ПӘннің электрондық ОҚУ-Әдістемелік кешені

Internet – бүкіл дүниежүзін қамтыған, көп желілердің жиынтығынан тұратын бірыңғай ТСР/1Р (Transmission Control Protocol/Internet Protocol) протоколын қолдайтын алып желі.

Тағы бір анықтамасы мынадай: Интернет – жергілікті, аймақтық және корпоративтік желілер өзара, өткізу мүмкіндігі жоғары, есепсіз ақпаратты жіберу арналарымен қосылған ғаламдық компьютерлік желі. Сондықтан Интернетті желілердің желісі дейді.

Көптеген ақпаратты қорғауға мүдделі ұжымдар (мысалы, әскери, банктер және т.б.), рұқсатсыз кіруден қорғау үшін, өздерінің жеке корпоративтік желілерін жасайды. Корпоративтік желілер, әр елдерде және қалаларда орналасқан, мыңдаған және он мыңдаған компьютерді біріктіруі мүмкін.

Біртұтас ақпараттық кеңістікті қалыптастыру қажеттілігі – жергілікті, аймақтық және корпоративтік желілерді ғаламдық компьютерлік Интернет желісіне бірігуіне келтірді.

Ғаламдық желінің жұмыс жасау сенімділігі, жергілікті, аймақтық және корпоративтік желілер арасындағы өткізу мүмкіндігі жоғары, есепсіз ақпаратты жіберу арналары қамтамасыз етеді.

Мысалы, ресейлік аймақтық компьютерлік желі Рунет (RU) көптеген ақпаратты жіберу арналары арқылы солтүстік американдық (US), еуропалық (EU), жапондық (JP) аймақтық желілерімен қосылады (6.5-сурет). Интернетте адрес беру. Ақпаратпен алмасу үрдісінде, Интернетте компьютерлер бірін-бірі табу үшін Интернет-адресті қолдануға негізделген адрестеудің бірыңғай жүйесі қалыптасқан.

IP-адрестер деп аталатын ол жүйе Интернеттің негізі болып табылады. Интернетке қосылған әрбір компьютер өзінің бірегей екілік 32-биттік Интернет-адресін алады.

Хартли формуласы1 бойынша, 32-биттік Интернет-адрестердің жалпы N – санын есептеуге болады.

Шешімі: Интернет-адрестегі ақпараттың саны I = 32 бит, сонда N әртүрлі Интернет-адрестердің жалпы саны:

N = 2I = 232 = 4 294 967 296 болады.

Қорытынды: Ұзындығы 32 биттік Интернет-адрес, Интернетке 4 миллиардтан астам компьютерлерді қосуға мүмкіндік береді екен.

Домендік атау жүйесі. Адамға сандық адресті ойда сақтау оңай емес, сондықтан Интернеттің пайдаланушыларына ыңғайлы болу үшін домендік атау жүйесі енгізілді. Бұл жүйеде компьютердің сандық Интернет-адресіне сәйкес бірегей домендік атау қойылады. Арнайы серверлік бағдарламаның көмегімен сандық және домендік адрестер арасында байланыс орнатылады.

Домен – нүктемен бөлінген символдық аттар. Домендік атау жүйесі иерархиялық құрылымды болады: жоғарғы деңгейдегі домендер – екінші деңгейдегі домендер – үшінші деңгейдегі домендер. Жоғарғы деңгейдегі домендер екі типті болады: географиялық және әкімшілік. Дүниежүзінің әр еліне екі әріпті кодпен белгіленген өзінің географиялық домені бөлінеді. Мысалы: ru — Ресей, uk — Ұлыбритания, fr — Франция, kz – Қазақстан. Әдетте, ол сол компьютер тұрған елді анықтайды (сөйтіп, компьютер ұлттық желінің элементі болып табылады). Мысалы, www.psu.ru. Әкімшілік домендер – үш немесе одан артық әріптермен белгіленеді. Әр типті ұжымдар, оны өздерінің екінші деңгейдегі домендерін тіркеу үшін қолданады. Мысалы, Microsoft компаниясы жоғарғы деңгейдегі әкімшілік com доменінде – екінші деңгейлі Microsoft доменін, ал Мәскеулік ашық білім беру институты – екінші деңгейлі metodist доменін жоғарғы деңгейлі географиялық ru доменінде тіркеген. Интернеттегі сервердің домендік аты (оңнан солға қарай) –жоғарғы деңгейдегі доменнің атынан, екінші деңгейдегі доменнің атынан және компьютердің өз атынан тұрады. Мысалы, Microsoft компаниясының негізгі серверінің аты – www.microsoft.com, ал институт серверінің аты – iit.metodist.ru. Интернетке қосылған әр компьютердің Интернет-адресі болады, әйтсе де оның домендік аты болмауы да мүмкін. Әдетте, Интернетке телефон желісімен қосылған компьютерлерде болмайды.

