ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар

5В020500 - «Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған

ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті

ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ

Мазмұны

1 Глоссарий

2 Дәрістер

3 Тәжіриебелік және лабораториялық сабақтар

4 Курстық жұмыс және дипломдық жоба

5 СӨЖ

1. 
   Әдебиет тарихы - әдебиеттің даму процесін, ұлттық әдебиеттің өткен кезеңдері мен қаламгерлер шығармашылығын зерттейтін әдебиеттану ғылымының саласы.
   
2. 
   Әдебиет тарихы дәуірлері мен олардың кезеңдері - қазақ әдебиетінің тарихы дәуірлерге бөлінеді. Әр дәуір әдебиеті іштей кезеңдерге бөлінеді. Соның ішінде ХХ ғасыр әдебиеті: 20-30 жылдардағы әдебиет; 1941-1960 жылдардағы әдебиет; 1960-2000 жылдардағы әдебиет атты үш кезеңге жіктеледі.
   
3. 
   Проза- қара сөзбен жазылған көркем шығарма.
   
4. 
   Поэзия - өлең үлгісіндегі әдеби туындылар.
   
5. 
   Драматургия – болмысты шиеленіскен тартыстар арқылы жинақтап, көрермен алдына жанды қозалыста бейнелейтін әдебиет жанры.
   
6. 
   Әдеби сын – көркем шығармаларды талдап, олардың көркемдік, идеялық, тарихи, танымдық қырларын, әдеби процесстегі орнын анықтайтын әдебиеттану ғылымының бір саласы.
   
7. 
   Әдебиеттану – сөз өнерін, тарихи әдеби процессті, әдебиет дамуының заңдылықтарын, көркем шығармалар мен қаламгердің шығармашылық ғұмырбаянын зерттейтін ғылым.
   
8. 
   Автор - өнер туындысын дүниеге әкелуші қаламгер.
   
9. 
   Прототип – көркем шығарма кейіпкерінің өмірде болған немесе өмірде бар түп тұлғасы.
   
10. 
    Академиялық басылым – қаламгер шығармасының ғылыми-текстологиялық зерттеу негізінде даярланған жинағы.
    
11. 
    Әдеби процесс- бұл белгілі бір дәуірде, сонымен қатар, ұлттар мен елдердің, аймақтардың, әлемнің күллі тарихи кезеңдерінде өмір сүріп келе жатқан әдебиеттің тарихи заңды қозғалысы.
    
12. 
    Әдеби характер (гр. мінез, ерекшелік) – кейіпкердің мінез бітімі, адамның бойына психологиясына, қимыл әрекеттеріне тән сан түрлі қасиеттердің бірігіп, біте қайнаған тұтастығын танытатын мінез-құлық өзгешелігі.
    
13. 
    Әдеби сын – көркем шығармаларды талдап, олардың көркемдік, идеялық, тарихи, танымдық қырларын, әдеби процесстегі орнын анықтайтын әдебиеттану ғылымының бір саласы.
    
14. 
    Әдебиеттің ұлттық сипаты - әдеби шығарманың ұлттық тіл, ұлттық дүниетаным, тарихи-поэтикалық зерде аясында қалыптасқан қаламгер туындысы.
    
15. 
    Әдебиеттің халықтық сиапты – шығарманың халық мүддесіне сай идеялық – көркемдік сапасы.
    
16. 
    Образ – көркем бейне, әдебиеттегі суреттілік, болмысты өнерде көркемдік тұрғыда сөзбен сурттеп жазу.
    
17. 
    Идея - әдебиет шығармасында өмірдегі жәй жағдайлар, адам тағдыры баяндалғанда, суреттелгенде жазушының сөз болып отырған мәселелерге қатынасы, көзқарасы да аңғарылады.
    
18. 
    Стиль – жазушының өмір шындығын танып-білу, сезіну қабілетін, бейнелеу шеберлігін, өзіндік суреткерлік тұлға бітімін танытатын даралық өзгешелігі, жазу мәнері, қолтаңбасы.
    
19. 
    Сюжет (франц. зат) - өзара жалғасқан оқиғалардың тізбегі, біртұтас желісі.
    
20. 
    Тақырып - әдеби шығармада сөз болатын басты мәселе, шығарма мазмұнының негізгі арқауы, айтылатын жай жағдайлардың бағыт-бағдары.
    
