Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Қазақстанның физикалық географиясы» «5В016600 – География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

1. Физикалық-географиялық орны оның табиғатының және шаруашылығының қалыптасуына әсері.

2. Жер көлемі. Шеткі нүктелері. Шекарасының жалпы ұзындығы.

3. Құрылықтағы және теңіздегішекарасының ұзындығы, шекаралас мемлекеттермен шекарасының ұзындығы. Саяси-әкімшілік бөлінуі.

№1 дәрістің қысқаша конспектісі

Қазақстан Республикасы - Еуроазиаттық мемлекеттердің ішіндегі ірі елдердің бірі.

• 
  Қазақстан жерінің ауданы (2724.9 мың км2) жөнінен дүние жүзінде 9- шы орын алатын ірі ел.
  
• 
  Республиканың мемлекеттік шекараларының жалпы ұзындығы 12187 км; соның ішінде: Ресей федерациясымен шекара – 6467 км.
  
• 
  Өзбекстанмен – 2300 км
  
• 
  Түркіменстанмен – 380 км
  
• 
  Қырғызстанмен – 980 км
  
• 
  Қытаймен – 1460 км
  
• 
  Каспий теңізі арқылы шекара – 600 км.
  
• 
  Халқының саны (1.01.2002 ж.) –14820,9 мың адам.
  
• 
  Халқының табиғи өсуі – 0,5 %
  
• 
  Қазақстан аумағындағы ең биік нүкте – Хантәңірі шыңы (6995 м)
  
• 
  Елдегі ең төмен орналасқан нүкте – Қарақия (Батыр) ойысы (132 м)
  
• 
  Қазақстан аумағында Менделеев кестесіндегі 99 элемент табылған,олардың 80-ге жуығының қоры анықталған.
  
• 
  Ел аумағында пайдалы қазбалардың 6 мыңнан астам кен орны бар. Ең суық қыс Атбасар маңында (абс.минимум - 57°С) байқалады.
  
• 
  Ең ыстық жаз Оңтүстік Қазақстандағы Дарбаза ауылында (абс.максимум +47°С) байқалады.
  
• 
  Республика аумағында 11,4 млн.га (2002 ж) жерді ормандар алып жатыр, ормандылық деңгейі – 4%.
  
• 
  Қорықтар мен ұлттық саябақтардың жалпы ауданы 1584,4 мың га.
  
• 
  Елде 10 қорық, 5 ұлттық табиғи саябақ бар.
  

Қазақстан Еуразия материгінің орталығында орналасқан, екі дүние бөлігін қамтиды. Кіші батыс аймағы Еуропада, ал көлемді шығыс аймағы Азияда жатыр. Жайық өзенінің екі жағында орналасқан Аиырау қаласы тұрғындарының Еуропа мен Азияға күнде саяхат жасауға мүмкіндіктері бар. Мұндай мүмкіндік, сонымен қатар Ресей де де бар. Республика жерінің шеткі нүктелері 55⁰26 -40⁰ 56 с.е. және 45 ⁰27-87⁰ 18 ш.б. аралығында орналасқан.

Қазақстан батысында- Еділдің төменгі ағысынан, шығысында – Алтай тауларының етегіне дейін 3000-ге, солтүстіктегі – Батыс Сібір жазығынан , оңтүстіктегі Қызылқұм шөлі мен Тянь – Шань тау жүйесіне дейін 1600 км – ге созылып жатыр.

Географиялық орына қарай республика жерінде орманды дала, дала , шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Қазақстанның оңтүстік- шығысы мен шығыс таулы өңірлерінде ландшафттардың күрделене түсетін алуан түрлі биіктік зоналары байқалады. Қазақстанның географиялық орнына байланысты барлық өңірлерінде жылдың төрт мезгілінің ауысуы айқын байқалады. Каспий теңізі арқылы Әзербайжан, Иран елдеріне, Еділ өзені және Еділ-Дон каналы арқылы Азов және Қара теңіздерге алады.

1. 
   Қазақстанның орналасқан географиялық орнының ерекшелігі (экономикалық, табиғи, геосаяси)?
   
2. 
   Қазақстандағы экономикалық аудандарға бөліну қандай принципке негізделген?
   