Протокол – компьютерлік желіде ақпаратты ұсыну, түрлендіру және жіберу стандарты.

Бейнелеп айтқанда, протокол – анықталған желілік тіл. Әртүрлі ғаламдық желілер автономиялы жұмыс жасаған кезде олар «әртүрлі тілде сөйлесті». Оларды біріктіру үшін жалпы (өзгеше желілік эсперанто) тілін ойлап табу қажет болды. Сондай жалпы желілік тіл болып – ТСР/1Р протоколы қалыптасты. ТСР/1Р термині деректерді жіберудің екі портоколының атынан құралады:

- TCP (Transmission Control Protocol) – тасу протоколы;

- IP (Internet Protocol – маршруттау протоколы.

ТСР/1Р протоколының негізінде, желінің сервис негізін құрайтын, Интернеттің басқа қолданбалы протоколдары жүзеге асырылды. Бұл протоколды желінің бағдарламалық және аппараттық құралдары қолдайды. Ол мына тәртіптерді стандарттайды:

▪ жіберілетін деректерді пакеттерге (бөліктерге) бөлу;

▪ пакеттерді адрестеу және оларды анықталған маршруттары бойынша тағайындалған пунктіне жеткізу;

▪ пакеттерді деректердің бастапқы түріне келтіріп жинау.

Бұл ретте пакетті қабылдау-жіберу дұрыстығы, қажетті орында жіберілген барлық пакеттердің жиналу дұрыстығы тексеріледі.

Деректерді маршруттау компьютерлік желілер арасында ақпаратты беруді қамтамасыз етеді. Деректерді маршруттау принципін жай поштадағы ақпаратты беру ұқсастығы бойынша қарастырайық. Хатты тағайындалған жерге жеткізу үшін конвертте алушының (кімге) адресі және жіберушінің (кімнен) адресі жазылады.

Сол сияқты, желімен жіберілетін ақпарат «конвертке буылады», онда алушының және жіберуші компьютерлерінің Интернет-адрестері жазылады, мысалы: «Кімге: 198.78.213.185», «Кімнен: : 193.124.5.33». Компьютерлік тілде конверттің ішіндегісі Интернет-пакет деп аталады, ол байтар жиыны болып табылады.

Жай хаттарды жіберу үрдісінде олар алдымен ең жақын пошта бөліміне жеткізіледі, одан соң аралық пошта бөлімдері арқылы алушыға жақын пошта бөлімшесіне жіберіледі. Аралық пошта бөлімдерінде хаттар сұрыпталады, яғни адресі бойынша қай хатты қандай пошта бөліміне жіберу қажеттігі анықталады.

Интернет-пакеттерде, сол сияқты жіберушінің компьютеріне жету жолында, Интернеттегі көптеген аралық серверлер арқылы өтеді, оларда маршруттау амалдары орындалады. Соның нәтижесінде Интернет-пакеттер бір серверден екіншіге жіберіліп, бірте-бірте алушының компьютеріне жақындайды. Интернет-пакеттерді маршруттау – жіберушінің компьютерінен алушының компьютеріне ақпаратты жеткізуді қамтамасыз етеді. Интернет-пакеттерді жеткізу маршруттары әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан бірінші Интернет-пакет алушының компьютеріне ең соңғы ретте жетуі мүмкін.

Мысалы, Кімнен серверінен Кімге серверіне файлды жіберу үрдісінде бірінші Интернет-пакеттің маршруты Кімнен 12 Кімге, екіншісі – Кімнен Кімге және үшіншісі – Кімнен 34 5  Кімге болуы мүмкін. Ақпаратты алу жылдамдығы ақпараттың өту маршрутына (яғни, аралық серверлердің санына және байланыс желісінің өткізгіштік қабілетіне) байланысты болады.

