың орынбасары Бекбосын хатшыдан істі алып, болыстықты өзіне икемдеп барады. Болыстық кеңсеге тұс-тұсынан ағылып жатқан жұрт. Сол көптің бірі сияқтанып Бекбосынның үстелінің бұрышында Күлтай екі күндей жайдан-жайға отырды да қойды. Неге отырсың?- деп Бекбосын да сұрамады. Келген кісілер болысымыздың түрі мынау ма?- деген секілді боп жымыңдап күліседі.

Күлтай әуелгі кезде қалай жұмыс істеу керектігін білмеді, соны Бекбосын да пайдаланбақшы болады.

Күлтайды құтқарған- ағасының танысы болком хатшысы. Ол Күлтайға не істеу керектігін түсіндіреді. «Бұдан былай да барлық жұмысына басшылық істеп отыратындығын да айтты. Күлтай қуанып тасып кетті. Осы қарқынмен кеңсесіне барды. Бірсыпыра жуандар, пысықтар, Бекбосынды ортаға алып, арыздарын айтысып жатыр еді. Болыстың бұрынғы хатшысы ұры иттей жылмаңдап, Бекбосынға дәйек боп жүр.

- Хатшы жолдас, мен саған жұмыс тапсырайын,- деді оны шақырып алып:- бірінші, маған осы бөлмеге стол қойып беріңіз. Екінші, Дүйсенбайды шақыртыңыз. Келіп істі тапсырсын; үшінші, қазіргі сағаттан бастап, маған қол қойдырмай бір қағаз жіберуші болмаңыз!»

Күлтай осылай жұмысын бастайды. Жаңағы сөздерімен хатшы мен орынбасарды орындарына қояды. Өйткені олар Күлтайды басынып, билікті өздері алып алған.

«Мынауың қалай?» дегендей боп, хатшы жалтақтап Бекбосынға қарады. Бекбосын қызараңдап, қысылып қалды:

- Іс алынды ғой, істей береміз ғой,- деді ол күмілжіп.

-Істі ал деп мен сізге тапсырғам жоқ. Жазу-сызусыз істі алып Дүйсенбайдың былығын мойныма жүктей алмаймын. Тез шақырт,- деді хатшыға.

Бекбосын төмен қарап, қағазын шұқылаумен болды. Арыз айта келген жуандар бұл екеуінің қайсысы бастық екенін біле алмай састы».

Бұл жерде Күлтайдың керек жерінде мінез көрсете алатынын байқаймыз.

«Күлтайдың болыс болған хабары елге неше түрлі құбылып тарады. Неше түрлі өсек жалғанды.

-Бекбосын мен Ақтамның сайлаттырып жүргені көрінеді, қуларға ермек керек қой,- деп күлісті.

Жұрттың арам ойы мынау: өзін болыс сайлатқаны үшін Күлтай ана екеуінің қолжаулығы болады.

«Күлтай болыс болып іс басқарады деп ешкім ойына да алған жоқ, бәрінің де көз тіккені Бекбосын болды. Бірақ Бекбосынға жұмысын істетіп алмақшы болып кеңсеге келгендер екінші күйге кездесті. Төменгі жаулықты басына тұмшалап орып, қағазға үңіле түсіп, қызыл шырайлы әйел отыр. Көзілдірік киген бурыл шашты хатшы бір қағазды жазып әкеліп, қол қойыңыз десе, әлгі әйел қағазды оқып, қабағын түйе түсіп:

-Бұл қазақшылықты қашан қоясыз, бір айтқан соң болды ғой деп, қол қоюдың орнына қағаздың бетін сызып-сызып тастайды. Қағаздың бетін сызып жатқан қалам хатшының бетін сызып жатқанмен бірдей болды. Бұл- психологизм. Өйткені бурыл шашты хатшыға қағазын сызып тастау оңай емес. Бурыл шашты деген-деталь. Оның көп жылдан бері істеп келе жатқандығын білдіреді. Жасы да үлкен.

Бір шал Күлтайға арыз әкеледі. Тоқалы малайымен қашып кетіпті. Сонда Күлтай айтады:

- Сот арқылы еншілерін түгел алуы керек еді.

Арызшы шал етіне біз сұғып алғандай боп шіміркеніп, кейін шегіне берді. Бұл- кезең әділдігі.

Күлтайдың кенет жоғарылап кеткені Жұмабайға ауыр тиді. Үйде жалғыз қалды.

-Байғұс-ау, сен де өлмес қамыңды істе енді, саған аспандағы бұлт жуық қой,- деп жеңгелері Жұмабайдың «қайғысына» ортақтасатын болды.

«Саған аспандағы бұлт жуық қой» дегені- күйеуің болыс қой дегені, Күлтай кеңседе отырады, үй жұмысын істеуге уақыты жоқ.

«Бір күні ауылнай келіп Жұмабайға:

- Сені болыс шақыртып жатыр,- деді.

Жұмабайдың көзі адырайып кетті. Антұрған, болыс шақырады демей-ақ Күлтай шақырады десе қайтетін еді?» Жұмабайдың көзі адыраюы- қорқып кетуі. Өйткені «болыс» деген сөзді естігенде, әйелі екенін ұмытып кетіп, шошып кетеді. Әйелінің болыс болғанына әлі үйренісе алмай жүргенін білдіреді.

Жұмабай барды. Көк төбелі ағаш үй болыстың кеңсесі. Жүрегі дүрсіл қағып, Жұмабай көпке шейін кіруге бата алмай, есіктен сығалаумен болды. Күлтайдың үстінде таза киім, қолында қалам-қағаз. Жетіншінің ауылнайы кіріп еді, ел ішінде атағы бар тәуір-ақ жігіт қой, Күлтай соны бүріп ала жөнелді.

-Айтатындарың өтірік, істейтіндерің подлог, сөйтіп отырып кеңестің ауылнайы болмақсың!- деп.

Бір рет есік ашылғанда Күлтайдың көзі Жұмабайға түсіп кетіп:

-Әй, не ғып тұрсың, кір!- деп дауыстады. Жұмабай состиыңқырап кіріп еді, Күлтай күлімсіреп жанындағы орындыққа отырғызды.

-Ал, денің сау ма, жүдеген жоқсың ба? Көшіп келсін деп ем ғой, бұратола келдің бе?- деді.

Маңдайынан тер бұршақтаған жетіншінің ауылнайы, әшейінде Жұмабайды көзге ілмесе де, тап сол жерде Жұмабай болмаған екем,- деп күндеді.

Жұмабайдың есіктен сығалап кіре алмай жүруі- оның жасқаншақтығын, әйелім болыс болды деп, өзін төмендететінін білдіреді. Ал Күлтайды қатал түрде көреміз. Ол атағы бар, тәуір деген ауылнайдың өзін аяғын қия бастырмайды. Талап қойғыш, бұрмалағанды ұнатпайды. Әділ, тура басшы ретінде өзін танытады. Бірақ күйеуіне жұмсақ.

Сөгіс естіген ауылнайдың Жұмабайға қызығуы- психологизм.

Жазушының Күлтай бейнесі арқылы айтайын дегені- қоғамдық жұмысқа кіріскен әйел жұмыста қатал, бірақ күйеуіне адал, жұмсақ болу керек. Әйелдік орнын білуі керек.

Б.Майлиннің «Қара шелек» әңгімесі
Бейімбет Майлиннің әңгіме жанрының шебері екендігі туралы кеңес дәуіріндегі ғалымдар жеткілікті айтқан болатын. Т.Нұртазин : «Қазақ әңгімесі» дегенде алдымен Бейімбет Майлин есімі тілге оралады. Бұл қаламгер әңгімені сан жағынан да, сапа жағынан да жазушыларымыздың бәрінен көп жазды, келістіріп жазды. Бұл пікірді басты жазушымыз, көркемсөз шебері, әдеби теорияға жетік М.Әуезов сан реет пысықтап айтып жүрді» [14, 46 б.].

М.Қаратаев «Шеберлік шыңына» атты еңбегінде былай дейді: «Бейімбет Майлин прозасының қалыптасқан белгі, сипаттары мыналар: оқиғалары мен фактыларының нақтылығы, ақиқаттығы, шын тұрмыстан алынатындығы, образдарының айқындылығы, стилінің қарапайымдығы, суреттерінің шағын да болса шығарма көлеміне шақ, өрнектілігі, байырғылығы, сөйлемдерінің келте, қысқа болғанымен оралымдылығы, диалогтарының мағыналылығы, әңгімелеу сарынында сезімталдық пен әзілшеңдіктің басымдығы» [15, 242 б.].

«Қара шелек» әңгімесі былай басталады: «Әңгіме қара шелектен басталды. Айшаның атасының басындай сақтап жүрген шелегі ғой. Үшінші жыл болып барады, Айша шелексіз қалып, шелек сұраймын деп абысын-ажынға жексұрын көрініп, ақырында Бірмағамбетті бүріп, Кәстеңкенің дүкенінен алдырған шелек еді. Айшаның жинақылығы, күтімділігі, бірін мыңға балап ұстайтындығы бүкіл ауылға мәлім. Салақ қатындар Айшаны жаратпағанда, Айшаға мін таққысы келгенде:

– Көріне бірге алып кетсе көрерміз; әйтпесе кімнен қалмаған дүние, – деп бұрқылдасады.

Бұл жерде бірден Айшаның пысық, шаруақорлығы ашылады.

«Сол қара шелек бүгін майып болыпты. Қожағұлдың қара тоқалы біреуден нәрсе сұрамай, алған нәрсесін бүлдіріп бермей жүре ме, бүгін келіп қара шелекті сұрай қойды. Айша шелек сұраушыны жайшылықта маңына жүргізбейтін:

– Менен кедей емессіңдер ғой, керек болса, сатып алыңдар,- дейтін.

Айшаның оңайлықпен біреуге шелегін бермейтіні көрінеді. Енді келіп салақ қара тоқалға шелекті қалай беріп қойған себебі мынау: «Бүгін сонысын айта алмай ќалды. Айта алмай қалған себебі болды: бүгін айға толды, Бірмағамбет жоқ! «Аудан жұмсапты, науқанға өкіл қылыпты, 5- ауылдың байларын Бірмағамбет протоколдап ауданға айдап жіберіпті.» – деген сияқты хабар еміс-еміс естіледі. Науқаны несі? Байларда не жұмысы бар? Айлап қаңғырғандай, ай толғанша үй бетін бір көрмегендей не болды? Бұл не сұмдық? Қатын-баласынан безген адам бола ма екен? – деп бірер күннен бері Айша үздіксіз ойлаумен жүр. Күл шығарса да, от жақса да, жалғыз ала сиырды қақпалап суатқа апарып суғарса да есі - дерті Бірмағамбет болады да жүреді». Айша осындай қалың оймен Бірмағамбетті уайымдап жүріп, оның үстіне жиылыста біреу коллективке қатысты:

– Әйелдерді де ортаға салатын болсақ екен, – дейді-ау. Шынымен солай болса, әйелдер де ортаға салынса... Айшаның ойына Бірмағамбеттің мінезі түсе қалды: қызғаншақ, күйгелек, томырық... «Сені жанымдай көремін, саған біреу тікелеп қараса, ішім күйіп кетеді...» дейтін Бірмағамбет кейде.

Бейімбеттің кейіпкері ой үстінде жүргенде іс-әрекетте суреттеледі.Жоғарыдағы мысалда Айша күл шығарып, от жағады, сиырын суатқа апарады. Осындай үй жұмыстарын атқарып жүріп, Бірмағамбетті ойлаумен болады. Бұндай тәсіл Чехов әңгімелерінде де кездеседі. Оның «Святкиде» әңгімесінде қызын ойлап жүрген кемпір былай суреттелетін: «Кемпір сорлы таңертең ерте тұрып сиыр сауып жүрсе де, пешке от жақса да, түнде ұйқылы-ояу жатса да: Ефимьям не болды екен, аман-есен жүр ме екен деп қызын ғана ойлайтын» [16, 331 б.]

Коллектив туралы осындай алып-қашпа сөздерді ойлап отырғанда шелек сұрап қара тоқал келеді. Айша таза әйел болса, ол керісінше салақ: «Жаулығы салтақ-салтақ кір. Аяғындағы кебісі бір жамбастап қисайып кеткен. Жау қуып келгеннен жаман ентігіп, қотыр малдай пешке сүйене тұрды да:

– Апырым-ай, Құдайдың күніне не болып кетті, түбі түсіп кеткен шығар, күнде боран, есті тандыратын болды ғой. Осы боранда ерігіп, жиылысқа келіп жүргендерін айтам-ау, «Шоққайыңның» 4-5 адамы үйге келіп, әкемдей болып сіресіп отырып алды. Соларға шай қойып беріп құтылайын деп едім, екі шелекпен бармасам, боранда қайта-қайта барып жүру қиын, шелегіңді бересің бе, келін? – деді.

Қара тоқалдың не айтып, не қойғанын Айша ұғынған жоқ, сөзіне құлақ та салған жоқ. Жалғыз-ақ «шелек» дегенін ұғынып қалды. Шелекті бермесе қара тоқал мылжыңдап мазасын ала беретін сияқты болды. Содан құтылғанша асықты. Өзі үйде оңаша қалып, істеген ісін тағы бір ойлап шықпақшы болды.