21. 
    Тартыс - өмірдегі қайшылықтардың өнердегі көрінісі.
    
22. 
    Композиция - әдеби шығарманың құрылысы, оның үлкен кішілі бөлім бөлшектерінің бір-бірімен қисынды түрде қиюластырылып, әр түрлі тәсілмен байланыстырылған тұтастық бірлігі.
    
23. 
    Әдеби бағыт - әдебиет тарихындағы қаламгерлердің идеялық-көркемдік мақсат-мүдде бірлігінен туған шығармашылық үндестік.
    
24. 
    Әдеби ағым – бірнеше қаламгерге тән шығармашылық бірлік.
    
25. 
    Көркем әдебиеттің табиғаты – көркем өнердің халықтық, танымдық, тәрбиелік, көркемдік, эстетикалық мәндері.
    
26. 
    Эстетикалық таным – халықтың өмірге философиялық көзқарасының көркем өнердегі көрінісі.
    
27. 
    Кейіпкер – көркем әдебиетте бейнеленетін оқиғаға қатысушы образ.
    
28. 
    Әдеби байланыс – ұлттық әдебиеттер арасындағы көркемдік дәстүрлер жалғастығы, ықпалдастығы.
    

1. 
   XIX ғасырдағы тарихи-әлеуметтік жағдай.
   
2. 
   Әдебиеттегі отарлық езгіге қарсы сарын.
   

4.Ақындық дәстүрдің тууы мен өркен жайып, өсуі.

5.Әдебиеттегі жаңа түрлер мен сөз өрнектері, жанрлардың молаюы.

Ресей империясының Қазақстан жерін отарлау жұмыстарының кең өрістеуі, барлық аймақтарда әскери қамалдар мен бекіністердің салынуы, отарлық басқару әкімшілік жүйесінің енгізілуі.

XIX ғ. бірінші жартысындағы Қазақстандағы Ресей империясының отарлық езгісіне қарсы қарулы көтерілістер. Отаршылдық саясат мазмұнын жырлаған отарлық езгіге қарсы туған ақындық поэзия жэне оның реалистік маңызы. Орыс зиялыларының қазақ халқының тарихын, тілін, фольклорын, этнографиясын зерттеу. Жұмыстарының екі жақты сипаты.

XIX ғ. әдебиетінің даму мазмұнындағы реализм, романтизм көркемдік әдістерінің көріністері. Ауызша және жазбаша ақындық дәстүр табиғаты, жыраулық поэзия сілемдерінің сақталуы.

Жаңа реалистік жазба әдебиет мазмұнындағы лирикалық, сатиралық өлең, поэма, проза т. б. жанрлардың қалыптасып дамуы.

Бақылау сұрақтары:

1. Әдебиеттегі отарлық езгіге қарсы сарын

2. Әдебиеттегі жаңа түрлер мен сөз өрнектері, жанрлардың молаюы.

3. Жаңа жазба әдебиет.

Әдебиеттер:

1. 
   Сүйіншәлиев X. XIX ғасыр әдебиеті. Оқулық, -Алматы, 1992
   
2. 
   Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-кітап. -Алматы, 2001
   
3. 
   Бекбосынов М. Тәуекел мен батыр ой (әдебиет тарихындағы азаттық танымдары) С., 2006
   
4. 
   Қ.Уәлиханұлы. Діни-ағатушылық ағым. А., 2002
   
5. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   

1. 
   XIX ғасыр әдебиетіндегі жаңа әдеби сарын.
   
2. 
   Жанр түрлері
   
3. 
   ХІХ ғасыр көрнекті өкілдері
   

XIX ғасырда қазақ әдебиетінде жыр үлгісінің түрлі дәстүрлі жанрымен бірге жаңа өлең түрлері туып дамыды. Уақиғалы дастан-поэмалар, сыршыл лирика, айтыс түрлері, сатира, қиссалар, ауыз әдебиеті үлгілері қатар жасады. Көркем позаның үлгілері, сыни мақалалар, түрлі баспасөз жанрлары, көркем аударма, ғылыми-публицистика туып, қалыптаса бастады.