Деректерді тасу реті – жіберуші-компьютерде файлдарды Интернет-пакеттерге бөлу, әр пакетті жеке маршруттау және алушы-компьютерде алғашқы ретпен пакеттерден файлды қайта жинау арқылы жүзеге асады. Деректерді маршруттау және тасу, жоғарыда аталған TCP/IP протоколы негізінде орындалады. Ол Интернеттің негізгі «заңы» болып табылады.

Электрондық поштаның хабарды жеткізу жылдамдығы өте жоғары болғандықтан, дәстүрлі қағаз поштаны ығыстыру үрдісі қалыптасуда. Егер жай пошта арқылы жіберілген хат күндер немесе апталап жүретін болса, электрондық поштамен жіберілген хаттың, тағайындалған жеріне жетуіне ондаған секунд немесе минуттар ғана (сирек жағдайда – сағаттар) кетеді. Электрондық поштаның басқа артықшылығы: онда мәтіндік хабардан басқа, графикалық бейнелерді (image), аудио-ақпаратты, бейне фильмдерді, кез келген қолданбаларды орналастыруға болады. Сонымен қатар, хабарды бірден бірнеше абонеттерге, хатты басқа адрестерге жіберуге мүмкіндік береді.

Қазір іскерлік және жеке хат алмасудың қисапсыз көлемі e-mail арқылы жүреді.

Электрондық поштаның қызметімен пайдалану үшін абонентте мыналар болуы қажет:

▪ оның дербес компьютері компьютерлік желінің торабына (аппаратурасына) қосулы керек;

▪ сол серверде оның өзінің пошталық жәшігі және паролі болуға тиіс;

▪ жеке электрондық адресі болуы керек;

▪ өзінің компьютерінде электрондық поштаның клиент-бағдарламасы (мэйлері) болуы қажет.

Компьютерлік желінің торабына қосылу көбінесе телефон желісі бойынша жүзеге асырылады, сондықтан абоненттің өз телефоны болуы қажет.

Желілік қызмет көретуді ұсынатын мекемелерді – ғаламдық желі торобының иесін – провайдер деп атайды.

Провайдер – (ағылш. – Internet Service Provider) сөзбе-сөз "Интернеттің-қызмет көрсетуін жеткізуші" – Интернетке кіруге рұқсат беретін және Интернетке байланысты қызметтерді көрсетуді ұсынатын ұжым. Мысалы: Nursat, Казтелеком (Қазахстан) немесе Ростелеком (Ресей). Соңғы кездері олардың саны өсіп келеді, қолданушы адам өзін қанағаттандыратын провайдерді тандауға мүмкіндігі бар. Провайдер пайдаланушы үшін пароль, электрондық адрес тағайындайды, оған пошталық серверден пошталық жәшік ашады.

Электрондық поштаның адресі. Жолданушыға электрондық хат жетуі үшін, онда хабардан басқа міндетті түрде хат алаушының электрондық адресі болуы қажет. Пошталық адрестің бірінші бөлігі usename ерікті болады, оны пошталық жәшік тіркелгенде пайдаланушы өзі береді. Екінші бөлігі server.ru пайдаланушының пошталық жәшігі тіркелген, Интернеттегі пошталық сервердің аты болады.

Электрондық поштаның адресі – айқындалған пішін бойынша жазылады; @ символымен бөлінген екі бөліктен тұрады: username@server.ru. Бос орынсыз тек қана латын әріптерімен жазылады. Мысалы, егер пошталық сервердің аты metodist.ru болса, онда пайдаланушылардың пошталық жәшіктерінің аттары мына түрде болады: username@metodist.ru.

Бұл технологияның мәні клиенттің компьютерімен сервердің арасындағы әрбір ақпараттық қызметтерді қамтамасыз ететін бағдарламалардың міндеттері бөлініп орындалады. Сондықтан сәйкес бағдарламалық жасақтамаларды клиент-бағдарламасы және сервер- бағдарламасы (қысқаша клиент және сервер ) деп атайды.

Яғни клиент деп ресурстарды пайдаланатын бағдарламаны айтады. Сервер – клиенттердің сұранысы бойынша айқындалған түрдегі ресурсты алуға қызмет ететін бағдарлама. Windows жүйесі қолдайтын электрондық поштаның танымал клиент-бағдарламасы Outlook Express болып табылады.

