ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені «Ауыл шаруашылық құстарының селекциясы мен интенсивті өсіру технологиясы»

1. 
   Мал шаруашылығында өсірудің қандай әдістері қолданылады?
   
2. 
   Будандастырудың биологиялық маңызы қандай?
   
3. 
   Желі бойынша ауылшаруашылық малдарын өсірудің ерекшеліктері неде?
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. 
   Табиғи сұрыптаудағы Ч.Дарвин ілімі.
   
2. 
   Сұрыптаудың тәжірибедегі мәні және маңызы.
   
3. 
   Жұп таңдаудың маңызы және түрлері.
   

Сұрыптаудың ғылыми теориясының негізін қалаушы Ч.Дарвин (1809-1882) болды. Ол органикалық дүниенің эволюциялық дамуында, тірі организмнің жаңа түрлерінің, жаңа тұқымдық топтардың пайда болуында сұрыптаудың шешуші ролі барын анықтады. Ч.Дарвин сұрыптау, тұкым қуалаушылық және өзгергІштік бірге отырып, эволюцияның негізгі қозғаушы күшін құрайтындығын дәлелдеі. Өзгергіштік әр ұрпақта оңша көзге көрінбейтін, көптеген жаңа нәсілдік қасиеттер туғызады. Ал, сұрыптау осы көзге көрінбейтін, ұсақ, пайдалы жаңа нәсілдік касиеттерді жинақтап, белгілі бір арнаға түсіріп отырады. Сөйтіп, тіршілік формалары бірте-бірте өзгеріп, дамып отырады.

Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясынын негізгі қағидаларының бірі табиғи және қолдан сұрыптау болып табылады. Дарвин табиғи сұрыптауды анағұрлым иекмді түрлердің өмір сүруі немесе тірі қалу үшін жүргізілген күресі ретінде анықтаған. Бұл, егер тұқым қуалаудың өзгерістері тиімді белгілердің пайда болуына әкеліп соқса, онда мұндай малдар табиғи жағдайларда емір сүріп, артына ұрпак калдыра алады деген сөз. Табиғи сұрыптау пайдалы белгілердің тұкым қуалаушының жолымен берілуіне, осындай белгілері бар малдар санынын көбеюіне жеткізеді. Егер тұкым куалаудың өзгерістері пайдасыз белгілердің (нашар төзімділік т.б.) пайда болуына әкеліп соқса, онда мұндай малдар өлім- жітімге ұшырайды. Сөйтіп, табиғаттың өзі анағұрлым күшті, төзімді өмір сүру ортасына икемделген малдарды одан әрі өсіп көбеюі үшін сұрыптап отырған. Жабайы жануарлар мен өсімдіктердің эволюциясы нақ осылайша жүзеге асады.

Адам ет-сүт, жүн және т.б. өнімдерін мал беретін пайдалы белгілері бар малдарды сұрыптап көбейтеді. Ауыл шаруашылық малдары жан-жакты өнім беретіндігімен бағаланып, сұрыпталады. Мысалы: сүтті және сүтті-етті бағыттағы сиыр малы тірі салмағы, сүт беруі, сүт майлылығы және ұрпағының сапасы бойынша сұрыпталады.

Малдың конституциясы мен экстерьері бойынша бағалау және сұрыптау. Малдың конституциясы мен экстерьері бағалау арқылы, ұнамды типті сұрыптау оңайға түседі, яғни ол жан-жақты бағаланып, шаруашылыкка пайдалы белгілері бойынша іріктеледі. Тандалатын малдың дені сау, өнімділігі бойынша жақсы көрсеткіштерге ие болуы тиіс. Әсіресе, экстерьерді бағалағанда малдың дене бөліктерін өнімділігіне байланысты сұрыпталады.

Сүтті және сүтті-етті бағыттағы ірі қара малын экстерьері бойынша сұрыптағанда басты назар желін формасы мен көлеміне, біркелкілігіне, орналасуына және емшектерінін көлеміне аударыланады. Сонымен қатар, баскалардан айырмашылығы ұзын әрі терең кеудесіне кабырғалары қиғаш орналасқан. Құрсак бөлігі ұзындау және көлемді болуымен сипатталып, сұрыпталады. Осындай экстерьерді малдардың сүт бөлуі жоғары болып келеді.