– Ана жақта тұрған шығар, ал! – дей салды.

Қара шелек қолынан осылай шығып кетіп еді.

Бейімбет – шағын әңгімеге барлық мәселені сыйғызып жіберетін шебер жазушы. Айшаның ойы арқылы коллективтендірудің қалай өтіп жатқанын, өзінің артель бастығы болып сайланғаны, мал ортақ болады дегенде әзер дегенде жинаған 2-3 малын уайымдағаны, әсіресе бір шелек сүт беретін ала сиырын уайымдағаны – бәрі бізге мәлім болады. Осындай нәрселерді ойлап отырып, шелекке мән бермеуі – логикалық дәлел.

Ал, қара тоқалдың шелек сұрап келуіне де себепкер – жиналысқа келген адамдар.

Қара тоқалдың салақ екені де айтылып қалады. Жалпы, Бейімбет әңгімелерінде әйелдердің салақтығы не көкдолылығы немесе тағы басқа мінездері қағыс қалмайды. Бірақ таза әйелдерден гөрі салақ әйелдер көбірек сыналады.

Бір ғана қара шелек арқылы сол кездегі жұрттың колхоздастыруға қатысты түсініктері, заманның астан-кестеңі шыққанын айқын көреміз. Шелек оқиғасы сюжетте байланыс қызметін де атқарып тұр.

«Кеш болып, үй-іші қара көлеңке тартқан соң, суға барайын десе, шелегі жоқ. Шелегін қара тоқалдың алып кеткені Айшаның есіне сонда түсті. Жаны шығып кете жаздады, өйткені, қара тоқалдың қолына түскен ыдыс сау қайтқан емес: кесе алса, екі бөліп қайтарады, ќұманша алса, шүмегін сындырып қайтарады, шелек алса...

Айша шыдай алмай үйден шыға жүгірді. Екі үйдің арасына жалданып тұрған қарға тізесінен батып малтықты, оған да тоқтаған жоқ, қара тоқалдың үйіне жеткенше, қара шелекті көргенше асықты».

Айшаныњ қарға малтығып жүгіруі – деталь. Өйткені, тоқалдың ыдысты сау қайтармайтынын біледі. Уақытты кетірмей тез жету керек. Айша қара тоқалдың үйіне барса:

«Шашы обырап, күлді бұрқыратып қара тоқал пештің алдында отыр еді. Есіктен кірген Айшаны көрді де, ашуланған пішінмен шымшуырмен отты көсеп-көсеп қалды. Күл бұрқырап пештің аузынан көлбеп ұша берді.

– Шелекке келіп едім, – деді Айша әлденеден қорыққандай.

– Әлгі қағынғыр бала... өзінің де сыйын бердім... – деп қара тоқал отпен бола берді.

Айша шошынып, сезіктеніп, қара тоқалға төне түсті. Тоқал қаймыққан түрмен қарап:

– Неге төндің? Үлкенді сыйлап именсе қайтеді екен бұлар? Әне, жатыр шелегің, – деді.

Айша босағаға қараса, екі бүктетіліп, түбі аламайымен сөгіліп, қара шелек жатыр! Жаны шығып кете жаздады. Жалма-жан шелекті алып, қара тоқалға жіберіп ұрды. Ызаланып көзінен жасы ыршып-ыршып кетті.

–Ойбай, өлтірді мына иттің баласы! – деп қара тоқал шаңқылдап, үйді басына көтерді».

Қара тоқалдың екінші рет салақтығы көрінеді: шашы қобырап кетуі, күлді бұрқыратып алуы. Айшаны көргенде бүлінген шелек есіне түсіп, соған өзі де ызаланып, бір жағынан Айшаның да құр кетпейтінін алдын-ала сезгендей – осының бәрі бір-ақ қимыл арқылы, шымшуырмен отты салып қалуынан байқалады. Ашуланып қимылдағаны соншалық, күлді бұрқыратып жібереді.

Айша шелектің «қазасын» естуге қорқып, күдіктеніп сұрағанда даусының да қалай шығатыны белгілі.

Тоқал бір-екі сөзбен ғана болған жайды аңдатады. Шелекті бүлдірген бала екенін, өзінің де таяқ жегенін аңғарамыз.

Айша шелектің бүлінгеніне көз жеткізу үшін тоқалдың жанына жетіп барады. Қара шелек жай майыса салмаған, жарамастай боп бүлінген. Сондықтан Айшаның жаны шығып кете жаздайды. Шелектің бүлінгені қатты батқаны соншалық, тоқалды шелекпен ұрады. Ызаланғанынан көзінен жас шыққаны – шелекке қолы әрең жетіп еді, ол кезде ыдыс ќымбат тұрады, алу оңай емес.

Жазушы көлемі шағын диалог пен баяндаудан екі әйелдің образын, психологиясын өте дәл, ықшам, шебер түрде жеткізген. Қабдолов айтатын дәлдік пен ықшамдылық бар. Бір сөздің өзі кейіпкердің ішкі жағдайын ашып береді. Ауыл әйелдерінің мінез-құлқы айна-қатесіз нақты беріледі. Әйелдердің қандай жағдайда қалай сөйлейтіндіктерін жетік меңгерген.

«Шам жаға Қожағұл келді. Бет-аузына жабысқан қар еріп, сақалынан тамшылап тұр Екі үйдің арасы әжептәуір алыс екені, қар борап тұрғаны білінетін деталь.

– Келін шырағым, біздің әйелге қол тигізбей-ақ қойсаң болмай ма? – деп күрсінді ( тоқалының кінәсін біліп тұр).

– Сындырмасын, бүлдірмесін біреудің нәрсесін!

– Сындырмасын дегеніңіз дұрыс қой, бірақ «біреудікі» дегенді қойса да болады ғой. Мана өзіңіз бар емес пе едіңіз, не деп еді өкіл? «Керекті құралды ортақ пайдаланасыңдар» демеп пе еді? Сол құралдың бірі шелек қой. Бастық адам ұрмас болар, «бастығымыз осылай қылды, ұрды» деп арыз берсек, «потсот» кететініңізді білесіз бе?».

Мұнда адамдардың «ортақ мүлік» дегенді қалай ұғатындары байқалады.

Айша өзін тентекке санады. «Шынында, солай екен: ортақ мүлік, алып пайдаланды. Сындырса да еркі бар емес пе?», – деп ойлады. Ойлап еді, көз алдына жапырылған қара шелек елестегендей болды, шашы жалбырап, пеш алдында албасты құсап отырған қара тоқал елестеген сияқтанды» Айша колхоз заңына бағынса да, қара тоқалдың ісін мақұлдай алмайды. Кейіпкердің ішкі психологиясы көрінеді.

Бірмағамбет келгенде Айша болған жайды айтады. Қожағұлдың сотқа берем дегенін де айтады.

– Туу, содан қорқып жүргенің бе? Қожағұл сотқа беруші ме еді? Қожағұлдың кім екенін білесің бе? Ол – саудагер, ол – молда. Берікболдың жаназасын шығарып, қызыл бұзауды алғаны биыл күз емес пе еді? Ортақ мүлікке шелек қосылушы ма еді?

Сол кездегі саясат бойынша қайтыс болған адамға жаназа шығаруға тыйым салына бастағанын аңғарамыз. Атеизм қағидасы тұрғысынан мұндай істер кеңес өкіметіне жат боп саналды. Ол кезде саудамен айналысқан адамды алыпсатар деп айыптайтын.

Колхоз туралы жиылыс болып жатқанда:

– Иә, Алла, өзің медет бере гөр! – деп Қайралап ауыр күрсінеді. Осы Қайралапты колхозға алмаймыз деп, жиылыстан қуады.

Қайралапқа жоғарыдағы сөзді жазушының айтқызуында көп мєн жатыр. Сол сөзді жазушының өзі айтып отырғандай.

1. Қазақ әдебиетінің тарихы. 3-т., 1-кітап. 1967.

2. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. А., 2002, 2-К.

3. Жармағамбетов. Б.Майлиннің творчествосы. А., 1958.

4. Т.Нұртазин. Б.Майлин творчествосы. А., 1966.

5.М.Қаратаев. Шеберлік шыңына. А.,1963.

6. Р.Рүстембекова. Б.Майлиннің драматургиясы. А., 1969.

7. С.Ордалиев Сөз зергері. А., 1982.

1. 
   Ілияс романтизмі
   
2. 
   Ілияс реализмі
   

Ақынның романтикалық қаhарман жасаудағы iргелi бiр табысы – оның 1923 жылы жазылған «Ызалы қиял» өлеңi:

Ай ұшамын аспанға,

Жер жағдайы жақпайды.

Аспанға аяқ басқанда,

Кiм көңiлiмдi cақтайды.

Жай отымен ұстаcып,

Мен көк дауыл зырлаймын.

Зайрамен көңiлiм тұтасып,

Айына да тұрмаймын.

Зәулiм жақпар қара құз

Екпiнiме торқадай.

Жердi ораған көк теңiз

Сапырылар сорпадай.

Өлеңнiң алғашқы шумағында-ақ лирикалық қаhарманның жер жағдайын жақтырмай, Айға ұшпақ болуының өзiнде қатардағы адам сезiмi емес, айрықша қаhарманға тән ширыққан толғаныс жатыр. Одан әрi лирикалық қаhарманның өмiрде бола беретiн дағдылы бөгетпен емес, «жай отымен» ұстасуы; «көк дауыл» боп зырлауы; тiптi Айға да аялдағысы келмеуi – бәрi ерекше мықтылық белгiлерi. Лирикалық қаhарманның күшейгенi cоншалық: оның екпiнiмен «жердi ораған көк» теңiздiң өзi (cөзбе-сөз түсiнсек, жердi орау мұхитқа ғана тән. Демек теңiз болғанда да, мұхит сипатындағы теңiз) сорпадай сапырылатыны әйгiленедi. Cонымен бiрге «сапырылар сорпадай» тiркесi – қазақ ұғымына неғұрлым жақын ұлттық нақышты шебер пайдалану үлгici. Шығарманың кейiнгi бөлiмiнде де лирикалық қаhарман құдiретiне тәнтi боламыз:

Ащы, қатты дауыстан

Қарағай, терек жығылар.

Қожайынсыған арыстан

Сескенер, тасқа тығылар.

Қабақты түйсем түнерiп,

Куiлдеймiн бұлт қуып.

Көшем көкке үдерiп,

Көз жасым – жаңбыр жер жуып.

Жерде мейiрiм, шапқат жоқ,

Бәрi залым, малқұмар.

Жерде әлсiзге рахат жоқ,

Бәрi жаусыз, қанқұмар.

Жалаңаштың тұлғасын

Тондырар суық қысы бар.

Қайыршының дорбасын

Қағып жүрген кiсi бар...

Дүние – дұшпан, мен-долы,

Ызам жердiң жүзiнде.

Талақ қылып мен мұны,

Ұшам Күннiң өзiне.

Мiне, осы үзiндiдегi «ащы, қатты дауыстан» қарағай, теректiң жығылуы да лирикалық қаhарман пәрмендiлiгi арта түскенiн айғақтайды. Қарағай, терек жығылуы оңай еместiгiн, оны не адамның ара, балтаны қолданып тiке әрекет етуi, не сұрапыл дауыл ғана сұлата алатынын ескерсек те, дауыспен ағаш құлатудың жай адамға тән еместiгiн оңай айырамыз. Демек бұл

2. 
   Жүсіп Қ.П. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. Павлодар,2007
   

1. 
   «Қорғансыздың күні», «Оқыған азамат», «Сөніп-жану», «Көксерек» әңгімелері
   
2. 
   «Қараш - Қараш оқиғасы» повесі
   
3. 
   «Қилы заман» повесі
   
4. 
   «Еңлік- Кебек» трагедиясы
   
5. 
   «Түнгі сарын» пьесасы
   
6. 
   «Абай жолы» романы
   

Әуезов әңгімелері туралы М.Қаратаев былай дейді: «бұрын қорғансыз жандардың бақытсыздығы сүйгеніне бара алмаған тек әйел теңсіздігіне ғана байланысты көрінсе, М.Әуезов пен Б.Майлин творчествосында сонымен бірге жетім-жесірлікке, кедейлікке және әлеуметтік теңсіздіктің басқа да түрлеріне байланысты» алынды. Екінші: М.Әуезов теңсіздік пен әділетсіздіктің түрлерін өмірдің көп салаларында көрсету үстінде көркемдік шеберлік жөнінде лелеулі жаңалық жасады – ол нағыз көркем психологиялық прозаның шынайы үлгілерін салды.

М.Әуезов 1921 жылы жазылған «Қорғансыздың күні» мен 1928 жылы жазған «Қилы заман» повесінің арасындағы бір топ прозалық шығармаларының қай-қайсысында да Толстой мен Тургеневтің, Чехов пен Горькийдің дәстүрінде адам әрекеттерінің психологиялық дәлелдемелерін бейнелеуге бейімдігін көреміз.