ҒЖ желілердің аппараттық құралдары. Хост-компьютерлер (серверлер). Хост (ағылш. – host) сөзі– «қонақтарды қарсы алушы.

Пошталық адрестің бірінші бөлігі usename ерікті болады, оны пошталық жәшік тіркелгенде пайдаланушы өзі береді. Екінші бөлігі server.ru пайдаланушының пошталық жәшігі тіркелген, Интернеттегі пошталық сервердің аты болады.

Электрондық поштаның адресі – айқындалған пішін бойынша жазылады; @ символымен бөлінген екі бөліктен тұрады: username@server.ru. Бос орынсыз тек қана латын әріптерімен жазылады. Мысалы, егер пошталық сервердің аты metodist.ru болса, онда пайдаланушылардың пошталық жәшіктерінің аттары мына түрде болады: username@metodist.ru.

Клиент/сервер технологиясы. Қазіргі желілерде қабылданған клиент-сервер технологиясының мәнін электрондық поштаның мысалы жақсы бейнелейді.

Бұл технологияның мәні клиенттің компьютерімен сервердің арасындағы әрбір ақпараттық қызметтерді қамтамасыз ететін бағдарламалардың міндеттері бөлініп орындалады. Сондықтан сәйкес бағдарламалық жасақтамаларды клиент-бағдарламасы және сервер- бағдарламасы (қысқаша клиент және сервер ) деп атайды.

Яғни клиент деп ресурстарды пайдаланатын бағдарламаны айтады. Сервер – клиенттердің сұранысы бойынша айқындалған түрдегі ресурсты алуға қызмет ететін бағдарлама. Windows жүйесі қолдайтын электрондық поштаның танымал клиент-бағдарламасы Outlook Express болып табылады.

ҒЖ желілердің аппараттық құралдары. Хост-компьютерлер (серверлер). Хост (ағылш. – host) сөзі– «қонақтарды қарсы алушы қожа» деген мағынаны білдіреді. Хост-компьютерлердің өзінің бірегей адресі болады, желіде абоненттерге қызмет көрсететін торапты машинаның рөлін атқарады. Хост-компьютер ретінде әртүрлі типті машиналар: қуатты ДК-ден бастап үлкен әмбебапты ЭЕМ (мэйнфреймдерге) дейін қолданылады. Қойылатын негізгі талаптар – жоғары жылдамдықты процессорлардың және үлкен көлемді (ондаған және мыңдаған Гбайт, Тбайт) дискілік жадының болуы қажет.

Интернет желісінде хост-компьютерлерде Unix операциялық жүйесі қолданылады. Қолданбалы бағдарламаларға қызмет ететін барлық серверлік бағдарламалар, Unix операциялық жүйесінің басқаруымен жұмыс жасайды.

Жоғарыда айтылғанның бәрінен жасалатын тұжырым: «сервер» ұғымы – бағдарламалық-аппаратты деген мағына береді. Мысалы, уақыттың дәл осы сәтінде, хост-компьютерде электрондық поштаның сервер-бағдарламасы жұмыс жасап тұрса, онда ол пошталық сервердің рөлін атқарады. Егер осы машинада WWW-ң сервер-бағдарламасы жұмыс жасай бастаса, онда ол Web-сервер болады. Серверлердің әртүрлі қызметтері желі торабында әртүрлі компьютерлердің арасында жиі бөлінеді.

Ақпаратты байланыс арналары арқылы жіберу үшін оны компьютерде тұрған пішіннен сигналдар түріне түрлендіру қажет. Ондай түрлендірулерді, арнайы құрылғылар – желілік адаптерлер жүзеге асырады.

Пайдаланушының компьютерін телефон арнасы бойынша Интернет-провайдердің серверімен қосу үшін екі компьютерде модемге қосылып тұруы керек. Модемнің қызметі: екілік кодпен берілген компьютерлік ақпаратты телефон сигналына және кері түрлендіру. Модемдер аналогты телефон арнасы бойынша 56 Кбит/с. жылдамдығымен сандық компьютерлік деректерді беруді қамтамасыз етеді.