XIX ғасыр әдебиетінің аса көрнекті өкілдері: бостандық рухты, ұлт азаттығын жырлаған Махамбет ақын, Шернияз; зар заман әдебиетінің ақындары Шортанбай, Мұрат, Әбубәкір; айтыс акындары Шөже, Орынбай, Балта, Сүйінбай, Марабай; сал-серілер Сегіз Сері, Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса, Мұхит; қиссашыл акындар; жаңа жазба әдебиет өкілдері Ыбырай, Абай.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Әдебиеттегі дәстүр мен жаңашылдык.
   
2. 
   Жаңа жазба әдебиеттің тууы.
   
3. 
   Әдеби бағыттар
   

1. 
   Сүйіншәлиев X. XIX ғасыр әдебиеті. Оқулық, -Алматы, 1992
   
2. 
   Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-кітап. -Алматы, 2001
   
3. 
   Бекбосынов М. Тәуекел мен батыр ой (әдебиет тарихындағы азаттық танымдары) С., 2006
   
4. 
   Қ.Уәлиханүлы. Діни-ағатушылық ағым. А., 2002
   
5. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989\
   
6. 
   Ақын- жыраулар. А., 1979
   
7. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы.-Алматы, Ғылым, 1985
   

1. 
   Тарихи жырлар туралы түсінік, ғалымдардың ой-тұжырымдары
   
2. 
   Кенесары-Наурызбай туралы жырлар
   
3. 
   «Бекет батыр», «Исатай-Махамбет» жырлары
   

1. 
   Отарлық езгі және әдебиеттегі тарихи өлендердің дүниеге келуі.
   

өлендер» тарауы

Әдебиеттер:

1. 
   Әуезов М.О. Әдебиет тарихы (1927) Жоғары оқу орындарының
   студенттеріне арналған А., Ана тілі, 1991
   
2. 
   Сүйіншәлиев X. XIX ғасыр әдебиеті. Оқулық, -Алматы, 1992
   
3. 
   Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-кітап. -Алматы, 2001
   
4. 
   Бекбосынов М. Тәуекел мен батыр ой (әдебиет тарихындағы азаттық танымдары) С., 2006
   
5. 
   Қ.Уәлиханүлы. Діни-ағатушылық ағым. А., 2002
   
6. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
7. 
   Ақын- жыраулар. А., 1979
   
8. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы. - Алматы, Ғылым, 1985
   
9. 
   Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Ақжол. А. ,1991.
   

1. 
   Махамбет Өтемісұлының шығармашылық өмірбаяны
   
2. 
   Өлеңдеріндегі азаматтық сарын
   
3. 
   Туындыларының көркемдік сиапты
   
4. 
   Дәстүр және жаңашылдық
   

Махамбет өлеңдерінің философиялық-дүниетанымдық тереңдіктері. Махамбет шығармаларындағы халық тұлғасының және Исатай батыр бейнесінің жырлануы. Лирикалық өлеңдеріндегі ақынның өз бейнесінің сомдалуы.

Махамбет өлеңдеріндегі жыраулық-ақындық дәстүр жалғастығының белгілері, өзіндік төлтума ерекшеліктері. Ақын шығармаларындағы тіл бейнелілігінің мәселелері.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Махамбет шығармаларын жариялау, зерттеу
   жұмыстары.
   
2. 
   Махамбет - қазақ әдебиетіндегі сыншыл, реалистік, романтикалық
   толғау ақыны.
   
3. 
   Махамбет шығармаларындағы халык тұлғасының және Исатай батыр
   бейнесінің жырлануы.
   

1. 
   Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-кітап. -Алматы, 2001
   
2. 
   Бекбосынов М. Тәуекел мен батыр ой (әдебиет тарихындағы азаттық танымдары) С., 2006
   
3. 
   Қ.Уәлиханұлы. Діни-ағатушылық ағым. А., 2002
   
4. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
5. 
   Ақын- жыраулар. А., 1979
   
6. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы. - Алматы, Ғылым, 1985
   

1. 
   Шернияз Жарылғасұлының шығармашылық өмірбаяны
   
2. 
   Өлеңдеріндегі философиялық толғаныстар
   
3. 
   Шернияздың шешендігі
   

Шернияздың шешендік өнері. Шернияз шығармаларының көркемдік, бейнелілік мәселелері.