М.Әуезовтің «Абай» романы

Романның алғашқы кітабы 1938-1940 жылдары «Телқара» деген атпен қағазға түсті. «Оқудан қайтқанда», «Қат-қабатта» атты тараулары 1939 жылы баспасөзде жарияланды. Романға кірісер тұста Леонид Соболевпен бірігіп «Абай» трагедиясын жазды. 1940 жылдың күзінде «Телқара» атты бірінші кітап жазылып бітті. Әуелі араб әрпімен баспаға тапсырылып, кейін кирилл әрпіне түсірілген «Телқара» 1942 жылы шілде айында «Абай» деген атпен басылып шықты.Бейсенбай Кенжебаев баспа қызметкерлеріне құпиялап шығартады. «Абай» романы қызу талқыланды. Ғ.Мүсірепов «Абай» романы туралы деген мақаласында жұрттан өзгеше пікір айтты. Ол романдағы Қодар мен Қамқа оқиғасының кіргізілгенін құптамады. «Елдігі белгілі бір жоғарғы сатыда тұрған халықтың барлық бас көтергені, өз дәуірінің ақыл-ойы, саналысы саналған адамдардың күнәсіздігін біле тұра бір момын жан Қодар мен күнәсіз Қамқаны сонша өрескел түрде езгілеп өлтірулері, жалғыз Құнанбай тобына емес, ел атына да үлкен мін келтіреді. Оның үстіне әлсіз рулардың жерін тартып алу үшін Қодар өлімінің Құнанбай үшін керегі жоқ. Сол оқиғадан кейін, Бөкенші, Борсақ, Жігітектің жайлауы мен қыстауларын тартып алғанда Құнанбай көзі тірі екен деп ешкімнен именген жоқ қой! Құнанбайдың именгені сол Қодар болып па?

Құнанбайдай әкім шыққан, Абайдай ақын шығарғалы келе жатқан елге, ой-санасы, ішкі сезімдері жоғарғы бір сатыда тұрған елге тап осы қылықтар лайық емес». Талай елге аударылатын шығармада қазақ еліне сын болатын мұндай жайтты айтудың қажеті жоқ еді деді. Романды қазақтың елдігін танытатын шығарма деп өзінің әділ сыншы екенін танытты. Ол кезде елдік туралы сөз қозғаудың өзі қауіпті болатын.Романдағы бірнеше басты кейіпкерлерді бір-бір сөзбен бағалады. Мысалы, «Сүйіндік – жалтақ, Байдалы – табанды, қырыс адам. Бөжей – сыр бермес, Қаратай – жеңген топтың қасында» Құнанбайдың шешендік сөздерін жетілдіру керектігін ұсынды. Басқа сыншылар айтқан Құнанбайдың Қодарды өлтіртудегі мақсаты оның қыстауын иемдену деген пікірге қарсы болды. Абайдың Қуандық қызбен байланысын арзан мінезге балады.

З.Қабдолов өзінің «Менің Әуезовім» роман – эссесінің аяқталмай қалған екінші кітабында «Абай» романы туралы Қ.Сәтбаевтың пікірін келтіреді: «Абай» романы – аса көрнекті көркем шығарма ғана емес, бағалы ғылыми еңбек. «Абай» романына қалың оқырман ғана емес, әр саладағы ғалымдар да назар салмай өте алмайды. Ғалым-филолог одан фольклордың бай материалдарына қанығумен қоса, қазақ әдеби тілінің тууы мен қалыптасуын көреді. Ғалым-этнограф қазір көне заманмен қоса көнерген небір тұрмыстық бейнелер мен өмір құбылыстарын біледі. Құс салып саят құрған, қыз ұзатып, ас беруді, өлік жөнелтуді суреттейтін тараулар, билер айтысы мен билік шешкен қазылық көріністерінің әрқайсысы жеке-жеке ғылыми-этнографиялық толайым еңбектерге пара-пар. Ғалым-экономистер Қазақстанның 19 ғасырдағы халықтың мал шаруашылығы құрылысынан нақты мәлімет алады. Ғалым-юристер шариғаттан бастап, билер кесіміне шейінгі даланың заң жобаларынан бағалы мағлұматтар жинайды. Терең жазушының шебер қолынан шыққан «Абай» романының шын мәніндегі көркем энциклопедия екені осы ғой!» (З.Қабдолов. Дана дидар.59-б.)

1949 жылы 10 сәуірде Әуезовке екі томдық «Абай» романы үшін Бірінші дәрежелі Сталиндік сыйлық беріледі.Шетел әдебиеті мен әдеби сынында әділ пікірлер айтылып жатты. 1954 жылы «Абайды» неміс тілінде оқып, өз отандастарына насихат жүргізген неміс әдебиетшісі Альфред Курелла 1957 жылы неміс газетінде Әуезовтің шеберлігіне тамсанып мақала жазады.

Қабдоловтың «Менің Әуезовімде» «Абай» туралы, Құнанбай туралы орыс жазушысы Леоновтың мынадай сөздерін келтіреді: «Тірі пендеге бас имейтін тәкаппар Леонов өмір мен өнер туралы түгесілмес философиясын тек Әуезовпен ғана бөліспекке келеді.

Мұхтар Омарханович, Сіздің ақыл-ойыңызға, сыр-сезіміңізге суарылған Құнанбай бейнесіндей ғажайып бейне сізге дейін бүкіл әлем әдебиетінде жасалған жоқ, соны білесіз бе? Біз стандартқа айналдырған ұнамды кейіпкер, ұнамсыз кейіпкер дегендер бар, қалай ойлайсыз: Құнанбай ұнамды ма, ұнамсыз ба? Екеуінің шекарасын сіз қалай жойып жібердіңіз? Әлгі ұғымның адамдарында спектрдың екі-ақ түрі – ақ бояу, қара бояу ғана бар. Ал сіз басқа бояуларды қайдан тауып, қалай қосып жүрсіз? Құнанбайдың «адамның құны не болса, міні де – сол!» дегені қандай терең философия!» (сонда, 48-б.)

15-тақырып. Ғабит Мүсірепов

Жоспар

1. Шығармашылық өмірбаяны

2. «Қазақ солдаты» романы

3. «Оянған өлке» романы

Төңкерістен кейін мектепті бірге бітірген 20 шақты баламен «Ақмола облысының оңтүстік партизандарының группасы» деген отрядқа қосылып, ақ казактарға қарсы күреседі. Кейін ауылда әскери комиссар, аудандық милиция бастығының орынбасары қызметтерін атқарады. Сол кезде елге танымал С.Мұқановпен кездесіп, оның кеңесімен Орынбордағы жұмысшылар факультетіне түседі. 1925 жылы «Едіге» әңгімесі «Еңбекші қазақ» газеінде жарық көреді.

1927-28 жылдары Шортандыдағы орман шаруашылығы техникумында оқытушылық қызметін атқарды. 1928 жылы «Тулаған толқында» атты алғашқы повесінде ақтар мен қызылдар соғысы кезіндегі қазақ ауылы өмірі суреттеледі. Бұл шығармада Ғ.Мүсіреповтің суреткерлікке тән таланты, өзіндік ерекшеліктері айқын көрінді. «Ұзамады, ұзын астауға салынып балқыған бағланның еті келді. Бүгілген тізелер жазылып, көсіліп мінгескен аяқтар жиналды. Еріндегі насыбайлар кілемнің астына тасталды. Екі құлағы қалқайып, езуі ыржиып, таңдай көрініп жатқан қозының басы мен теңкиіп жатқан сары қазысы бар ұзын астау келіп сылқ ете түсті» деген жолдардан Ғ.Мүсіреповтің стиліне тән жылы юмор, бейнелілік, ықшамдылық байқалады.

«Талпақ танау» (1933) – отызыншы жылдардағы қазақ әңгіме жанрының айтулы табысы. Колхоз бастығы Сәден көрші шаруашылықтың шошқа өсіріп, пайда тауып отырғанын көріп, бірнеше шошқа сатып әкеледі. Шошқаны кәпірдің малы санайтын ауыл адамдары алғашында оған үрке қарайды. Есен деген момын адамды жабылып жүріп шошқа бағуға көндіреді. Әңгімеде юмор, психологизм жарқырап көрінген.

«Шұғыла» әңгімесі сол кездегі солақай саясатты барынша әшкерелеген, оған қаймықпай қарсылық көрсеткен, туған халқы алдындағы азаматтық борышын адал орындаған, ащы шындықты шынайы бейнелеген туынды. Даладағы қазақтың аштан қырылғанын айтады.

Ғ.Мүсіреповтің шығармашылығында ана тақырыбы айрықша орын алды. Ол аналарға арнап он шақты әңгіме, повесть жазды («Ұлпан»).

«Қазақ солдаты» – Ғ.Мүсіреповтің проза саласындағы елеулі табысы. Роман алғашында «Қазақ батыры» (1945) деген атпен шықты. Кейін «Қазақ солдаты» болып қайта жарияланды. Роман Отан соғысына арналып жазылған. Шығарманың композициясы қазақ солдаты Қайроштың басынан кешкендерін көркем баяндау арқылы құрылған. Совет Одағының батыры Қайырғали Смағұлов бас кейіпкер Қайрош Сарталиевтің түп тұлғасы ретінде алынған.

«Оянған өлке» (1953) романы қазақ әдебиетінің үздік туындысы. 19 ғасырдың екінші жартысынан Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ даласындағы өндіріс тақырыбын көрсетеді. Мыңдап жылқы айдаған дала шонжары Жұманның бар малы бір жұтта қырылып қалады. Ал Игілік бай заман ағысына ілесе білетін жаңашыл бай ретінде көрінеді.
16-тақырып. Сәбит Мұқанов

Жоспар

1. Шығармашылық өмірбаяны

2. «Балуан Шолақ» повесі

3. «Ботагөз» романы

С.Мұқанов әдебиетке «Жалшының зары», «Бостандық» деген өлеңдерімен келді. Алғашқы адымын саяси лирикадан бастады. С.Мұқанов – кемел прозашы.Ол әр кезеңде сирек те болса, шеберлік мектебі саналатын әңгіме жанрына ат басын бұрып отырған. Әңгімелерінен суреткерлік нышан («Әсия», 1925), өтпелі дәуір шындығы («Азғын», 1927, «Кер заман» 1928, «Әмеңгерлік азабы» 1928), өндіріс тақырыбы («Суалмас сауын»,1933; «Алтын аймақ», 1934-37), Отан соғысы оқиғасы («Тіл алушылар», 1942; «Батыр қыз» 1944), көтерілген тың («Аспаз») сырына қанығамыз. «Ақбөпенің сыры» (1927), «Достар» (1937), «Балуан Шолақ» (1940-41), «Бақташының баласы» (1953), «Жарқын жолмен» (1931) повестерін жазды. «Бақташының баласы», «Жарқын жолмен» – балаларға арналған повестер.

С.Мұқанов – кең тынысты романшы. «Адасқандар» (1931) – алғашқы әлеуметтік-психологиялық роман. Роман оқиғасы, кейіпкерлері өмірде болған. Аталмыш туындының жазылуы, суреттелінетін жәйлер жөнінде жазушы «Мөлдір махаббат былай жазылды" атты макаласында ("Қазақ әдебиеті, 1959, 23 қазан), "Өмір мектебі" сынды мемуарлық (1970, 262 б.), жұбайы М.Мұканованың естелігінде(«Кемел еді , кең еді". - Кітапта: "Кәдімгі Сәбит Мұканов" 1984, 324-325 бб.), К.Ергөбековтың "Сәбит Мұқанов" (1989, 68-69 бб.), Р.Тұрысбектің "Дүниетаным және шығармашылык." (1993, 101-137бб.) зерттеу кітаптарында кең көлемде сөз етіледі.

Роман 1959 жылы «Мөлдір махаббат» деген атпен басылып шықты.

3. «Жұмбақ жалау» романы 1916 казақ халкынын. үлт-азаттык күресін, революция тұсындағы жылдарды, күрескерлер бейнесін реалистік үлгіде көрсетті. Романда Казакстандағы 1910-20 жьлдардағы окиға, әлеуметгік кайшылықтар (бай мен кедей арасындағы жер мәселесі мен майдан жұмысына жастарды алуға т.т.) кеңінен көрінеді. Кейінірек "Ботакөз" аталған бұл автордың дүниетаным иірімдері ізденіс пен шеберлік биік белеске шыққаны анық аңғарылады. Сол себепті барлық жетістіктерімен казак әдебиетінің 30-жылдарда кандай көркемдік табысымен қорытындылаған кезендік туынды санатында". Роман композияциясын ("Тұнғиықта", "Таң атарда", "Күн күлімдегенде"), кейіпкерлер жүйесінен (ауыл кедейлерінің өкілдері - Аскар, Амантай, Кузнецов, Ботакөз, Балтабай, Бүркітбай, Кенжетай т.б.), бай-болыстың өкілдерінен (Итбай, Кошкин, Кулаков, Сарбас т.б) өмірдің өзінен алынған шындық, шеберлік үлгілері көрінеді.

Шығармa кейіпкерлері өмірде болған. Әдеби бейнелер: Аскар - Сәкен, Амантай-Аманкелді, Итбай болыс-патша сенатына құрметіне ие болған Сайын Кыдыров, Базархан, Мадияр жөнінде де дерек көздері бар.

Романнын көркемдік табысы - өмір шындығымен, окиғалык өріс пен сюжеттік желісінен төңкеріс такырыбы әрі терең, әрі шеберлікпен көрініс тапкан. Сол себепті де "Ботакөз" романымен С.Мұқанов халықтың түрмысын, тарихын, мәдениетін, ойы мен сезімін жете білетін әлеуметтік жазушы ғана емес, сонымен катар көркем сөздін шебері екенін тағы бір көрсетті... "Ботакөз" казак әдебиетінің зор әлеуметтік - тарихи және эстетикалык мәні бар аса ірі шығармаларының бірі.