Қазіргі ADSL-технологиялары дағдылы телефон арнасын Интернетке жоғарғы жылдамдықпен (1 Мбит/с және одан жоғары) қосуға мүмкіндік береді. Бұл ретте телефон нөмірі бос тұрады, сол маңызды. Жәй және ADSL модемдер компьютердің USB-портына және телефон розеткасының ажыратқышына қосылады.

Ықшамды компьютерлерді қолданатындар Интернетке сымсыз Wi-Fi технологиясын қолданып қосыла алады. Вокзалда, әуежайда, оқу мекемелерінде және басқа қоғамдық жерлерде, Интернетке қосылған сымыз байланысқа шығу орындары қойылады. Сымсыз байланыспен жабдықталған ықшамды компьютер, радиусы 100 м. шеңберінде, жылдамдығы 11 Мбит/с. дейін Интернетке шығуға мүмкіндік алады.

Internet және World Wide Web ақпараттық қызметтері. Ғаламдық желілерде электрондық поштамен қатар пайдаланушылар үшін басқада қызмет көрсету формалары бар. Telnet. Бұл қызмет пайдаланушыға компьютерде алыстатылған терминал режімінде жұмыс жасауға мүмкіндік береді; яғни терминалда қойылған бағдарламаларды өз компьютеріңде тұрған бағдарлама сияқты қолдануға болады.

FTP (File Transfer Protocol) – файлдарды тасымалдау протоколы, яғни кез келген пішімді және көлемді файлдарды қабылдау және жіберу үшін желі бойымен ақпаратты беру технологиясы. FTP – протоколы клиентке басқа серверлерде сақтаулы тұрған, көлемі үлкен ақпаратқа тез қатынасу (сервердің каталогтарын қарап шығу, файлдарды көшіру) мүмкіндігін береді.

Archie. FTP-серверлер жүйесінде іздеуші бағдарлама рөлін атқаратын – арнайы серверлер. Олар бізге керек файлдарды тез табуға көмектеседі.

Gopher. Дамыған, яғни көп деңгейлі мәзір құралдары, анықтама кітаптары, индекстік сілтемелері бар желіден – ақпаратты іздеу және шығару жүйесі.

WAIS. Кітапханалар мен бөлісілген деректер қорында негізделген, желілік ақпаратты-іздеу жүйесі.

Usenet. Телеконференциялар жүйесі. Басқаша аты – жаңалықтар тобы. Белгіленген тақырыптық телеконференцияларға жазылғандарға қызмет көрсетеді, яғни электрондық почта арқылы оларға материалдарды жіберіп отырады.

World Wide Web. Осы ағылшын сөз тіркесінің еркін аудармасы – Дүниежүзілік тор, WWW немесе Web деп жиі белгіленеді. Бұл- Интернеттің гипермәтіндік ақпараттық жүйесі. Интернет желілерінің қарқындап дамуына, 90-жылдар бойы жаңа WWW технологиясының пайда болуына байланысты.

WWW технологиясы – сілтемелерді жасауға мүмкіндік береді, оны гиперсілтеме деп атайды. Бұл технология, құжаттың ішінде басқа жерге ауысуға, осы компьютердегі басқа құжатқа өтуге, басқа компьютердегі кез келген құжатқа өтуге мүмкіндік береді.

Қазір WWW және оның бағдарламалық жабдықтамасы Интернетте қызмет көрсететін әмбебап құрал болып табылады, өйткені ол пайдаланушыға жоғарыда аталған ресурстарға (FTP, e-mail, WAIS, Gopher және б.) іс жүзінде кіруге мүмкіндік береді.

Гиперсілтеме – бір-бірімен байланысқан сөздер, яғни бір құжаттың ішінен басқа құжатқа сілтеме. WWW байланысты негізгі ұғымдар:

Веб-бет – (ағылш. – Web page) – өзінің адресі бар, WWW негізгі ақпараттық бірлігі.

Web-сервер – Веб-беттер және олармен жұмыс жасау үшін сәйкес бағдарламалық жасақтама сақталған компьютер.

Web–броузер (ағылш. – Web browser) – Веб-беттерді қарауға және оны шығарып алуға мүмкіндік жасайтын клиент-бағдарлама.

Web-сайт – қандайда бір мекеменің немесе тұлғаның меншігіндегі Web-серверде тұрған деректер бөлімі. Бұл бөлімде, оның иесі, өзінің ақпаратын көптеген өзара байланысқан Веб-беттер түрінде орналастырады. Әдетте, сайттың өзінің титулы – басты беті болады, онда гиперсілтемелер арқылы немесе «алға-кері» белгілерімен сайттың беттерінде жылжуға болады.