Етті багыттағы ірі қара малын сұрыптағанда ет шығымы мен оның бағалы сорттарын беретін дене бөліктерінің ерекшеліктеріне назар аударады. Ет бағытындағы малдардың кеудесі кең, тереқ, домалак, белі жалпак, бұлшық еттері барлық дене бөліктерінде, әсіресе кеудесінің арткы бөлігінде өте жақсы дамығандығымен сұрыпталады. Өнімділігі бойынша бағалау және сұрыптау. Өнімділік - ауыл шаруашылық малдарының басты шаруашылыкка пайдалы қасиеті. Сондыктан ол малды белгілері бойынша кешенді бағалауды сұрыптаудың барлық әдістеріне кіреді, Малдарды шығу тегі бойынша болғанында ата-тегі мен бойынша өнімділігіне басты назар аударылады.

Ұрапығының сапасы бойынша бағалау және сұрыптау. Малдардың асыл тұқымдык бағалылығын анықтау, онын ұрпағынын сапасы бойынша жүргізіледі. Ұрпағының сапасы бойынша аналықты және аталықты бағалап, тандайды.

Аталық пен бойынша бағалау және сұрыптау. Әрбір тіршілік иесінде түқым қуалаушылык тең дәрежеде жүреді, яғни, жартылай

салдар 85-110 кг салмаққа жеткенде, оларды тірі кезеңдегі-кыртысмайынын (шпик) қалыңдығы бойынша бағалайды.

Мал басын толықтыратын және асыл түкымды жас төлдер 6 айлығына дейін ата-енесінің жиынтык класы бойынша және тірілей салмактық класы бойынша бағаланады. 6 айдан соң көрсетілген үш көрсеткішке тұлғасының ұзындығына берілетін класс косылады, ал тірілей салмағы 85-110 кг шамасына жеткенде тірі кезінде анықталмаған кыртысмай калындыгына арналған класс қосылады. Бүл тұракты көрсеткіш ретінде асыл түкымды шошкалар табыннан шығып кеткенге дейін келесі бағалау кезінде ескеріліп отырады.

Қой малдарын бағалау ерекшеліктері. Қой шаруашылығында тұқымды бағалау өнім бағытына байланысты әр түрлі болады. Әдетте, койларды негізгі селекцияланатын белгілері толық көрінгенде бағалайды. Бонитировканың екі түрін: қамау кезінде әрбір малды бағалаудың барлык керсеткіштерін бонитировка кілтінін көмегімен арнаулы журналға жазып отырады. Класты бонитировкалауда жекелеген малдардын сапасын жазуды жүргізбейді, белгілі бір класка жатқызған малдардың санын есепке алып отырады.

Конституциялық - өнімділік сапасын бағалау нәтижелері бойынша қойларды класқа беледі. Оны жүргізгенде қойларды бонитировкалау жөніндегі нұскаулардың талаптарын басшылыққа алады.

Биязы және биязылық жүнді койларды бонитировкалағанда 4 класқа: элита, 1,2 және 3 класқа бөледі. Ал биязы және қылшық жүнді қойлардың будандарын да 4 класқа ажыратады, бірақ элита класы берілмейді. Роман қойларын, жүнді-етті және құйрыкты қойларды бағалау да 4 класқа бөлінедІ: элита 1,2,және 3 кластан тұрады.

Малды алдағы уақытта пайдалану үшін, өнімділігі айқын көрінген уақытта өміріне бір рет негізгі баға беріледі. Өнімділік бағытына байланысты бонитировканы өткізу уақыты да әртүрлі. Биязы және биязылау жүнді қой тұқымдарын көктемде бірінші қырқу алдында бір жасында, ал элита класына жатқандарын екінші рет екі жасында жеке бонитировкалаудан өткізеді. Елтірілік бағыттағы қой тұқымдарын 1-3 күндігінде бағалайды. Тондық бағытгағы жас малдарды 7-8 айлығында, жаз мезгілінің аяғында немесе күз мезгілінін басында бонитировкалайды. Ал қылшық жүнді, етті-майлы бағыттағы қой малдарын бірінші шағылыс алдында, күзде бағалайды. Жас малдар бұл кезеңде 18 айлық жаста болады.