1. 
   Шернияздың Махамбет пен Исатайға байланысты туған өлеңдері.
   
2. 
   Шернияз шығармаларының көркемдігі
   
3. 
   Толғауларының тақырыптық аясы
   

1. 
   Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-кітап. -Алматы, 2001
   
2. 
   Бекбосынов М. Тәуекел мен батыр ой (әдебиет тарихындағы азаттық танымдары) С., 2006
   
3. 
   Қ.Уәлиханүлы. Діни-ағатушылық ағым. А., 2002
   
4. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
5. 
   Ақын- жыраулар. А., 1979
   
6. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы. - Алматы, Ғылым, 1985
   

1. 
   Ақынның өмірі мен шығармашылығы
   
2. 
   «Жетім қыз» поэмасындағы азаттық, діни-тәлімгерлік сарын
   

1. 
   Ақын өмірінен мәлімет
   
2. 
   Алмажан Азаматқызы шығармашылығындағы Махамбет дәстүрі
   
3. 
   Шығармаларының көркемдік-идеялық мәні
   

1. 
   Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-кітап. -Алматы, 2001
   
2. 
   Бекбосынов М. Тәуекел мен батыр ой (әдебиет тарихындағы азаттық танымдары) С., 2006
   
3. 
   Қ.Уәлиханүлы. Діни-ағатушылық ағым. А., 2002
   
4. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
5. 
   Ақын- жыраулар. А., 1979
   
6. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы. - Алматы, Ғылым, 1985
   
7. 
   XIX ғасырдағы қазак ақындары.-Алматы,1987
   
8. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы.-Алматы, Ғылым, 1985
   
9. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
10. 
    Қазақ әдебиетінің тарихы. 2-том, І-кітап
    
11. 
    Үш ғасыр жырлайды. — Алматы, 1965
    
12. 
    Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Алматы, 1994
    
13. 
    Жүмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –А, 1967
    
14. 
    Өмірәлиев Қ. ХУ-ХІХ ғасырлардағы қазак поэзиясының тілі. – А.,1976
    

1. 
   Шығыс әдебиеті және қазақ әдебиетіндегі қисса-дастандардың тууы.
   
2. 
   Діни-тәлімгерлік әдебиеттің жазба әдебиетті тудырудағы рөлі.
   

XIX ғасыр әдебиетіндегі кисса-өлең дәстүрінің ғылыми негізделуі, жүйеленуі. Қисса-дастандардың түрге бөлінуі. Ш.Уәлиханов, В. Радлов, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Қоңыратбаев, Б.Кенжебаев, З.Ахметов, Ш.Сәтбаев, Р.Бердібаев, М.Мырзахметов, Қ.Өмірәлиев, Ө.Күмісбаев, А.Қыраубайқызы, Б.Әзібаева, А.Жаксылықов, З.Сейітжанұлы, У.Қалижанұлы т.б. қисса —дастандар туралы.

XIX ғасырдағы қисса-дастандардың басылымы. Қисса-дастандардың ауызша әдебиет пен жазба әдебиетке қатысын айқындай түсудің өздік ғылыми мәселелері.

1. 
   Шығыстық қиссалар мен нәзирагөйлік дәстүр.
   
2. 
   Діни-тәлімгерлік бағыт өкілдері, шығармаларының басылуы, олардың
   зерттелу тарихы.
   

1. 
   Қ.Уәлиханүлы. Діни-ағатушылық ағым. А., 2002
   
2. 
   Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-кітап. -Алматы, 2001
   
3. 
   Бекбосынов М. Тәуекел мен батыр ой (әдебиет тарихындағы азаттық танымдары) С., 2006
   
4. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
5. 
   Ақын- жыраулар. А., 1979
   
6. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы. - Алматы, Ғылым, 1985
   
7. 
   XIX ғасырдағы қазак ақындары.-Алматы,1987
   
8. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы.-Алматы, Ғылым, 1985
   
9. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
10. 
    Қазақ әдебиетінің тарихы. 2-том, І-кітап
    
11. 
    Үш ғасыр жырлайды. — Алматы, 1965
    
12. 
    Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Алматы, 1994
    
13. 
    Жүмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –А, 1967
    
14. 
    Өмірәлиев Қ. ХУ-ХІХ ғасырлардағы қазак поэзиясының тілі. – А.,1976
    

1. 
   Ж.Шайұхсламұлы мен А.Сабалұлының өмірі туралы мәлімет
   
2. 
   Жүсіпбек Шайұхсламұлы мен Ақылбек Сабалұлының мұраларының зерттелуі.
   