Танымал браузерлердің қатарына Internet Explorer, Mozilla Firefox, Opera, Safari, Google Chrome жатады. Браузердің негізгі міндеті – ізделіп отырған бетті алу үшін Web-сервермен қатынасып бетті экранға шығару.

Ресурстарға әмбебап сілтегіш. Интернетте ақпаратты сақтау және іздеу үшін – URL – Uniform Resource Locator – (ресурстарға әмбебап сілтегіш) – деп аталатын әмбебап адрестеу қолданылады.

URL-адресіне – құжатқа қол жеткізу протоколы, құжат тұрған сервердің домендік аты немесе IP-адресі, файлға баратын жол және файлдың өз аты кіреді:

protocol://domain_name/path/file_name

Құжатқа қол жеткізу протоколы ақпаратты беру әдісін анықтайды. Веб-беттерге қол жеткізу үшін: HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) – гипермәтінді беру протоколы қолданылады. Протоколды жазғанда оның атынан соң қос нүкте және тура слэш жазу керек: http://. FTP-серверлеріне тілдесу үшін ftp:// – файлдарды тасымалдау протоколы жазылады. 1-мысал. «Ақпарат және ақпараттық технологиялар» Web-сайтының титулды бетінің URL-адресін жазайық. Бет schools.keldysh.ru серверінде, info2000 каталогында, index.htm файлында орналасқан. Демек, ресурстарға әмбебап сілтегіш мына түрді қабылдайды: http://schools.keldysh.ru/info2000/index.htm.

Ол үш бөліктен тұрады:

http:// –– гипермәтінмен жұмыс жасау протоколы. Бұл протоколды кез келген WWW - серверімен тілдескенде пайдануға болады.

schools.keldysh.ru – сервердің домендік аты; /info2000/index.htm – Web-бетте файлға баратын жол және файлдың аты.

Интернетте ақпаратты іздеу. Интернет желісі шапшаң өсуде, сондықтан жүздеген миллиард Веб-беттердің арасынан керек ақпаратты табу барған сайын қиындап барады.

Ақпаратты іздеу үшін арнайы бірқатар іздеу бағдарламалары жұмыс жасауда. Оларды іздеу жүйелері, іздеу серверлері, іздеу машиналары деп те атайды. Бұл іздеу жүйелері Web-беттердің және жүздеген миллион серверлердегі файлдардың тұрған жері туралы ақпаратты үнемі жаңғыртып отырады.

Іздеу жүйелерінде Дүниежүзілік тордың ресурстары туралы, деректер қорында тақырыппен топталған ақпарат сақталады. Арнайы бағдарлама-роботтар дамыл-дамыл Web-серверлерді «аралайды», кезіккен барлық құжаттарды оқиды, олардың ішінен түйінді сөздерді ерекшелейді және деректер қорына құжаттардың Интернет-адрестерін енгізеді.

Осындай аралаудың нәтижесінде, айқындалған түйінді сөздерімен құжаттары нұсқалған индекстік тізімдер және анықтамалар ұйымдастылады. Кейін бұл тізімдер бойынша пайдаланушының ақпарат іздеу сұраныстарына қызмет көрсетіледі. Іздеу жүйесі пайдаланушыға оның нұсқаған түйінді сөздерімен қоса құжаттардың адрестерінің тізімін шығарып береді.

Қазіргі уақытта Интернеттің орыс тілді бөлігінде мына іздеу серверлері танымал: Яндекс (yandex.ru), Google (google.ru) және Rambler (rambler.ru). Басқа да іздеу жүйелері бар. Мысалы, тиімді іздеу mail.ru жүйесі, пошталық қызмет серверінде жүзеге асырылған.

Түйінді сөздер бойынша іздеу. Ақпаратты түйінді сөздер бойынша іздеу пайдаланушыдан белгілі дағдыны талап етеді. Желіде іздеу алгоритмі, деректер қорында ақпаратты іздеуге ұқсас, логикаға негізделген.