Кейбір көркем шығармалар қоғамдағы идеология қанша өзгерсе де, құндылығын жоймайды. Мәселен, Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» романын алалық. Бұл шығарма қазақ әдебиетіндегі классикалық шығармалардың бірі болып қала береді. Бірақ, романды бұрынғыдай таптық тұрғыда талдамайтынымыз бәріне белгілі.

Кезінде роман тақырыбы туралы З.Қабдолов былай деген болатын ; «Нұрпейісов таңдаған тақырыбы қаншама шиырланғанмен, өнер өрісін өзінше тапты. Өзіне дейінгілердің бәрі қалың бұқараның революцияға келу жолын, сол арқылы бас қаһарманның күрес эволюциясын , өсу сапарын көрсетсе, Нұрпейісов осыларға қоса тағы бір бас қаһарманның халық келешегіне кереғар қарсы әрекеттерін, сол арқылы оның өшу себептерін көрсетті» (3,161).

Осы үзіндідегі «таңдаған тақырыбы қаншама шиырланғанмен, өнер өрісін өзінше тапты» деген пікірге қосыламыз. Жазушының ешкімді қайталамай басқа қырынан келгені рас. Ал «тағы бір бас қаһарманның халық келешегіне кереғар қарсы әрекеттерін, сол арқылы оның өшу себептерін көрсетті» деген талдауды бүгін дәл сол күйінше қайталамайтынымыз анық. Себебі, Тәңірбергендерді күйрету қызыл империяға керек болмаса қазақ жерінде қажет болған жоқ. Роман кітаптарының «Ымырт», «Сергелдең», «Күйреу» атаулары қазақ халқының басындағы ымырт, сергелдең, бостандыққа деген үмітінің күйреуі боп шығады.

Бұрынғы кезде «Қан мен тер» дағдылы әдетпен, «Абай жолын» талдаған секілді, ескі мен жаңаның күресі деп, Еламанды революционер, Тәңірбергендерді үстем таптың өкілі етіп талодап келдік. Кеңес үкіметі кезіндегі зерттеулердің түгелінде солай жазылған.

«Қан мен терді» қайта оқи отырып, Еламан мен Тәңірберген бейнелерін нағыз шыншылдықпен сомдалған тұлғалар ретінде қарастыруға болады.

Тәңірберген монологы арқылы қызылдардың шын бейнесі танылады: «Ал бір жанды бет-жүзіне қаратпай, жолындағы қайрат көрсеткендердің бәрін қырып-жойып, жаныштап, тапап келе жатқан қызылдар осы мына ойраны шығып жатқан дүниенің ертеңгі анық қожасы, келешекте қара борбай кедейлерді қанша қарық қыларын кім білсін, ал бірақ билік қолына тиген күні бұлардың байды құртары анық»(6,592).

Басқа шығармаларда қызыл әскерлер туралы дәл осылай айтылған жоқ. Әрине, кезінде Тәңірберген ұнамсыз бейне болғандықтан ғана оған жоғарыдағыдай ойды ойлатуға мүмкіндік болды.

«Қан мен терге» тақырыптас басқа шығармалардан тек қана Х.Есенжановтың «Ақ Жайығындағы» Халел Досмұхамедовтың қызылдарға қарсы айтқан сөздері ғана Тәңірберген пікіріне ұқсас.Мысалы: «Қазақты жіктеу, алауыздыққа айналдыру – ел етпеу. Қазақ бауырмал халық, рақымшыл халық. Атаны бала, ағаны іні жағадан алатын зұлымшылдық қазақтың қанында жоқ. Қазақ қарындасқа жақсылық етумен қазақ атанған. Қай қай заманда аштан өліп, көштен қалған қазақты көріп едің? Жақынды жұтып, ағайынның жүнін түтіп жеу ашынған қарашекпен мен жанынан безген заводшыдан шығады. Ол сені ертең алдымен жұтып қояды. Өз тілін, өз абыройын сақтамаған, өз жақсысын таптап келе жатқан, өз байлығын обып келе жатқан көп тобыр қолыңды қол, бұтыңды бұт етіп жоқ етеді»(2,144).

Халел Досмұхамедов кезінде «Алаш» құрамында болғандықтан «Ақ Жайықта» қызылдардың қарсыласы ретінде бейнеленген. Бірақ, жазушы Халелді сөйлету арқылы біздің қазір ғана танып жатқан шындығымызды көрсетіп кеткен, ол кезде басқаша айту мүмкін де емес еді.

Тіпті Х.Есенжанов өзі де Халел Досмұхамедовке қосылмады дегеннің өзінде бүгінгі күнге сай пікірлер боп тұр. Философия заңы бойынша айтсақ, «терістеуді терістеу».

Сонда бұрынғы кезде айтылатын «төңкеріске дейін байлар кедейлерді қанап, теңдік бермей жатыр еді, төңкерістен соң бостандық таңы атып, тепкіден құтылдық» дейтін ертегі сөздердің Халел күл-талқанын шығарған.

Тәңірберген секілді байлардың қазақ жерінде ешкімге зияны тимегенін, олардың «күйреуінің » де қажет болмағанын мына үзіндіден аңғарамыз:

«Күндердің күнінде қазақтан қара қылды қақ жаратын әділ төреші туып, ақ-қарамызды ашар заман болса, кімнің кінәлі, кімнің кінәсіз болғанына кейінгі ұрпақтың көзі жетер: қазақ баласына біздің қылдай жазығымыз жоқ-тұғын, жазықсыз едік. Тек адамды адамға қасқыр қып айдап сап қойған біз емес, заман еді ғой. Зманым қасқыр болса, мен қалай көгендеулі қозы болам» (6,593).

Осы жерде романдағы бүкіл тартыстың жауабы берілген. Барлығына заман кінәлі. Ақбаланың бақытсыздығына да, Еламанның қиын тағдырына да, Тәңірбергеннің азапты өліміне де себепкер - заман . Тәңірбергендер заман көкпарының лағы боп тартылып кете барды. Жазушы большевиктік идеядан аулақ, социалистік реализмді айналып өткен. Ресейдегі төңкеріс пен оған қазақ жерінің қатынасын боямасыз, жасандылықсыз ашып берген. Оған кейін Еламан бейнесін талдағанда көз жеткіземіз.

Иә, бәріне де әділ төреші – уақыт. Тарихи оқиғалардың ақ-қарасы ашылды. Кім кінәлі, кім жазықсыз екенін де білдік. Тәңірбергендердің де қылдай жазығы болмағанын айтып жатырмыз. Осының бәрін жазушы көркем шындыққа шеберлікпен айналдыра білді. Осы арада бір айта кетеріміз: жазушы суреткерлігінен, шеберлігінен көз сүрінеді (З.Қабдолов та бекерге тамсанбайды ғой). Оған көптеп мысалдар келтіруге болады. Шығарма финалындағы мына үзіндіге назар аударалық : «Тәңірберген бойын билей алмай, аяғын аннан-саннан бір басып, тәлтіректеп барды да қалт етіп тұра қалды. Тек әлсіз буыны қалтырап бойын билей алмай талықсып кете береді. Сол кезде төбедегі көл-көсір аспан мен аяғы астында ақ шаңдағы шығып борап жатқан жер де бұның өзімен бірге теңселіп шайқалып тұрды. Шайқалған аспанның кейде жерге ана шалғайы, кейде мына шалғайы бір соғып қайқаң етіп қайта көтеріліп кететін сияқты. Басы айналды. Көк жүзінде репетсіз ірі құстар әлгіден де гөрі көбейіп қаптап кетіпті. Қанатын үсті-үстіне сілтеп, далп-далп қағады. Қара құстардың арғы жағында тұңғиық көк аспан мөлдірейді» (6,662).

Осы арадағы аспанның шайқалуы – деталь, аспан емес, Тәңірберген шайқалып тұр. Жазушы Тәңірберген халінің қаншалықты қиындағанын, соңғы үзілер сәтін біздің көз алдымызға елестетумен бірге, түйсіндіреді.

Құстардың арғы жағынан тұңғиық көк аспанның мөлдіреуі – жерде қаншама өлім боп жатқанымен ,біреу жеңіп, біреу жеңілгенімен, өмір мәңгілік дегенді білдіреді. Қара құстар - өлім белгісі.

Ал, қара құстардың далп-далп ұшуы – құстардың ірілігін көрсетеді. Торғай немесе шымшық қанатын далп-далп қақпайды. Жазушының әр құбылысқа кеоек өз бояуын жұмсауы, бір ғана кейіпкерді бөліп алмай, оны пейзажбен қоса алуы, пейзаждың өзіндік философиялық мән атқарып тұрғаны – барлығы шебер психолог қаламгерді таныта түседі.

Б.Майтанов осы үзінді туралы былай дейді: «Романның идеялық-философиялық концепциясында пейзаждың психологиялық дәлел орайындағы қызметі айрықша... «Қан мен тер» трилогиясындағы пейзаждың басты ерекшелігі осы тәрізді табиғат диалектикасына адамдар образын сомдауда атқаратын идеялық-ұждандық компонент ретінде, негізінен, саналы түрдегі философиялық-психологиялық, символико-аллегориялық маңызына зор мән артылуынан байқалады »(5,241).

Жазушының Кеңес өкіметі кезіндегі зұлымдықтар туралы ойы Тәңірберген монологы арқылы былай беріледі: «Өзінің осы өмірден мықтап түйген бір шындығы бар: неғұрлым кісі тілі тәтті болса, соғұрлым тасбауыр, қатал. Олар қолымен қан шеңгелдеп тұрып та жұртты сыртымен алдап, адам адамға бауыр, дос деп даурығатынын кәйтерсің» (6,619).

Осындағы «Адам адамға дос, бауыр» деген сөздер Кеңес өкіметінің ұраны болды. Бұл сөздерді Тәңірберген емес, жазушы айтып отыр. Өйткені, Кеңес өкіметінің қандай ойран жасағанын, қолдарына қан шеңгелдеп тұрып, жұртты бос сөзбен алдағанын бәріміз білеміз.

Тәңірбергеннің тағы бір монологынан да заман шындығын аңғарамыз: «Адам өмірінің қалай да көкпарға ұқсайтын бір жері болса, бұл өзін күштінің қолында кететінкөкпардың лағы емес, аты мықты, қолы қарулы, тақымы темірдей көкпаршының нағыз өзімін деп ойлайтын. Енді қараса, дүниеге келген кісі басынан бақ тайған күні білегі мықты біреудің тақымы астында көкпардың лағындай тартылып кете барады екен» (6,593).

Кезінде ақтар мен қызылдардың саяси көкпарында талай Тәңірберген сияқтылар көкпардың лағы боп кетті.

Қазір Тәңірберген бейнесі Еламанмен қарым-қатынасы тұрғысынан емес, жалпы аласапыран кездегі тоз-тозы шыққан қазақтың дәулетті, бай адамдарының жиынтық бейнесі ретінде, қилы заман құрбаны ретінде талдануы тиіс.

Еламан да роман басталғанда-ақ бірден таныла бастайды. Әсіресе, есігі алдындағы Тәңірберген атын көргендегі өзін-өзі ұстауы (бұл жердегі Қабдолов айтатын «масқара» детальға тоқталып жатпаймыз. Детальдың керемет үлгісі ретінде ол көпшілікке белгілі деп ойлаймыз), одан соң үйіне кірер кездегі әрекеттері әсерлі. Мысалы: «Өз үйіне өзі әзер кірді. Және кірер жерде күйбектеп жөтелді» (6,10). Еламанның нағыз жігітке тән қасиетін, ұждан тазалығын байқаймыз. Ақбала мен Тәңірберген емес, өзін кінәлі адамдай ұстайды. Себебі, Ақбала мен Тәңірбергеннің баяғы ғашықтық хикаяларын біледі ғой.Бұрынғы жүректер табысып, өзін артық адамдай сезінеді. Басқа бір еркек болса, келгенін білдіртпей, есіктің сыртынан тың тыңдаушы ма еді немесе қызғанышпен Тәңірбергенді үйінен қуып шығушы ма еді. Бірақ Еламан ондай пасықтыққа бармайды, өз қадірін қашырмайды. Бұл – оның жуастығы, қорқақтығы емес, адамшылығы.

Еламанның Федоровты өлтіруінен кедейлерді жеп жатқан қазақ байлары емес, Федоровтар екенін, отаршыл патша өкіметінің қанаушылығын көреміз.

Еламан түрмеден қашып келгенде Ақбаланың Тәңірбергенге кетіп қалғанын естігендегі күйі былай суреттеледі:

«Судыр Ахмет:

-Құрысын, айтатыны жоқ. Тәңірбергенмен ыржыңдасып жүрді де, ақыры бір күні тайып тұрды.

Еламанның уысында қысып отырған кесе кенет күтір етті. Алақанына төгілген ыссы шайды сезген жоқ» (6, 131).