3. 
   Өлеңдерінің тақырыптық ауқымы
   

Ақылбек Сабалұлының өмірі мен шығармашылығы. Өлеңдері мен олардың тақырып ауқымы, шығыстық қисса-дастандары, олардың басылымдары.

1. 
   Шығармаларындағы шығыстық қиссалар мен нәзирагөйлік дәстүрдің көрінісі.
   
2. 
   Қисса-дастандарындағы дін, гуманизм тақырыбы.
   

1. 
   Қ.Уәлиханүлы. Діни-ағатушылық ағым. А., 2002
   
2. 
   Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-кітап. -Алматы, 2001
   
3. 
   Бекбосынов М. Тәуекел мен батыр ой (әдебиет тарихындағы азаттық танымдары) С., 2006
   
4. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
5. 
   Ақын- жыраулар. А., 1979
   
6. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы. - Алматы, Ғылым, 1985
   
7. 
   XIX ғасырдағы қазак ақындары.-Алматы,1987
   
8. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы.-Алматы, Ғылым, 1985
   
9. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
10. 
    Қазақ әдебиетінің тарихы. 2-том, І-кітап
    
11. 
    Үш ғасыр жырлайды. — Алматы, 1965
    
12. 
    Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Алматы, 1994
    
13. 
    Жүмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –А, 1967
    
14. 
    Өмірәлиев Қ. ХУ-ХІХ ғасырлардағы қазак поэзиясының тілі. – А.,1976
    

1. 
   А.Мұхамедияров пен Ш.Жәңірұлы өмірі туралы мәлімет
   
2. 
   Мұраларының зерттелуі.
   
3. 
   Шығармашылықтарындағы адамгершілік тақырыбының жырлануы
   

Шәді Жәңгіровтің өмірі мен шығармашылығы. Шығыстың озық үлгілі әдебиетінің назирагөйлік дәстүрін берік ұстанған, Шығыс поэзиясындағы белгілі такырыптар мен сюжеттерді өзінше жырлап, идеясы мен мазмұны тұрғысынан мүлдем жаңа, тел туынды жасаған ақын екендігі.

Шәдінің күнделікті өмірді, қоғам жайын аз жырлап, өткен өмір мысалдары негізінде жалпы адамгершілікті, ізгілікті насихаттайтын шығармалар жазуы. Оның діни ақындығы шығармаларында ертедегі Шығыс әдебиетінде қалыптасқан сопылық сарынның мол болуынан көрініс табуы. Жастайынан ел басындағы ауыртпалықты көтеріп өскен ақынның өлеңдерінде ел билеген әкімдерді, кей байларға тән дүниеқорлық, озбырлықтарды сынап отыруы. Оның «Бөрбас байға», «Отыншы байға», «Бір молдаға» т.б өлеңдерінде өмір шындығын көрсетуі. Жалпы алғанда, Шәді шығармашылығының әдебиеттегі эпикалық жанрды өрістетуде ерекше орны бар екендігі.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Ақмолла шығармаларының көркемдік сипаты
   
2. 
   Шәді шығармашылығының әдебиеттегі эпикалық жанрды өрістетуі
   
3. 
   Діни ақындық.
   

1. 
   Қ.Уәлиханүлы. Діни-ағатушылық ағым. А., 2002
   
2. 
   Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-кітап. -Алматы, 2001
   
3. 
   Бекбосынов М. Тәуекел мен батыр ой (әдебиет тарихындағы азаттық танымдары) С., 2006
   
4. 
   Ақын- жыраулар. А., 1979
   
5. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы. - Алматы, Ғылым, 1985
   
6. 
   XIX ғасырдағы қазак ақындары.-Алматы,1987
   
7. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы.-Алматы, Ғылым, 1985
   
8. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
9. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 2-том, І-кітап
   
10. 
    Үш ғасыр жырлайды. — Алматы, 1965
    
11. 
    Жүмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –А, 1967