Дәріс №15. Бастауыш мектеп оқушыларына информатиканы оқытуды

ұйымдастыру әдістері
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетінің ерекшеліктері. Бастауыш сынып оқушыларын оқыту әдістемесін қарау үшін алдымен олардың ойлау қабілеті ерекшеліктерімен танысқан абзал.

Мектепке алғаш келген оқушылардың ойы әлі өресіз болады. Олардың ой-санасында қоршаған орта туралы әртүрлі ақылға сыймайтын түсініктер байланысып жатады. Мектептегі оқудың ең маңызды міндеті баланың ойлау қабілетін дамыту болып табылады.

Л.В. Выготский1 айтқандай, бала мектеп жасына түйсігі мен жадысы неғұрлым жақсы дамып, бірақ интеллект қызметі әлдеқайда нашар дамыған күйінде келеді. Бірінші сынып оқушылары ашық түсті, көңіл-күйді көтеретін материалды жеңіл әрі жылдам қабылдайды.

Дегенмен, олар материалды сол қалпында есте сақтауға бейім. Біртіндеп олардың еркін әрі саналы еске сақтау қабылдағыштары қалыптаса бастайды. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілеті бейнелі-эмоциялы. Олар формамен, дыбыспен, түйсікпен ойлайды. Мұндай ойлау қабілетінің ерекшілігін информатика бойынша оқу жұмысының мазмұнында ескерген жөн.

Аталған ерекшеліктерге сәйкес бастауыш мектептегі оқытудың негізгі міндеті орташа сыныпта жалғасып, жоғарғы сыныпта аяқталатын абстрактілі-логикалық ойлауға бағытталған бейнелі-эмоциялы ойлауды біртіндеп дамыту болып табылады. Алғашқы кезеңде баланың ойлау қызметін жаңа сапалы сатыға, демек ойлау қабілетін себеп-салдар байланысын түсіну деңгейіне дейін жеткізу қажет. Бастауыш мектепте интеллект қарқынды түрде дамиды, сондықтан мұғалім оқуды ұйымдастыру кезінде баланың ойлау қабілетін дамытуға неғұрлым септігін тигізетін бағдарламаларды қамтуы тиіс. Ойлау қабілетіндегі мұндай өзгеріс түйсік, жады сияқты басқа да психикалық үрдістердің өзгеруіне әкеледі.

Ойлау үрдістерінің жаңа сапалы сатыға ауысуы бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілеті бойынша мұғалімдердің негізгі жұмыс мазмұнын құрау керек. Бұл мәселені математика, физика және классикалық тілдермен қатар, баланың ойлау қабілетін қалыптастыруға әсер ететін информатика сабақтарында шешу керек.

Бастауыш сынып оқушыларының көз қарашығының көлемі кішкентай, сондықтан олар бір қарағанда компьютер экранындағы ақпаратты бірден көре алмайды, әсіресе ондаған командалар мен бірнеше ондық түймелерден тұратын мәтіндік редактор бағдарламасының ашық терезесімен жұмыс жасаған кезде аса қиын. Бұл түйсік ерекшелігін қолданбалы бағдарламаларды оқыту кезінде ескеріп, оқу материалын балалар компьютер экранындағы суреттердің маңызды элементтерін қажетті көлемде көретіндей етіп үлестірген жөн.

Бастауыш сыныптарда бала үшін оқудың негізгі саласы ойын болып табылады. Ойын және ойын жағдайлары баланың жан-жақты ой-өрісінің дамуына да, тәрбиесіне де әсер етеді. Сонымен бірге әр түрлі педагогикалык мәселелерді шешуге көмектеседі. Информатиканы ойын әдістемелері негізінде өткізу өте пайдалы. Себебі бұл өзіне барлық жұмыс түрлерін қосып баланың шығармашылықпен жұмыс істей білуіне, ой-өрісінің дамуына кең мүмкіндік береді.

Адамның тұлғалық қалыптасуы – үздіксіз және күрделі процесс. Ол білім алудың белгілі бірі сатысымен шектелмейді. Бүгінгі таңда, демек болашақта да білім қажеттілігі адамның белсенді өмірін қамтиды. Сондықтан жастардың бүгінгі білімі - болашақта өз білімін жетілдірудің және өз бетімен білім алуларының тек қана негізі. Мұнан шығатын қорытынды – оқушыларды үздіксіз білім алуға дайындаудың тиімді жолдарын іздестіру.