Сұрыптау аяқталған соң, яғни малдар бағаланып, тұқым асылдандыруға ерекше түрлер калдырылған соң, жұп таңдау жұмысы жүргізіледі.

Жұп таңдау - іріктеп алған малдың ішінен ұнамды ұрпак бере

алатын бір-біріне лайықты аталық және аналык жұп кұру.

Сұрыптау мен жұп құрудың нәтижесі адамның малға әр түрлі әдістерді қолдана отырып, оларды күтіп-бағу, өсіруіне, асылдандырудағы будандастыру жүйесіне байланысты сапалык өзгерістерден көрінеді.

Жұп қурудың принциптері мен формасы. Тәжрибе жүзінде жұп құруды жеке және топтық деп бөледі.

Жеке жұп кұруда өте сапалы ұрпак алу мақсатында іріктеліп алынған аналықты қандай аталықтан ұрықтандыру керектігін шешеді. Ол үшін аталық пен аналықтың сапалық және сандық көрсеткіштерін, конституциясын, экстерьерін, шығу тегін және т.б. көрсеткіштеріне жан- жақты назар аударады.

Жеке жұп кұрудын нәтижесі сапалы, әрі көзделген мақсатта ұрпақ алуда тиімді болып келеді.

Топтық жұп құру. Бір топ аналыкка жалпы немесе жеке ерекшеліктері бойынша шығу тегі мен сапасы анықталған бір немесе екі аталықты бекітеді. Жұп құрудың қай формасын алсақ та, бір міндетті шешеді, яғни, ол, жыл өткен сайын алынатын ұрпақтың сапасын жоғарылата түседі. Осыған байланысты біз жұп тандауда жалпы баскару принциптерін анықтай аламыз. Мысалы, ол принцип: өте жақсы мен өте жақсыны жұптастырып, одан да өте жақсы, яғни, аналық пен аталықтың ең тандаулы касиеттерінен біріккен ұрпак алуға негізделген, яғни, ол сапасы жағынан өз ата-анасынан да асып түсуі тиіс.

Жұп құрудың жоспары. Асыл тұқымдык жұп таңдаудың формасы мен әдістерін қолдану маңызды, әрі күрделі іс. Қой отармен жүмыс жасасақ та, ең алдымен жаксылап ойланып, жоспар құру кажет. Жұп кұрудың жоспарын жүмысшылар өңдейді. Ол көбінесе отарға бонитировка жұмысы жүргізілгеннен кейін жасалады. Шаруашылықтың бағытына және асыл тұқымдық жұмыс сатысына байланысты жұп кұру жоспарын аталықтарға бір уакытта, бір жылға немесе бірнеше жылға құрады.

Малдың асыл тұқымдық сапасын кешенді белгілері бойынша бағалап, алдағы уакытта пайдалануға жарамдылығын анықтайды. Оны селекцияда бонитировка деп атайды.

Ет бағытындағы ірі қара малына бонитировканы жайылым аякталған соң, тірі салмақ қосып, экстерьер көрсеткіштері анық көрінетін уақыт, тамыз айы мен қазан айының аралығында жүргізеді.

Сүт және сүтті-етті бағыттағы ірі қара тұқымдарын кешенді бағалағанда: тұқымына және шығу тегіне, салмағына, ұрпағының сапасына, өнімділік қабілетіне басты назар аударады.

Өзіндік бақылауға сұрақтар:

1. 
   Сұрыптау және жұп таңдау дегеніміз не?
   
2. 
   Сұрыптау және жұп таңдауда белгілер кешені бойынша малдарды бағалау немен тұжырымдалады?
   