Еламанның алақанына төгілген ыссы шайды сезбеуі- деталъ. Шығарма басындағы деталъда, иттің мұздай тұмсығын ол сезген еді, ал мынадай ауыр соққы болған жағдайда оның қолының ыстық шайды сезбеуі нанымды. Жазушы Қабдолов айтқандай, езіп түсіндіріп жатпайды. Кейіпкер психологиясын сәтті деталъмен көз алдымызға жайып салады.

Жалпы бір ғана Еламан бейнесінен сол кездегі қазақ елінің тағдырын көреміз, Еламанның тартпаған бейнеті жоқ.

Еламан Шалқардағы депоға жұмысқа тұруға барғанда оған Ознобин:

-Түйең қайда? Түйеңді неге бақбайсың? – (6, 261) дейді. Қазақтың қолынан түк келмейді деген түсінік, кемсітушілік байқалады. Шығармада «Жолдас, азамат, товарищ» дейтін создер атымен жоқ. Қазақты кемсітушілік, мал бағудан басқа түк білмейді деу Ғ. Мұстафиннің «Қарағанды» романында да кездеседі.

Жазушы Еламанды жасанды революционер етіп көрсетпейді. Тіпті оның үстіне шинелъ киюінен көп жайтты аңғарамыз: «Еламан мына шинелъден бөтен кісінің иісін сезді. Талай мойынның кірі мен шайыры сіңген жағаға қанша қарамаймын десе де, көз қиығы шалып қалды. Кір-кір жаға тақым қажаған терліктей жылтырап, жазатайым желкесіне жанасса да мұп-мұздай боп басылады. Еламан жиіркенетінін байқады. Сұр шинельдің өңіріндегі саусақ сыйғандай тесікке қарап қапты. Оқ тесті ме, әлде шоғы күйдірді ме? «Өліктің үстінен шешіп алған жоқ па екен» деген түйсікшіл көңіліне тікендей қадалды, сұр кебініңді иініңе жамылып тұрмасаң нетсін» (6,383).

Еламанның шинельден жиренуі оның амалы жоқтығынан, басқа жол қалмағандықтан қызылдарға қосылуын байқатады. Оның оқ тескен шинель киюі өлімінен алдын-ала хабар беріп тұрғандай, алдағы тағдырын аңдатып тұрғандай.

Қызылдардың ақтардан айырмасы болмағанын, қазақтарды жарылқай қоймағаны Еламан ойы арқылы көрінеді. Ауылдан келген қазақтардың малын қызылдар ұрлық мал деп алып қойғанда Еламан мынадай тұжырым жасайды: Осы бейшаралар өмір бойы баққан малының рахатын көре алмай-ақ қойды. Қазақ малы қашан да қолды боп бұйдасынан тізіліп, достың да, дұшпанның да жетегінде кетіп жатады. Ісі оңалып ілгері баса ма деп дәмеленген тұсы мынау. Не қылса да бағы жанбайтын таланы тастай халық. Келдектің кай басын басса да қайырылып кеп осы сорлыларға тие беретінін қайтерсің (6, 397).

Осындағы «Ісі оңалып ілгері баса ма деп дәмеленген тұсы мынау» дегені ақ патшадан құтылып, қызылдардан көрген жақсылығы мынау ма дегені.

Қорыта айтқанда, «Қан мен тердегі» Еламан, Тәңірберген бейнелерінен қазақ ұлты тағдырын көреміз. Бұл шығарма Кеңес үкіметі кезінде жазылса да, жазушының сол бір тарихи шындықты бүгінгі көзқарасымызға, қазіргі тауелсіз ел әдебиетіне лайықты етіп жаза алғандығы қаламгер мерейін асқақтата түседі.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. 
   Ш. Елеукенов. Замандас парасаты, 1997 ж.
   
2. 
   Х. Есенжанов. Ақ жайық.
   
3. 
   З. Қабдолов. Жебе; Көзқарас, 1996 ж.
   
4. 
   М. Қаратаев. Революция рухымен, 1978 ж.
   
5. 
   Б. Майтанов. Қазақ романы және психологиялық талдау, 1996 ж.
   
6. 
   Ә. Нұрпейісов. Қан мен тер, 1991 ж.
   

1. «Байкал», «Бурабай толқындары», «Үстімде сұр шинелім», «Дариға, сол қыз» өлеңдері

Қ.Аманжолов қаhарманы белгілі бір іcті шапшаң атқаруға, шығандаған құштарлық таны­-
туға, өз сезімін жай сездіруді місе тұтпай, дабыралап жарлауға бейім тұруымен ерекшеленеді.

Ақынның 1943 жылғы «Байқал» балладасы да– осы тұжы­рымның айғағы:

«Байқал», «Байқал»– дегенге,

Тұрдым атып орнымнан,

Ұйқылы– ояу денемде

Толқи ақты ыстық қан.

Қызыл вагон есігін

Айқара ашып тастадық...

Соқты самал есіліп,

Ақты бұлақ тас жарып.

Торғын тұман жамылып,

Байқал жатты көсіліп,

Таң сәріден сабылып,

Жәрмеңкеге жосылып;

Кернейлеткен көп өзен

Жатты құйып тұс– тұстан.

Ерте оянған таң жеңгең

Тұрды қарап шығыстан.

Көріп отырғанымыздай, лирикалық қаhарманның орнынан тұруының өзінде (атып тұруы) шапшаңдық, шұғылдық бар. Осы ширақтықты лирикалық қаhарман денесіндегі «ыстық» қанның (әйтеуір бір қан емес) «толқи» ағуы (жай, әншейін ағу емес) да өрбіте түседі. Келер жолдарға үңілсек, «тас жарып» (ағаш жару­ды еске алсаңыз да, тасты бұзу оңай емес) бұлақ ағуы алдында ғана өрілген лирикалық қаhарманның вагон есігін «айқара» (жай, жартылай емес) ашуымен сәтті үндеседі. Бұл өзгешелікті көп өзеннің «жосылып» кернейлетуі де одан әрі тұлғалантуға бастайды. Осындай ерен алапат сипатқа ие болған лирикалық қаhарманның бұдан кейінгі өрелі әрекеттері де нанымды:

Шымылдықтай төгілген

Араладым орманын,

Аспанменен егескен

Бастым зәулім шыңдарын,

Күркіреп көкте кеңескен

Бұлттың cөзін тыңдадым.

Өр толқынмен ойнадым,

Қақтым ұшқан құстарын,

Шолп-шолп еткен шортанын

Шоқтығынан ұстадым:

Жаттым бір кез құмартып,

Салқын самал сайында,

Би билеттім бұралтып,

Ақ балтырлы қайыңға.

Үңіле зерделесек, мұндағы «шымылдықтай» теңеуінен ағаш­-

1. 
   Аққулардың рең әсемдiгiн айқындарлық сөздер мен сөз тiркестерiн кiм тауып бередi? Аққудың мүсiн келiстiлiгiн кескiндеген сөздердi кiм дәлелдейдi?
   
2. 
   Аққудың жарасты, әдемi әрекеттерiн кiм дөп басып айтады?
   
3. 
   Аққу үнiнiң ерекшелiгiн бейнелеген сөздерге назар аударайық.
   
4. 
   Оқ тиген аққудың мүшкiл халiн өрнектеген детальдардың поэма идеясын ашудағы ролi?
   

1. 
   Сондайтұғын аққулар сондайтұғын,
   

Әлдилеп ақ төсiнде бермей тыным,

Ақ айдын ақ мүсiнiн тербейтұғын,-

деген үзiндiде "ақ" сөзiнiң 4 рет қайталануы тегiн емес. Бәрiнде "ақ" айқындаулары рең әдемiлiгiн бейнелеп тұр.

Тек сөздiң жеке тұрғандағы мағынасын берумен шектелсек, шығармадағы сөздер үйлесiмiн, олардың бiр-бiрiне әсер етуiн аңғармай қаламыз. Мәселен, келтiрiлген үзiндiдегi "ақ" сөздерi жеке алғандағы рең әсемдiгiн берумен шектелмейдi. Жоқ, бiрiншiден, "ақ" сөздерi бiр-бiрiне әсер етiп, бiрiндегi зейнеттiлiктi екiншiсi дамытып, құп жарасып тұр. Алғашқысы "мүсiн" сөзiн ажарласа, екiншiсi "төсiнде", үшiншiсi -"айдын", төртiншiсi тағы да "мүсiн" сөзiн көрiктендiрумен бiрге бiрiншiсi екiншiсiне дайындық, екiншiсi алғашқыны жалғастырушы ретiнде де жарасым тапқан. Екiншiден, "ақ" көрiктеуiштерi үзiндiдегi басқа сөздердi ажарлай түсуге қызмет етумен қабат өздерi де iргелес сөздер шарпуына бөленiп, соның ықпалымен де әдемiлене түскен. Алғашқы "ақ" эпитетi өзiнен кейiнгi "мүсiн" сөзi әсерiн қабылдаумен бiрге "орнайтұғын" сөзiмен тармақ аяқталуы тұсында үйлескен келiстi сурет жасауға қатысады. Соның аясында жай бiр мүсiн емес, ақ мүсiннiң орнауының өзi ерекшелiк, артықшылық салтанаты ретiнде қабылданады. Сондай-ақ "ақ төсiнде" тiркесi алдында "әлдилеп" сөзi келуi, оған қоса "әлдилеп" тыным бермеу, ол аз болса, тербеу,-бәрi - септесе келе "ақ" түстi аялаушылықты, "ақ" реңiне, яғни белгiлi бiр зейнеттiлiкке сай үйлесудi де жайып салады.

Тағы бiр мысал келтiрейiк:

Асқар белден күн нұры шашырады,

Шашырап, ол да көлге бас ұрады.

Құс аппақ, айдын аппақ, нұр да аппақ,

Аппақ нұр-аппақ нұрға қосылады.

-Мұнда "аппақ" сөздерi 5 рет қайталанады. Бәрiнде әсем реңдi көрiнiс бередi.

-Тағы да сөз бен сөздiң ара салмағына, олардың бiр-бiрiне әсер етуiне көңiл бөлейiк. Мәселен, "аппақ" сөздерi берiлмес бұрын күн нұрының жай бiр белден емес, "асқар" белден шашырауы да сол "аппақ" сөздерiн қабылдауға әзiрлiк емес пе? Асқар белден шашыраған күн нұрын, оның да көлге бас ұруын қызықтап, сонымен әсерленгесiн барып, құстың аппақ екенiн, оған қоса айдынның "аппақ" болуын, сонымен бiрге нұр да "аппақ" түске бөленiп, осы түстердiң қосылуын тамашалау тұсында бiр-бiрiне құп жарасқан, бiрiндегi зейнеттiлiктi екiншiлерi өркештендiре түскен сұлулық үлгiсiне тәнтi боламыз. Сөз бен сөздiң үйлесiмi, олардың бiр-бiрiне әсерi дегенде, олардың қара сөз iшiнде емес, өлеңмен берiлiп, ырғақ, мақам, ұйқас әсерiмен де қанаттана, әшекейлене түсетiнi -өз алдына бiр әңгiме. Мәселен, осы шумақтағыны қара сөзбен айтып көрейiкшi: "Күн нұры асқар белден шашырап түсiп, көлге бас ұрды. Құс айдын, нұр-бәрi аппақ болып, бiр-бiрiне қосылып тұр." Осы суреттемедегi әсемдiк оның алдындағы шумақтағы зейнеттiлiктен көп солғын тартқанын байқау қиын емес. Балалар, сөздiң жеке тұрғандағы мағынасы бар да, өлең iшiнде, өзiне құп жарасқан сөздер аралығында, ырғақ, ұйқас, мақам шарпуына бөленгенде, беретiн мағынасы бар. Алғашқысы жай бiр ұғымды ғана берсе, кейiнгiсi өзiндiк бiр әсемдiк биiгi ретiнде қабылданады. Демек кез келген сөз өлең iшiнде кездескенде, мағынасын көп кеңейтiп, құлпыра түсетiнiн есте ұстайық.

2. 
   Аққулар ару мойын, сүмбе қанат,
   

-үзiндiсiнде аққу мойынын, қанатын ажарлаған "ару", "сүмбе" эпитеттерi құстың келiстi мүсiнiн бiршама елестете алады. Ал, олардың басқа бiр елеусiз затқа емес "күнге" /күннiң ерекшелiк, биiктiк символы екенi белгiлi/ қарап алаңсыз тарануы да сол келiстiлiктi жоталанта түскен.

3. 
   Аққудың келiстi әрекеттерi мына үзiндiлерде бейнеленген:
   

Жағалауда ұшып жүр шыр айналып.

2.Тарақ етiп тұмсығын тарайды кеп,

Тарайды кеп, тарайды қауырсынын,

Құм тұрса да бiр түйiр ауырсынып.

3.Ақ қанатын сабалап, асыр салып,

Бiрде суға сүңгидi басын малып.

4.Ал, аққулар, аққулар тарануда,

Сусып түсiп су моншақ арқасынан.