1. Территориямыздың біздің заманымызға дейін зерттелінуі (Геродот, Страбон, Птоломей және т.б.)

2. Орта ғасырлардағы Араб және Қытай зерттеушілері (Ибн Хордадбек, әл-Идриси, Макдиси, Ибн Фадлан, әл Истахри, Чжан Цянь, Сюань - Цзань, Чань-Чунь.)

3. Европалык зерттеушілер: Плано - Карпини және Вильгелм - де - рубрук.

4. Жергілікті зерттеушілер. (Әл Фараби, әл Беруни, Махмуд Кашкари ).

5. Территориямызды танып білудегі орыс зерттеушілерінің ролі (П Паллас, П.И.Рыпков, А.М.Бутаков, А.И.Левшин, Н.А.Сверцов, П.П.Семенов, И.В.Мушкетов, А.Н.Краснов, Л.С.Берг т.б.).

6. Туған жерін зерттеудегі Шоқан Уалихановтын және Қ.И.Сәтпаевтың ролі.
№2 дәрістің қысқаша конспектісі

Қазіргі Қазақстан территориясы табиғаты бойынша өте әркелкі. Оның табиғатын ұзақ жылдар бойы әртүрлі ұлттардың ғалымдары мен саяхатшылары зерттеген. Әртүрлі тарихи кезендерде Қазақстан территориясы бірнеше рет қайталанып ашылып, олардың аттары өзгеріп отырды. Физикалық-географиялық қатынастар Қазақстан территориясын екіге бөлді: Сібір және Орта Азия. Қазақстан территориясының табиғат ресурстарына бай болуымен әркелкілігіне басқа ұлт саяхатшылары мен зерттеушілері қызықты. Территориядағы геологиялық құрылыстың өте күрделі болып келуі ондағы әртүрлі пайдалы қазбалардың кездесуіне жағдай жасады.

Қазақстан территориясының зерттеушілерінің алғашқы мәліметтері: Қазақстан территориясында ежелден адамзат қоңыстанғаны белгілі. Оның көне тарихында қола дәуірі ерекше орын алады. Бұл кезде казіргі Қазақсан территориясын мекендеген тайпалар мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысқан. Осы кезеңнен бастап табиғи ресуртарды пайдалану басталды. Қазақстандағы Кеңді Алтай аймағындағы темір өндіру кезінде пайда болған шұңқырлар казіргі кезге дейін сақталған. Көшпелі мал шаруашылығымен, әсіресе, Сырдария, Шу, Жетісу аңғарларындағы халықтар айналысты. Қазақстан территориясында мекендеген ұлттардың мәдениетінің көне болуы себебінен олардың географиясы мен табиғи жағдайы туралы мәлімет өте аз болған. Қазақ жерлері туралы айтылып өткен қолжазбалардың ішінде казіргі кезге дейін сақталған Бехистун (бзд6-5ғғ) қолжазбасын атап өту қажет. Қолжазба парсы патшасы Дарий кезінде жазылған.

Геродот бзд 5ғ-дың 40-30 ж.ж. Қазақстанда мекендеген тайпалар туралы, географиялық аудандарды көрсетті және табиғи жағдайлары туралы қысқаша мәлімет берді. Каспий теңізі өте жақсы мәлім болған.

А.Македонский жорығының (бзд 330-327 ж.ж.) нәтижесінде Орта Азия туралы грек ғалымдарына үлкен жаңалық ашты. Сол кездегі ғалымдар Қазақстандағы Каспий теңізі, Сырдария туралы көптеген деректер қалдырды.

Қазақстанның географиясы туралы маңызды деректерді Римнің ғалым-географтары Страбон, Птоломей қалдырды. Страбон бзд 1ғ-бз1ғ аралығында Сырдария туралы нақты деректер жинады және Каспий теңізі туралы «Солтүстік мұзды мұхиттың бұғазы» деп атаған.

Птолемей (бзд 90-168 ж.ж.) «Руководство по географии» энциклопедия шығарды. Азияның территориясы туралы деректер берді. Ол Каспий теңізін көп зерттеп және оған құятын Сырдария (Окс) мен Амудария (Яксард) өзендерін келтірген және ол дүние жүзінің атласын жасады.