3. 
   Инбридинг дегеніміз не?
   

1. 
   Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – print. 2007.
   
2. 
   Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.
   
3. 
   Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы, 2008.
   
4. 
   Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу құралы.- Астана, 2009.
   

1. 
   Асыл түқымды жүмыс және оның міндеті
   
2. 
   Асыл түкымды жүмысты жүргізу шаралары.
   
3. 
   Асыл түкымды жүмысты жүргізу критериі.
   

Асыл тұқымды жұмыс шаралары:

1. Малдарды жоспарлы түрде сұрыптау және жұптау;

2. Экстерьері бойынша бағалау;

3. Конституциясы бойынша бағалау;

4. Көзделген мақсат ұрпак алу үшін жұптастыру;

5. Жас малдарды өсіру;

6. Малдарды азыктандыру, күтіп-бағу;

7. Ветеринарлық-санитарлық және зоотехникалық шаралар.

Асыл тұқымды жұмыс жүргізу мерзімінде асыл тұқымды малдарға құжаттар мен мемлекеттік асыл тұқым кітабына (мал түрі, сүт беру талабына сәйкестігін, сүт майлылын, тірі салмағын әр түкымға жеке толтырады) енгізіледі.

Мал шаруашылығымен айналысатын шаруашылықтарда малдың ата-тегінің құжаттары (малдың ата-анасы, ата тегі, олардын өнімділігі мен асыл тұқымдық сапасы) толтырылады.

Асылдандыру шараларын асыл тұқымды жұмыс жүргізетін станцияларда немесе қолдан ұрықтандыру пункттерінде жүргізеді. Барлық жұмыс ұйымдасқан түрде, қолда бар тұқымнан жоғары өнімді азық шығынын өтей алатын тұқым алумен сәтті аяқталуы тиіс.

Асыл тұқымдық қызметті ұйымдастыру. Қызмет көрсетуге: малдардың асыл тұқымдық сапасын және өнімділігін жақсарту шараларын жүргізу міндеттеледі.

Қызмет бөлімі: асыл тұқымдық бірлестіктері (асыл тқұымдық станциялар, қолдан ұрықтандыру станциясы).

Қызмет көрсету ұйымы: асыл тұқымдык жоспарларды өңдейді, қолдан ұрыктандыру станцияларын іріктеп, бонитировканы және асыл тұқымдық кітапқа тіркеуді жүргізеді. МАК (ТК)- ғы малдарға арнаулы формадағы жеке карточка ашып, сонда тіркейді. Карточкаға жыл сайын малдың асылдандыруға пайдалануын және өнімділігін толтырып отырады.

Өзіндік бақылауға сұрақтар:

1. 
   Біздің еліміздегі асыл тұқымды істі ұйымдастыру жүйесі туралы айтыңыз.
   
2. 
   Асыл тұқымды және пайдалнушы шаруашылықтардағы асыл тұқымды жұмыс ерекшеліктері немен тұжырымдалады?
   
3. 
   Асыл тұқымды ядроны қалыптастыруды орындау кезінде қандай талаптарды орындау керек?
   

1. 
   Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – print. 2007.
   
2. 
   Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.
   
3. 
   Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы, 2008.
   
4. 
   Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу құралы.- Астана, 2009.
   

1. 
   Түқымды анықтау. Т\қымнын негізгі белгілері.
   
2. 
   Түкымды сактап қалу шаралары.
   
3. 
   Түқым күрылымы. Т\қым шығару.
   

Тұқым туралы түсінік ең алғаш XI1 гасырда адам малдарды шағылыстыра бастағанда пайда болды. Бұдан тұқымның тұрақты белгілері, өзгермейтіндігі және шығу тегі ерекше белгіленеді. Оқымыстылар (Зеттегаст, Вилькенс, Кронахер, Крюгер, Адамец және т.б.) «тұқым» туралы түсінікті әртүрлі талкылады. Ч. Дарвин тұқымды түр және үй жануарының әр түрлілігі, адам еңбегімен қажеттілігін қаматамасыз ету мақсатында шығарылған деп түсіндіреді. Д.А.Кисловский тұқым жайлы үлкен жануарлар тобы кіретін, солардың жалпы белгілерін өндеп шыгарған, талапқа сай және тез бейімделгіш, өзіндік белгілерін жоғалтпаған, басқа тұкыммен шағылыстырғанда жақсартушы әсерін береді деп түсінді.