Алғашқы мысалда аққулардың алаңсыз өмiрi бейнеленген. Кейiннен көлден аққулардың безiп кеткенiн еске алып, сол мұнарамен байыптасақ, осы бiр алаңсыз "шыр айналып" ұшып жүрудiң өзi қаскүнемдiк жоқтығының, демек тыныштықтың дәлелi ретiнде әсер етедi. Екiншi үзiндiде бiр құм тұрса да "ауырсынып", тұмсығын "тарақ етiп" қауырсынын тараған аққу әрекетiнен де тiршiлiк салтанатын тамашалаймыз. Үшiншiде әйтеуiр қанатын емес, "ақ қанатын", демек әсем реңдi қанатын, сабалауы, онымен қоймай асыр салуы және "басын малып" суға сүңгуi-бәрi жарастылық айнасы. Аққулардың арқасынан су моншақтың сусып түсуiне назар аударту /төртiншiде/ да-бейбiт өмiрдiң әр көрiнiсiн, әр сәтiн бағалай бiлу жемiсi.

Сан айналып, сұңқылдап ұшты-дағы,

Сапар жолға мезгiлсiз түстi-дағы,

…Тау жаңғыртып, тамаша құстың әнi,

Қош айтысып көлменен ұшты бәрi.

Мiне, оқ атылғаннан кейiн аққулардың көлден безе жөнелгенiн зерделеу тұсында жеке бiр "сұңқылдап" сөзiнен көрiнген аққу үнiнiң жағымды ерекшелiгiнiң өзi әрi құсты қимауға, әрi оны атушыны айыптауға бастайды. Ал, сол кету көрiнiсi iшiндегi "тау жаңғыртып" тiркесiнен айқындалған әрi үрiккен құстар үнi қаттылығы, әрi оның соңғы үн салуы екенi көңiл бөлгiзiп, тағы да құсты қадiрлеу сезiмiн тұлғаланта түседi.

20-тақырып Оралхан Бөкей

Жоспар

1. Әңгімелері

2. «Қайдасың, қасқа құлыным» повесі

Оралхан Бөкей шығармашылығы алпысыншы жылдардан басталады. «Кербұғы», «Ардақ», «Айпара-ана», «Апамның астауы», «Құмар қол бұлғапты», «Тортай мінер ақбоз ат», «Тоқадан қалған тұяқ», «Күлпәштің ұршығы», «Құлашаның шоты еді», «Қасқыр ұлыған түнде», «Жесірлер» әңгімелері мен «Бәрі де майдан», «Сайтан көпір», «Қар қызы», «Атаукере», «Қайдасың, қасқа құлыным» повестерінің авторы.

Қуанышбай Құрманғали О.Бөкей шығармашылығы туралы алғы сөзде былай дейді:

«Оралхан Бөкейұлы - әдебиетке бірден өз бетімен, өз жолымен келген жазушы. Ол ешкімге еліктеген, солықтаған жоқ, яғни шәкірттік кезеңді аттап өтті. Оралханның өңделген, өзгерген, қайта жазылған не жарамсыз, жарияланбай қалған бірде-бір шығармасы болмауы осы пікірімізге толық дәлел. Бұл – оның әдебиетке таланты толысып, дарыны дараланған тұста келгендігінің нақты көрінісі, Оралханның әдебиетке үлкен даярлықпен келуінің бір сыры, оның ел ішінде көбірек. Алматыға - әдеби ортаға жазушылық көзқарасы, дүниетанымы әбден қалыптасқан шақта қосылғаннан да болар.

Бөкейұлының барлық шығармаларында кездесетін тұрақты тақырып, ортақ желі бар. Ол адам мен табиғат, олардың әлімсоқтан туыстығын, тұтастығын жазушы тап болып тани біледі, сүйсіне суреттеп, жарқырата жазады. Оралханның көптің көкейіндегісін тап басып, айрықша сүйіспеншілігіне бөленуі, атының алыс елдерге танылуы да осынау шығармашылық шеберлігінің нәтижесі.

Қаламгердің көптеген шығармаларынан жолығатын кісілер типтік кейіпкерлер галереясын құрайды. Олар бір-біріне мүлде ұқсамайтын, мінездері де, көзқарастары да, іс-әрекеттері де әр алуан адамдар. Өздері қалай өзгеше болса, тағдырлары да сан тарау. Жазушының ерекшелігі, өзінің қолтаңбасы деген осы болар.

Жазушының тағы бір қыры – оның романтика мен реализмді шебер қиюластырып, оқырманның жан-дүниесін байытатын, көңілінің қалауын табатын тамаша әдеби тәсілді шебер меңгергендігі. Бұл да Бөкейұлының бір өзіне ғана тән шығармашылық ерекшелік» [1,200].

Оралхан секілді ешкімге еліктемей, өз стилін қалыптастырған жазушы сирек кездеседі. Көбісі шетел немесе қазақ әдебиетінің классиктеріне еліктейді.

Оның повестеріндегі кейіпкерлер романтикалық әдіспен сомдалады. Романтикалық дегеніміз жатып алып, бір нәрсені қиялдай беру емес, мінезі, іс-әрекеттері оғаш, қоғамға наразы, екінің бірі емес, сирек кездесетін адамдар.

Мысалы, «Қайдасың, қасқа құлыным» повесін алайық. Повесть бірінші жақтан, автордың өз атынан баяндалады. Бұл повесть те жанры жағынан лирикалық-философиялық. Бала атынан әке бейнесі ашылады. Әкесімен жолға шыққан баланың бар ойы әкесі туралы. Аналитикалық тәсіл арқылы (оймен сезім арқылы) әкесі – Бөкеш бейнесі ашылады.

«Дүниедегі ең мықты, әрі ақылды, әрі мың жасайтын тек қана менің әкем екенін, менің әкемнен асқан адамды осы жасыма дейін көрмегенімді, талай ауылды, талай қаланы аралап сандалсам да таптағанымды, тіпті енді мың жылдан соң да таба алмайтынымды, өйткені әкем мені дүниеге әкелгенін, өйткені менің әкем …

• 
  Биенің екі өкпесін тепкілеп, тебіне берме, қызбай келеді ғой, былай шыққан соң көсемсіп аяңына басар», - деді.
  

Әр бала үшін өз әкесі өзіне асқар тау секілді, әр ұл өз әкесін өзінше пір тұтады. Мұндағы кейіпкер үшін де жер бетінде әкесіне тең келетін ешкім жоқ. Оның әкеге деген құрмет, сүйіспеншілігін, балалық сезімін көреміз.

«Маған әкем: найзалы шың, жақпар-жақпар тас қоржындаған кәрі таудың – табиғаттың тағы құбылыстарының қалтарысында оқыстан туып қалған, жез топшылы қаршығаға тым ұқшасатын; маған әкем: Алтайдың арда еркесі, бұғысы сықылданатын» [1, 136].

Оралдың әкесінің тұлғасы осылай біртіндеп биіктей береді. Ол әкесін Алтай табиғатына ұқсатады. Алтайдың қаршығасына, еркіндікті сүйетін тағы бұғысына ұқсатады. Жоғарыда айтылған адам мен табиғат үндестігі туралы меңзеп отырғанын аңғарамыз.

«Біздің шешемізден гөрі Бәкемді әлдеқайда жанымыздай жақсы көретініміз талай жұртты таң қалдыратын. Бірақ әкемді ғұмыр бойы сүйіп өтуді сол айналайын анамыздың өзі үйреткен еді. Көңілі қалып, сезімі суымайтын, қайта ерінің амандығын мойнына бұршақ салып тілейтін, ерінің алдында бұл дүниеден аттанып-ақ кетуін тілейтін, өз күйеуінің ғана ма, иісі ер адамның амандығын тілейтін. Анам айтатын: еркектер болмаса, қай-қай дұшпанның күңі болып кетер едік, қай-қай елдің етегіне жабысып, етігін жалап кетер едік; ерлер болмаса, батқан күніңнен, атқан таңыңнан не пайда, ерлер болмаса, тар құрсағың кеңи ме, тас емшегің жіби ме…

Әрине, әкем бұл пәниден қателеспей, сүттен ақ, судан таза өмір кешуде десем, онда ол тіпті де адамнан гөрі періштеге ұқсар еді. Ал менің әкем періште емес, қуана да, қайғыра да білетін, әрі қателіксіз жүрмейтін Адам ғой! Ендеше, жығылды, сүрінді, бірақ түңілген жоқ» [1, 146].

Орал әкесін құрметтеуді анасы үйреткенін айтады. Баяғының әйелдері әйел секілді, еркектері еркек қасиеттерінде болды. Сыйлауға тұрарлық ері болса, оны қандай әйел сыйламайды. Қазақ ғұрпында әйелі күйеуінің бетіне тіктеп қарамаған, атын атамаған, алдын кесе көлденең өтпеген. Оралдың әкесі мен шешесі сол баяғы жақсы ғұрыптың жұрнағы секілді. Қазір ондай адамдарды сирек кездестіресің және Орал әкесін періште сияқты етіп көрсетуден аулақ, әкесінің талай қателесіп, сүрінгенін біледі, мына өмірде қай пенденің болсын сүрінбей өмір сүруі мүмкін емесін түсінеді, бірақ, әкесі – адал адам.

Орал Қаршығаға былай дейді:

- Бүгінгі біздің қуанышымыз солардың қайғысынан, қанынан көктеген гүл секілді [1, 172].

Орал әкесінің соғысқа барғанын, одан кейін де талай қиындықтар көргенін, өздерінің өмірі оған қарағанда әлдеқайда жеңіл екенін бейнелі сөздермен түйіндейді. Қуаныш қайғы мен қаннан көктеген гүлге ұқсатылады.

Жазушы барлық шығармаларында Алтайдың әсем табиғатына табынып отырады. Сол табиғат аясындағы адамдарды суреттейді. Осы табиғаттың еркін жүрген еркесі – бұғыға адамдардың қатыгездік жасап отырғанын, олардың еркіндігін алып, ағаш қоршауда қамап ұстап отырғанын былай суреттейді:

«Арбиған аша мүйіздің түбінен дырылдатып кескенде, мүйізім жоқ менің төбе құйқам шымырлап кетті. Мен үшін бұғының мүйізін кесуден қатыгездік жоқ болып сезілді.

Кербұғының бүкіл басы қан, ал көзінен, жаудыраған тұнық қара көзінен – Аналықтың көзі іспетті өте әдемі жанарынан жас ағып тұр; және мен осынау жасқа толған аяулы да ардақты көздің аясынан өзімді, әкемді, Қаршығаны көрдім» [1, 161].

Талай жылдан бері адамдар табиғатқа үстемдік етіп, аздырып-тоздыруда. Мұны Ш.Айтматов «Жан пида» романында да айтқан. Оралдың бұғының жанарын Аналықтың жанарына ұқсатуы, оның жанарынан өздерінің бейнесін көруі бұғы да бірдей табиғат перзенті, оған қатыгездік жасағаның анаға қатыгездік жасағаныңмен бірдей дегенді білдіреді. Бұғылар емін-еркін өмір сүру үшін жаралған, олар да – табиғатты көріктендіріп тұрушы сұлулық, еркіндік символы. Бірақ адамдардың көзі қанталап, ештеңені көрмейді. Бұғыларды мүйізіне бола қамауда ұстайды. Мұның бәрін жазушы «Кербұғы» әңгімесінде өте шеберлікпен айтып кеткен.

Осы повестегі Қаршығаның атасы Сарқынды шалдың өзі ерекше кейіпкер. Тоқсандағы шалдың сипаты былай беріледі.

«Шал бері аунағанда, менің жүрегім біз сұғып алғандай дір ете қалды. Аппақ боп сұлаған аруақ көргендей сезіндім. Маған шал әлдеқашан өлген, тек рухы ғана жарық дүниені қимай, қиналып жатқандай еді. Әдемі, әрі таза аппақ сақал бүкіл өңірін жауып, ол көзі қартайған қыранның жанарындай тым-тым шыңырау тереңнен жылтырайды. Мынау көз, дәл осы қалпында, сарғайған сары даладағы жалғыз құдықтың әбден суалып, тек түбінде ғана бір ұрттам суына оқыстан нұр түсіп, жылтырағаны секілді еді. Мүмкін мынау қаңсыған ақсақал Алтайдағы ең кәрі адам ғана емес, жүзге шығар енді қалған ең ақырғы шал шығар» [1,149].

Жазушы Сарқындыны бұрынғы қазақ өңірінің, бұрынғы байлық, еркіндіктің сарқындысы ретінде беріп отырған секілді. Сарқынды өзін өліп қалған ретінде көрсетіп, соғысқа да бармаған. Ол – хан тұқымы.

«Сырбаз қимыл, тәкаппар да кербез қылықтарының жұрнағы-ақ шалдың жас шағында сал-сері болғанын аңғартса, әкем екеуміз әрең көтерген алпамсадай денесі атан жілік сіңірлі батыр болғанына куә іспетті» [1, 151].

Сарқынды – баяғы батырлардың соңы. Оның ішінде шемен боп қатып жатқан шер бар.

Әдебиет

2. Уақыт және қаламгер. А, 1990 (Е.Аманшаев).

1. Орхон-енисей ескерткіштері

2. Күлтегін жыры

3. Тоныкөк жыры

1. 
   Жай конспект жаз.
   
2. 
   Күрделі конспект жаз.
   
3. 
   Аралас конпект жаз.
   

Ұсынылатын әдебиет: [1], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

1. «Күлтегін», «Білге қаған» және «Тоныкөк» жырларының көркемдік ерекшелігі.

2. Тасқа жазылған дастандардың композициялық құрылысы.

3. «Күлтегін» жыры мен қазақ эпосы.