Түрдегі конституцияның қалыптасуына эндокриндік және нерв жүйелері әсер етеді. Сонымен қатар қолдан сұрыптау, азықтандыру, күтіп-бағу жағдайлары мал конституциясының қалыптасуында зор роль атқарады.

Конституция - өнімділік бағытымен тығыз байланысты. Ет бағытындағы ірі қара (қазақтын ак бас, герефорд, шароле, шортгорн тұқымдары) және ауыр жүк тартатын жылқылары (шайр, клейдесдаль) болбыр типті конституцияға жатады.

Мықты типтегі шошқалар — орташа өнімділігімен сипатталады. Қоңдылық - сыртқы формасынын жағдайы, малдың семіздігі мен пайдалануына байланысты бағаланады. Ол: заводтық, көрмелік. жұмыстық, жаттығатын жөне бордақылынатын қоңдылықтарға бөлінеді.

Заводтық қоңдылық - жақсы қоңдылығымен ерекшеленеді, мал организмінде қоректік заттар жеткілікті жөне қор ретінде сақталады, бірақ ұлпалардың майлануы байқалмайды. Мұндай кондиция балансты азықтандырумен, жақсы күтіммең малдарды ұтымды пайдалануға жол ашады. Заводттық қоңдылықта барлық асыл туқымды аталық және аналык малдар болуы тиіс.

Көрмелік қоңдылық - бұған көрме талаптарын канағаттандыратын малдар кіреді. Мал өніміне, түріне байланысты көрме тапаптары да әр түрлі. Көбінесе көрмелік қоңдылыққа мол азықпен азықтандырғандағы малдың «сәнді» түрлері жатқызылады.

Жұмыстық қоңдылық - малдар (жылқы., мүйізді ірі қара) орташа коңдылықтарымен, өте жақсы дамыған бұлшық еттерімен және мықты сүйектерімен ерекшеленеді.

Жаттығатын қоңдылық - малдар (жүйрік желісті жылқылар) денесінің құрғақтығымен, организмдегі артық су мен майдың болмауымен ерекшеленеді және жарыстарда жоғары күштеулерге кабілетті.

Бордақыланатын қондылық - бұл бұлшық еттері ерекше

бұлшықтанған, көп мөлшерде май жинайтын малдар.

Экстерьер - малдың сыртқы дене бітімін тұтас алғандағы түрі. Бұл терминді алғаш зоотехния ғылымына 1768 жылы енгізген, француз оқымыстысы К.Буржель болды. Оның пікірі бойынша малдың басының формасы мен көлемі бойынша дене бітімінін ара қатынасын табуға болады деп көрсетті. Малдың дене үйлесімділігіне ерекше назар аударады. Арабтың ветеринар-врачы Абу-Бекра, жылқы экстерьері жөнінде кітап жазды. 1717 жылы Ю.М. Долгпруковтың экстерьерді бағалау әдістері туралы жазылған «Конская» атты кітабы Россияда жарык көрді. Француз ғалымы Ф. Гелон XIX ғ.ғ. 3-ші жартысында, сүт айнасы көлемі бойынша сиыр сүттілігін анықтады.

Сүт айнасы - бұл желінді малдың артқы жағынан қарап жан-жақты бағалау. Бірақ бұл әдіспен сиыр сүттілігін аныктауға рұқсат берілмеді. Ен алғаш малдың экстерьері жөніндегі оқу құрылымын В.Н. Всеволодов (1832) Россияда «Наружный осмотр (экстерьер) домашних животных, преммущественно лошадей» деген атпен шығарды. Осы сияқты көптеген орыс оқымыстылары: М.Г. Ливанов., М.И. Придорогин., П.П.Кулешов., Е.А. Богданов., Е.Ф. Лискундар организм функциялары мен формасыынң, өнімділік бағытымен дене бітімінің байланысын жете зерттеді.