Тапсырмалар:

1. «Күлтегін» жырын жаттау.

2. «Күлтегін» және «Тоныкөк» жырларының композициясы мен сюжетіне талдау.

3. «Күлтегін» жыры мен қазақ эпосының байланысы мен ұқсастығы туралы тезис жаса.

Жырлардағы түсініксіз сөздерге глосарий құрастыр.

Ұсынылатын әдебиет: [8], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

1. Қорқыт ата кітабы.

2. Тасқа жазылған дастандардың композициялық құрылысы.

3. Қорқыт ата мұрасының зерттелуі.

Тапсырмалар:

1. Қорқыт ата кітабы. 12 жырды оқу.

2. 12 жыр бойынша сұрақтар құрастыру (әрбір жырға 10 сұрақтан).

3. Қорқыт атаның нақыл сөздерін жаттау.

Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.
«Оғыз-наме» эпосы

Жоспар:

1. «Оғыз-наме» эпосы.

2. «Оғыз-наме» эпосының нұсқалары.

3. «Оғыз-наме» эпосының зерттелуі.

4. «Оғыз қаған» эпосы мен «Қобыланды батыр» жырының ұқсастығы.

Тапсырмалар:

1. «Оғыз-наме» жырын оқу.

2. 12 жыр бойынша сұрақтар құрастыру (әрбір жырға 10 сұрақтан).

3. «Оғыз қаған» эпосы мен «Қобыланды батыр» жырын салыстырып, ұқсас жерлерін конспектілеу.

Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

1. әл-Фарабидің ғылыми зерттеу еңбектері.

2. «Қайырымды қала тұрғындары», «Бақытқа жету жайында» трактаттарының әдеби мәні.

Тапсырмалар:

1. «Қайырымды қала тұрғындары» атты философиялық трактатын оқып, түйін жазу (Негіз: Қазақ прозасы. Хрестоматия. 1-том. Алматы, Ғылым, 2001; 34-81 беттер).

2. Бақытқа жету жайында» атты әлеуметтік-этикалық трактат бойынша жоспар құру. (Негіз: Қазақ прозасы. Хрестоматия. 1-том. Алматы, Ғылым, 2001; 14-34 беттер).

Трактаттардағы түсініксіз сөздерге глосарий құрастыр.

Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.
4-тақырып. М.Қашғари «Диуани лұғат ат-түрк (Түркі сөздерінің жинағы»)

Жоспар:

1. «Диуани лұғат ат-түрік» сөздігінің әдеби мәні, зерттелуі.

2. Сөздіктегі мақал-мәтелдер, тұрмыс-салт жырлары.

3. Сөздіктегі табиғат туралы, аңшылық жайындағы өлең-жырлар.

1. 
   Мақал-мәтелдерді теріп жазу.
   

3. Табиғат туралы: жаз бен қыстың айтысын, аңшылық жайындағы өлең-жырларды конспектілеу.

4. Сөздіктегі түркі тілдеріне тән қолданыстарды, сөздерді тауып жаз.

Сөздіктегі түсініксіз сөздерге глосарий құрастыр.

Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.
Ж. Баласағұн «Құтадғу біліг (Құтты білік»)

Жоспар:

1. Ж.Баласағұнның «Құтты білік» дастанының зерттелуі, нұсқалары.

2. Дастанның сюжеті, құрылысы.

3. «Құтты біліктегі» «ақыл», «білім», «әдептілік», «тәлім-тәрбие» туралы.

1. 
   «Құтты біліктегі» берілген үзіндіні жаттау.
   
2. 
   Дастандағы көркемдік ерекшелігіне мысалдар теру (20 мысал).
   

Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

1. А.Иүгінеки. «Хибатул-Хақайық» («Ақиқат сыйы») дастанының зерттелуі, нұсқалары.

2. Дастанның көркемдік ерекшелігі.

3. Дастанның негізгі тарауларының тақырыптық атаулары.

Тапсырмалар:

1. 
   «Ақиқат сыйы» дастанынан үзінді жаттау.
   

Дастандағы түсініксіз сөздерге глосарий құрастыр.

Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.
А. Яссауи «Диуани хикмат» («Даналық кітабы»)

Жоспар:

1. «Диуани хикмат» дастанының зерттелуі, нұсқалары.

2. Дастанның көркемдік ерекшелігі.

3. С.Бақырғанидың «Бақырғани кітабы».

Тапсырмалар:

1. 
   Берілген үзіндіні жаттау.
   
2. 
   Көркемдігіне картотека теру (25 картотека).
   

Хикметтегі түсініксіз сөздерге глосарий құрастыр.

1. «Рабғузи қиссалары».

2. «Кодекс куманикус» сөздігі.

Тапсырмалар:

1. «Рабғузи қиссалары» кітабынан Жер мен Көктің жаралуы, Адам ата мен Хауа ана, Нұх (ғ.с.), Мұса (ғ.с.), Дәуіт (ғ.с.), Сүлеймен (ғ.с.), Жүсіп (ғ.с.), Ибрахим (ғ.с.) және т.б. пайғамбарлар өмірі туралы оқу.

2. «Қыпшақтар сөздігіндегі» жұмбақтар, христиан аңыздарынан алынған түрлі уағыз-өсиет сөздерді оқу.

Берілген тапсырмалар бойынша түсініксіз сөздерге глосарий құрастыр.

Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.
6-тақырып. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті.

Жоспар:

1. ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы қазақ әдебиетінің зерттелуі.

2. Асан қайғы өмірі, шығармашылығы, толғаулары.

3. Қазтуған жырау шығармашылығы.

Берілген жыраулар бойынша түсініксіз сөздерге глосарий құрастыр.

Тапсырмалар:

1. 
   «Қасым ханның қасқа жолын» оқу.
   

3. Асан қайғы Әз Жәнібек ханға айтқан арнау-толғауларын, «Ай, хан, мен айтпасам, білмейсің», «Қилы-қилы заман болмай ма» тирадасын жаттау.

3. Қазтуғанның «Бұдырайған екі шекелі» толғауын жаттау.

4. Мұрат ақынның «Қазтуған» деген жыр толғауын оқу.

Берілген жыраулар бойынша түсініксіз сөздерге глосарий құрастыр.

Ұсынылатын әдебиет: [11], 61-82 беттер; [12], 19-27 беттер.

1. Доспамбет жырау шығармашылығы.

2. Шалкиіз арнау толғаулары.

Тапсырмалар:

1. Доспамбеттің «Тоғай, тоғай, тоғай су» толғауын жаттау.

2. Шалкиіздің «Аспанды бұлт құрсайды», «Қара бас күспен шалдырып» өлеңдерін жаттау.

Берілген жыраулар бойынша түсініксіз сөздерге глосарий құрастыр.

Ұсынылатын әдебиет: [13], 81-96 беттер; [14], 89-110 беттер.
ХҮІІ ғ. қазақ әдебиеті. Жиембет жырау Марғасқа жырау.

Жоспар:

1. Жиембет Бортоғашұлы толғаулары.

2. Марғасқаның «Ей, Қатағанның хан Тұрсын» толғауының шығу тарихы.

Тапсырмалар:

1. Жиембеттің арнау-толғауларындағы билеуші мен жырау арасындағы қайшылықтардың суреттелуі және хан дәрменсіздігінің әшкереленуі, толғаудың сыншылдық сипаты туралы баяндама жаса.

2. Марғасқа жырау «Ей, Қатағанның хан Тұрсын» толғауын жаттау.

Берілген жыраулар бойынша түсініксіз сөздерге глосарий құрастыр.

Ұсынылатын әдебиет: [13], 56-68 беттер; [14], 96-123 беттер.
ХҮІІІ ғ. қазақ әдебиеті. Бұқар жырау.

Жоспар:

1. Бұқар жырау толғаулары.

1. Бұхар жыраудың берілген толғауларын жаттау.

Берілген жыраулар бойынша түсініксіз сөздерге глосарий құрастыр.

Ұсынылатын әдебиет: [13], 98-119 беттер; [14], 76-93 беттер.

1. Абай Құнанбаев поэзиясы

2. Махамбет өлеңдері

3. Ыбырай әңгімелері

4. Зар заман ақындары

Тапсырмалар:

1. Абайдың табиғат лирикасы

2. Абайдың саяси-әлеуметтік өлеңдері

3. Абайдың поэмалары

4. Абайдың қарасөздері: 2,8,9,10,16,37,38

5. Абайдың аудармалары

6. Махамбет өлеңдеріндегі ақынның өз бейнесі және Исатай бейнесі

7. Ыбырайдың «Бай баласы мен жарлы баласы», «Әке мен бала», «Бір уыс мақта» әңгімелері

Жоспар:

1. Зар заман поэзиясы

2. Зар заман поэзиясы туралы зерттеулері

Тапсырмалар:

1. Зар заман дәуірі әдебиетінің аса көрнекті өкілдері – Шортанбай, Дулат, Мұрат, Шернияз, Әбубәкір,т.б. шығармашылық мұрасының әдебиет тарихындағы орны. Радлов, Алтынсарин, Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Ә.Қоңыратбаев, Қ.Жұмалиев, Е. Ысмайылов, т.б. ғалымдар зар заман поэзиясы туралы. Зар заман ағымының көрнекті тұлғаларының шығармашылық мұрасын қазіргі кезеңде зерттеу. А.Шәріп, Б.Омарұлы, Қ.Раев, Қ.Мәдібай, т.б. зерттеу еңбектері.

2. Зар заман поэзиясы туралы М.Әуезовтің пікірі.

Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

1. Өмірінен мәлімет

2. Шығармашылық мұрасы

3. Толғауларының көркемдігі

1. Шортанбай Қанайұлының өмірі (1818-1881). Шығармашылық мұрасы. Толғаулары, айтыстары. «Ағыбай батыр» дастаны. Ақынның 1880 жылғы «Бала зары» жинағы. «Зар заман», «Тар заман», т.б. толғауларындағы замана күйі. Ел мінезі. Отаршылдық саясатқа наразылық, қарсылық сарын. Шортанбай өлеңдеріндегі дін, иман жайы. Ақын толғауларының өлең құрылысы, тіл кестесі.

2. Шортанбай Қанайұлы шығармашылық мұрасының зар заман әдебиеті аясында зерттеліп, бағалануы. Шортанбай шығармашылығының зар заман ағымының туып, қалыптасуындағы орны жайлы М.Әуезов, С.Мұқанов, т.б. ғалымдардың тұжырымдары. Шортанбай ақынның қазақ әдебиеті тарихындағы орны.

Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

1. Өмірбаян деректері

2. Шығармашылық мұрасының сақталуы, басылым, жариялану, зерттелу жайы

3. «Сүлейменге», «Бараққа», «Кеңесбайға» арнауларындағы заман күйі, ел мінезі

4. «Ақжайлау мен Сандықтас», «Ата қоныс Арқадан», «Таудың жарып арасын» өлеңдеріндегі атақоныс, туған жер сарыны

5. Өлең, ақындық, сөз өнері жайлы шығармалары. «Тегімді менің сұрасаң», «Сүлейменге», «Сөзім бар да, көзім жоқ» өлеңдері

6. «Еспенбет» дастанындағы ерлік, елдік дәстүр

7. Мысалдары

8. Дулат және Абай поэзиясындағы ұқсастық, дәстүр сабақтастығы

Тапсырмалар:

1. Өмірбаян деректері (1802-1874). Шығармашылық мұрасының сақталуы, басылым, жариялану, зерттелу жайы. Дулат ақынның «Сүлейменге», «Бараққа», «Кеңесбайға» арнауларындағы заман күйі, ел мінезі. «Ақжайлау мен Сандықтас», «Ата қоныс Арқадан», «Таудың жарып арасын» өлеңдеріндегі атақоныс, туған жер сарыны. Өлең, ақындық, сөз өнері жайлы шығармалары. «Тегімді менің сұрасаң», «Сүлейменге», «Сөзім бар да, көзім жоқ» өлеңдері. «Еспенбет» дастанындағы ерлік, елдік дәстүр. Мысалдары.

2. Дулат және Абай поэзиясы. Дулат Бабатайұлы – Абайға шейінгі қазақ поэзиясының аса көрнекті өкілі. Қазақ поэзиясының дәстүрлі үлгілерін түлетіп түрлендірген, жаңа көкжиектерін көтерген суреткер. Х.Сүйіншәлиев және дулаттану ілімі. Дулаттың өлең өрімі, тіл кестесі жайлы Қ.Өмірәлиев, Р.Сыздықова пікірлері.

Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

1. 
   Өмірбаяны, әдеби мұрасының зерттелуі
   
2. 
   Ақынның заманға, отаршылдыққа наразылықтан туған жырлары
   

1. Мұраттың өмірбаяны (1843-1906). Ақынның әдеби мұрасының негізгі арналары. Арнау өлеңдері. Айтыстар. Эпикалық шығармалар. Толғаулар. Ақынның заманға, отаршылдыққа наразылықтан туған жырлары. Батырлыққа, ерлікке, ізгілікке үндеуі. Мұрат ақынның «Үш қиян», «Сарыарқа» дастандарындағы атамекен зары, елден, жерден айрылу сарыны. «Жалпыға айтқаны» толғауы, «Арғымақ сайлап не керек», «Жігітті көркем көрсетші», «Айшықты ала ту тіккен», «Жалп-жалп ұшқан жапалақ» өлеңдері. Жантолы қызбен айтысы. «Шалгез», «Қазтуған», «Қарасай-Қази» жырлары.