Осының нәтижесіңде тек Англияда XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдын басында көптеген аса бағалы мал тұқымдары шығарылды. Мысалы: етті бағыттағы шортюри, герефорд, абердин-ангус сиырлары, лейстер, линкольн, геметшир койлары, ірі ақ шошқа. Осы уакқытта Германияда остфрез, Голландияда - голланд сүтті сиырлары. Швецарияда сүтті-етті бағыттағы симментал мен швиц тұқымдары шығарылды.

Мал тұқымының қалыптасуына, дамуына әсер ететін келесі күшті фактор - табиғи-географиялық орта. Үй жануарларының бағып-күтуін адам өз мойнына алғанмен, сыртқы табиғи-географиялық орта ерекшеліктерімен шектеледі. Сондықтан жаңа мал тұкымын шығару қолдағы бар мал тұқымын одан әрі жетілдеру жұмыстарын нәтижелі жүргізу үшін, табиғи-географиялық орта әсерінің бағыттарын жете біліп, оны ұтымды пайдалану қажет.

Тұқымды жіктеу. Еңбек өнімділігі сапасына және санына, тұқым шығаруға кеткен шығынға байланысты тұқымды: жергілікті (абориген), заводтық жөне өтпелі деп үш топқа бөледі:

Аборигендік немесе жергілікті тұқымдар - негізінен табиғи сұрыптаудың әсерінен қалыптасқан. Олардың өнімдік қасиеттерінің дамуына адам аз араласқан. Аборигендік тұқым малы жан-жақты (диверсалды) өнім бергенмен, олардың ешқайсысы жақсы жетілмеген, бірақ белгілі - бір ауа-райы жағдайларына бейімделгіш келеді.

Заводтык немесе мәдени тұқымдар - көп жыл бойына жүргізілген сұрыптау, жұп таңдау және белгілі бір жағдайда бағып-күту, азықтандыру сияқты жұмыстар, негізінде калыптасқан тұқымдар жатады. Бұл топқа жататын мал тұқымдарыңың өнім көрсеткіштері жоғары және осы өнім бағытына мамаңдандырылған.

Өтпелі тұқымдардың қалыптасуына адам қатынасуы тұрғысынан карағанда ол заводтық тұқымдар мен аборигендік тұқымдар арасындағы аралық орынды алады. Бұл топқа жататын тұқымдардың эволюциясында, әсіресе соңғы уакытта қолдан сұрыптау, бағып-күту, азықтандыру, қолайлы жағдай туғызу елеулі роль атқарып келеді. Өтпелі тұкымдарға тән ерекшелік құрылым бөліктерінің әр тектілігі.

Тұқым құрылымы. Мал тұқымдары өзндік ерекшеліктері бар әр түрлі кұрылымдық бөліктерден тұрады. Мал тұқымдарының құрылымдық бөліктеріне: аймақтық тип (отродье), тұқым ішіндегі тип (внутрипородный тип), заводтық тип, аталық із (линия) және аналық ұя (семсйство) жатады.

Аймақтық тип - ауа райында ерекшеліктері бар жер жағдайына жаксы бейімделген, тұқымның үлкен бір бөлігі. Кез-келген тұқымда аймақтык тип болуы шарт емес. Ол тек ареалы кең, әр түрлі аймақтарында өсуіне жақсы бейімделген мал тұқымдарының құрамында болады.

Тұқым ішіндегі тип - мал тұқымы құрамында жалпы тұқымға ортақ қасиеттерімен қатар өнім бағытында, дене бітімі мен пішінінде, тіршілік ортасы әсерлеріне төзімділігіне қарай болатын ерекшеліктері бар тұқым топтары болады.

Заводтық тип – өнімінде өзіндік ерекшеліктері бар және оларды ұрпақтарына тұрақты бере алатын, асыл тұқымды мал өсіретін заводтың тұқымы.