2. Мұрат – Махамбет және басқа да ақын-жыраулар мұрасын сақтап, кейінгіге жеткізуші.

3. Мұрат Мөңкеұлының шығармашылық мұрасының басылым көру, көркемдік-теориялық жақтан негізделіп зерттелуіндегі Х.Досмұхаметұлы, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Х.Сүйіншәлиев, Б.Омарұлы еңбектері.

Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

8-тақырып ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті

Жоспар:

1. А.Байтұрсынов шығармашылығы

2. М.Дулатов шығармалары

3. С.Торайғыров шығармалары

4. Шәкәрім поэзиясы

1. Байтұрсыновтың «Маса», «қырық мысал» жинақтары

2. М.Дулатовтың «Алашқа» өлеңі, «Бақытсыз Жамал» романы

3. Сұлтанмахмұттың «айтыс» поэмасы

4. Шәкәрім өлеңдеріндегі оқу, тәрбие мәселесі

9-тақырып М.Жұмабаев

Жоспар:

1. Мағжан романтизмі

2. Мағжанның табиғат лирикасы

3. Мағжанның поэмалары

Тапсырмалар:

1. Қ.П.Жүсіптің «Стиль және бейнелілік» кітабы бойынша Мағжан романтизміне талдау жасау.

2. «Батыр Баян» поэмасындағы Баян, Ноян, қалмақ қызы бейнелері

3. «Қорқыт», «Қойлыбайдың қобызы» поэмаларының идеясы

1. «Ақбілек» романы

Тапсырмалар:

1. Ақбілек, Қарамұрт, Бекболат, Мұқыш бейнелерін талдау

2. Романдағы психологизм, деталь, монологтарға мысалдар келтіру
11-тақырып С.Сейфуллин

Жоспар:

1. «Далада» өлеңіндегі романтизм

2. «Көкшетау» поэмасы

Тапсырмалар:

1. «Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік» кітабы бойынша Сәкен өлеңдеріне талдау жасау

2. «Көкшетау» поэмасындағы Адақ, қалмақ қызы, Абылай бейнелері

1. «Қара шелек», «Желдібай Жындыбаев», «Күлпаш», «Күлтай болыс», «Ұлбосын» әңгімелері

2. «Шұғаның белгісі», «Раушан - коммунист» повестері

Тапсырмалар:

1. «Қара шелек» әңгімесіндегі Айша мен қара тоқалды салыстырыңдар. Шелек арқылы жазушы нені айтқысы келген? Әңгімедегі детальдар мен психологизмге мысал келтіріңдер. «Желдібай Жындыбаев» әңгімесіндегі Желдібайдың сөздеріне, әрекеттеріне мән беріңдер. «Күлтай болыстағы» Күлтайға мінездеме беріңдер. Күлтайдың болыс болғандағы басынан өткендерін, күйеуіне қалай қарағанын сипаттаңдар.

2. «Шұғаның белгісі» повесіндегі Шұғаның ақылды, ұстамдылығына мысал келтіріңдер. «Раушан - коммунист» повесіндегі Раушанға мінездеме беріндер. Қаладағы Раушанның көргендеріне талдау жасаңдар.

1. Ілияс өлеңдеріндегі романтизм

2. «Құлагер» поэмасы

Тапсырмалар:

1. Қ.П.Жүсіптің «Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік» кітабы бойынша Ілияс романтизміне талдау жасаңдар.

2. Қ.П.Жүсіптің «Мектепте әдебиетті оқыту» кітабы бойынша «Құлагер» поэмасына талдау жасаңдар.

1. 
   «Қорғансыздың күні», «Оқыған азамат», «Сөніп-жану», «Көксерек», «Кінәмшіл бойжеткен», «Жетім» әңгімелері
   
2. 
   «Қараш-Қараш оқиғасы», «Қилы заман» повестері
   
3. 
   «Еңлік-Кебек», «Түнгі сарын» драмалары
   
4. 
   «Абай романы» туралы пікірлер
   
5. 
   «Абай» романындағы Құнанбай, Абай бейнелері
   
6. 
   Романдағы жазушының сөз қолданысы
   

1 «Көксерек», «Қорғансыздың күні», «Кінәмшіл бойжеткен», «Оқыған азамат», «Сөніп-жану», «Жетім», «Ескілік көлеңкесінде» әңгімелерінің кейіпкерлері, көркемдік детальдар, жазушылық шеберлік.

2. Әуезовтің «Қараш-Қараш оқиғасы» повесіндегі Бақтығұл, Тектіғұл,Жарасбай бейнелері. Толстой стиліне тән психологизмнің кейбір әсерлері.

«Қилы заман» (1928) повесі. Повестің ел басқарудың әкімшілдік-әміршілдік жүйесінің тұсында оқылуға тыйым салынуы. Жетісу өңіріндегі 1916 жылғы көтерілістің суреттелуі. Ұзақ, Жәмеңке, Серікбай сияқты халық өкілдерінің образдары. Рахымбай, Түнғатар, Ақжелке тәрізді ұнамсыз типтер. Повестің баяндау жүйесінің ерекшеліктері. Портрет пен пейзаж. Адам характерін жасаудағы диалогтың мәні.

3. «Еңлік-Кебек»(1917).Еңлік, Кебек, Есен, Жапал бейнелерінің жасалу тәсілдері. Билер айтысындағы шешендік.Қараменде бидің сөздері.

«Түнгі сарын»(1934) пьесасында 1916 жылғы көтерілістің көркем бейнеленуі. Драмалық шиеленіске толы тартыс таңбасы. Жантас,Тәнеке,Жүзтайлақ , Кәрім образдары.

4. Ғ.Мүсіреповтің «Абай» романы туралы атты мақаласын оқыңдар («Суреткер парызы» кітабында)

5. «Абай» романындағы Құнанбай бейнесін ашатын мысалдар келтіріңдер

6. Абай бейнесіне мысалдар келтіріңдер

7. Романдағы жазушының сөз қолданысындағы шеберлікке мысалдар келтіріңдер

1. 
   «Ер ана» әңгімесі
   
2. 
   «Ақлима» әңгімесі
   
3. 
   «Сөз жоқ, соның іздері» әңгімесі
   
4. 
   «Қазақ солдаты» романы
   
5. 
   «Оянған өлке» романы
   
6. 
   «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» трагедиясы
   

1. 
   «Ер ана» әңгімесіндегі Наталья бейнесін ашыңдар
   
2. 
   «Ер ана» әңгімесіндегі детальдарға көңіл бөліңдер
   

4. «Сөз жоқ, соның іздері» әңгімесіндегі «із» сөздерінің қолданылу ерекшеліктері. Шамның шақырайып жануы нені білдіреді. Айдарбектің көзінің «үшбұрыштанып кетуі» нені білдіреді?

5. «Қазақ солдаты» романындағы Қайрош бейнесі.

6. «Оянған өлке» романындағы Игілік, Жұман бейнелері

7. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» трагедиясындағы Қарабай, Қозы, Баян, Қодар, Жантық бейнелері
Әдебиет:

1 Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. Алматы, 1998

2 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

1. «Балуан Шолақ» повесі

2. «Аққан жұлдыз» романы

Тапсырмалар:

1. «Балуан Шолақ» повесіндегі Балуан Шолақ бейнесін ашыңдар. Шығарма көркемдігіне мысал келтіріңдер.

2. «Аққан жұлдыз» романындағы Шоқан бейнесіне тоқталыңдар.

1. «Қан мен тер» романы

Тапсырмалар:

1. Тәңірберген, Еламан, Ақбала бейнелеріне талдау жасау. Тәңірберген, Еламан монологтарындағы заман туралы толғаныстар, бүгінгі көзқараспен қайта қарау.

1. «Байкал», «Бурабай толқындары», «Үстімде сұр шинелім», «Дариға, сол қыз» өлеңдері

1. Мұқағалидің табиғат лирикасы

2. «Аққулар ұйықтағанда» поэмасы

Тапсырмалар:

1. Мұқағалидің табиғат туралы өлеңдеріндегі ерекшеліктер

2. Қ.П.Жүсіптің «Мектепте әдебиетті оқыту» кітабы бойынша «Аққулар ұйықтағанда» поэмасын талдаңдар.
20-тақырып О.Бөкей

Жоспар:

1. «Апамның астауы» әңгімесі

2. «Қайдасың, қасқа құлыным» повесі

3. «Атаукере» повесі

1. «Апамның астауы» әңгімесіндегі кейіпкер апасына мінездеме беріңдер. Ғ.Мүсірепов сомдаған қазақ әйелдерінен қандай айырмасы бар?

2. «Қайдасың, қасқа құлыным» повесіндегі әкелерді ардақтау идеясына мысал келтіріңдер. Повестегі адам және табиғат мәселесіне тоқталыңдар.

3. «Атаукере» повесіндегі Ерік, Таған бейнелеріне тоқталыңдар.

Тақырып бойынша тапсырмалар

1. Дастандағы оқу-білім туралы бәйіттер

2. «Құтты білік» дастаны мен жыраулар толғауларының идеялық ұқсастығы

Тақырып бойынша тапсырмалар

1. 
   М.Мағауиннің «Қобыз сарыны» еңбегі
   
2. 
   М.Мағауин - «Алдаспан», «Бес ғасыр жырлайды», «Ай, заман-ай, заман-ай» атты антологияларын құрастырушы
   

Тақырып бойынша тапсырмалар

1. 
   Толғау жанрының XV-XVII ғасырлардағы үлгілері, ерекшеліктері
   
2. 
   Толғау жанрының қалыптасуы, дамуы, оның ерекшелігі
   

Тақырып бойынша тапсырмалар

1. «Абай» энциклопедиясындағы Абай өлеңдерінің құрылысына байланысты мақаланы конспектілеңдер.

5. Махамбет-Исатай көтерілісі

Тақырып бойынша тапсырмалар

1. Халел Досмұхамедұлының «Аламан» кітабындағы «Исатай-Махамбет» зерттеуіне тоқталыңдар.

6. Шәкәрім поэмалары. «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек, «Ләйлі-Мәжнүн»

Тақырып бойынша тапсырмалар

1. Поэмалардағы кейіпкерлерге талдау жасаңдар.

7. М.Әуезовтің «Абай жолы» романы бойынша картотекалар теру

1. 
   Қожа Ахмет Яссауидің «Даналық кітабы» және ислам діні
   
2. 
   М.Әуезовтің «Абай жолы» романының зерттелуі
   
3. 
   М.Жұмабаевтың шығармаларының зерттелуі
   
4. 
   С.Сейфуллиннің шығармашылық өмірбаяны
   
5. 
   І.Жансүгіровтің ығармашылық өмірбаяны
   
6. 
   Б.Майлиннің шығармашылық өмірбаяны
   
7. 
   Ғ.Мүсіреповтің шығармашылық өмірбаяны
   

Оқу процесіне қатысу дегеніміз – сабаққа қатысу, пікірталаста және топ жұмысында белсенділік көрсету, топтастарының оқуына әсер ету. Студент аудиториялық сабақтарға, міндетті түрде дәріс сабақтарына, тәжірибешілік сабақтарға қатысып, кешікпей, берілген тапсырмаларды уақытында орындауы керек, сондай-ақ ішкі ережелерді сақтап, өздеріне тиісті жүктелген міндетті дұрыс атқаруы керек. Сабақты босатқан жағдайда деканаттың шешімімен босатқан сабақты қайта толықтырады. Сабаққа екі рет кешігу – бір рет босату болып есептеледі. Сабақты екі реттен артық босатса, оқытушы студентті сабаққа кіргізбеуге құқығы бар.

Студентке берілген тапсырманы уақытында тапсыру керек. Емтихан сессиясына үш күн қалған кезде тапсыру ең кеш тапсыру болып саналады.Берілген тапсырманы және курстық жұмысты тапсырмаған студенттер емтиханға кіре алмайды.

Қойылған талаптар орындалмаса, жаза қолданылады. Сабаққа 100 пайыз қатысып, берілген тапсырмаларды уақытымен және дұрыс орындаса – ең жоғарғы балл 100 б. қойылады.

1. 
   сабақты босату (себепсіз);
   
2. 
   тапсырмаларды уақытымен орындамау;
   
3. 
   тапсырмаларды орындау барысында қателіктер жіберу, яғни,студент материалды толық меңгермеген жағдайда.
   

1. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы, 2010

2. Кенжебайұлы Б. Түрік қағанатынан бүгінгі күнге дейін. Алматы, 2010

3. Жанайдаров О. Баласағұн Жүсіп. Алматы, 2009

4. Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. Алматы, 2009
Қосымша:

5. Келімбетов Н.Ежелгі әдеби жәдігерліктер. Алматы, 2005

6. Келімбетов Н.Ежелгі дәуір әдебиеті.Алматы, 2005

7. Машани Ақжан. Әл-Фараби көпірі. Алматы, 2005

8. Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы, 1991

9. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы, 1991

10. Досмұхамедұлы Х. Аламан. Алматы,1991

11. Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті. Алматы,1992

12.Тлепов Ж. Тарих және әдебиет. Алматы, 2000

13.Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы: Жазушы, 1994