Аталық із – деп мал өнімді еркек малдан тараған соған ұқсас өнімді мал тобын айтамыз. Аталық ізге оның негізін салушыға туыстық қатысы бар және өнімді линия стандартына сәйкес келетін барлық малдарды жатқызады.

Аналық ұя – деп, мал өнімді ұрғашы малдан тараған, анасына ұқсас өнімді, ұрғашы ұрпақтар тобын айтамыз. Мақсатты жүргізілген селекциялық жұмыстар негізінде қалыптасады. Өздеріне тән өнімділік, биологиялық ерекшеліктерін ұрпақтарына тұрақты бере алады.

Тұқымдық топ (породная группа) – деп адамның белгілі бір шаруашылық және табиғи жағдайда жүргізілген творчествалық еңбегінің нәтижесінде қалыптасқан, құнда өнімдік, немесе биологиялық ерекшеліктері бар және оны ұрпағына жеткілікті дәрежеде бере алатын мал тобын айтамыз. Тұқымдық топтың мал тұқымынан айырмашылығы, оның саны мен генсологиялық құрылымы ұзақ уақыт өзара шағылыстыруға әлі жеткіліксіздігінде.

Тұқым – тұқымдық топтың саны қажетті мөлшерге жетіп, өнімдік құнды ерекшеліктері мен нәсілдік қасиеттері сақталса, оны жаңа мал тұқымы ретінде бекітеді. Мал тұқымының күрделі құрылымын сақтау үшін асыл тұқымыды жұмысты үздіксіз жүргізу қажет.

Зоотехникалық практикада инбридингті тығыз, баяу және алыс деп ажыратады. Тығыз инбридингті (әкесін қызымен, үлын шешесімен, бауырын карындасымен қосақтау) линяны құру кезінде, өте қажет болғанда ғана қолданады. Көп жағдайда баяу инбридинг жиі қолданылады, мұндай кездері зияңды салдарлар сирек байқалады және онша қауіпті емес, ал аталарының бағалы касиеттері нығайтылып, инбридннгті жүргізу табысты өтеді.

Буданастыру - бұл әртүрлі тұқымға жататын, сондай-ак таза тұқымды малдарды будандармен және будандарды өзара қосақтау. Дүние жүзіндегі казіргі тұқымдардың көпшілігі шағылыстырудың әртүрлі әдістерімен шығарылған. Шағылыстыру тек қана жаңа тұқымдардың шығарудың тиімді әдісі емес, сонымен бірге будандас малдардың өнімділіг шапшаң арттыруды қамтамасыз ететін өте маңызды әдіс болып табылады. Өзара үйлесетін түкымдарды шағылыстырудан алынған будандар өзіңің өнімділігі және өнім сапасы жагынан ата-аналарынан кемтүспейді, тіпті өнімділігінің саны сен сапасы жағынан олардан асып

түседі.

1. 
   Тұқым түзілуге және тұқым эволюциясына қандай факторлар әсер етеді?
   
2. 
   Тұқым құрылымы деп нені түсінеміз?
   
3. 
   Ауыл шаруашылық малдарының қандай тұқым классификациясын білесіз?
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. 
   Азықтандырудың мал шаруашылығындағы ролі.
   
2. 
   Малдарды толыққанды азықтандырудың жаңа заманғы ілімі.
   

Ал тәулігіне оншақты литр сүт шығатын сиырларды алсақ, олардың желін тамырлары арқылы 5—6 мың литрдөн астам қан өтетінін өсептеу қиын өмес. Осы қан құрамында сүтті түзуге қажетті бүкіл қоректік заттар мен қосындылар жеткізілуге тиіс қой. Ал олар қайдан алынбақ? Қан құрамына малдың ас қорыту жолдарындағы қорытылған азықтық қоректік заттары сіңіріледі. Сондықтан қан мен қажетті қосындылар сүт түзу үшін, малды жан-жаңты толықтырылған азықтық, рациондармен жеткілікті дәрежеде азықтандыруқажет.