Тақырыбы: Саяси география. Дәріс мазмұны

2. Геосаясат.

3. Саяси-географиялық орын.

Дәріс мақсаты: Саяси географияның анықтамасын талдап, оның басты бір бағыты геосаясатты зерттеп, саяси-географиялық орынға сипаттама беру.

Қажетті сөздер: саясат, интеграция, территория, деңгей, макро, мезо және микро, мемлекеттік құрылым, басқару, аспект.

1. 
   Саяси география анықматасы.
   

Саяси географияның тәуелсіз ғылыми бағыт ретінде қалыптасуы 19 ғ соңында -20 ғ басында болған. Ол неміс географы, этнограф, әлеуметтанушы Фридрих Ратцельдің «Политическая география» атты еңбегіне байланысты. Ратцельдің идеяларын соңынан өз жұмыстарында ағылшын географы Хэлфорд Маккиндер, Швед саясаткері Рудольф Челлен және басқа да авторлар жалғастырған. Саяси географияға көптеген орыс географтары да көңіл бөлген.

Саяси географияның анықтамалары өте көп. Соның мысалы ретінде келесі анықтаманы алуға болады: саяси география – бұл саяси құбылыстар және үрдістердің территориалды дифференциациясы туралы ғылым. Бірақ көп жағдайларда бұл ғылым саласындағы мамандар оны басқаша анықтаған. Мысалы, Машбиц Я.Г. бойынша саяси география аудан және мемлекет, қала және ауылдық мекеннің әлеуметтік-экономикалық, тарихи, саяси, этномәдени және табиғи даму ерекшеліктеріне байланысты класстық және саяси күштердің территориалдық орналасуын зерттейді. Ал Колосов В.А. бойынша қазіргі саяси-географиялық зерттеулерді үш территориалды деңгейге бөлуге болады: макродеңгей – барлық дүние жүзі және оның ірі аймақтарын зерттейді, мезодеңгей - дара мемлекеттер және микродеңгей – дара қала, аудандарды және т.б. бөлшектерді зерттеген.

Ғаламдық жән аумақтық деңгейде саяси географияның зерттеу саласына дүние жүзінің саяси картасындағы өзгерістерде (жаңа мемлекеттердің пайда болуы, олардың мемлекеттік құрылымының өзгеруі, мемлекеттік шекарасының өзгеруі және т.б.), негізгі саяси, әскери және экономикалық топтамалар күштері арасындағы өзгерістер, территориалдық қатынастардағы маңызды территориалдық аспект, соның ішінде халықаралық қақтығыстар және әскери конфликттер ошақтар географиясын да еңгізілу керек. Сонымен қатар Мұхиттың саяси географиясы атты сала да өте тез дамуда.

Ал саяси –географиялық елтану келесі сұрақтарды қарастырады:

• 
  қоғам және мемлекет құрылым ерекшеліктері, басқару түрлері және әкімшілік-территориалдық бөлінуі, ішкі және сыртқы саясат;
  
• 
  мемлекеттік территорияның қалыптасуы, оның саяси-географиялық орны, шекараны бағалау және шекара аудандардың негізгі табиғи ресурстарымен қамтамасыз болуы;
  
• 
  халықтың әлеуметтік-класстық құрылымындағы географиялық ерекшеліктер, оның ұлттық және діни құрамы, әлеуметтік топтар, ұлттар, және мемлекеттік және жергілікті билік органдары арасындағы сяаси қатынастар;
  
• 
  мемлекеттердің партиялық-саяси күштердің географиясы, соның ішінде саяси партиялар, профодақтар, қоғамдық ұйымдар және қозғалыстар, олардың саяси және қоғамдық өмірге деген әсері;
  
• 
  дауыс беруді ұйымдастыру және өткізу, референдум, сонымен қатар демонстрация, қарулы қақтығыстар, сепаратисттік, партизандық қозғалыстар.
  

Геосаясат (географиялық саясат) - саяси географияның негізгі бағыттарының бірі. Ол да саяси география сияқты дүние жүзінде болып жатқан үрдістер мен құбылыстарды зерттейді. Ғаламдық және аймақтық деңгейде оның басты міндеті халықаралық қатынастар географиясын зерттеу, әсіресе ұлы державалар арасындағы күштер балансы. Дара мемлекеттер деңгейінде қалыптасқан әскери-саяси және экономикалық өзарақатынастар жүйесіндегі мемлекеттің орны, олар оның сыртқы саясатына әсерін тигізеді және геосаяси орнындағы өзгерістерді анықтап отырады.

Географиялық факторлардың негізгілері ретінде әдетте келесілері қарастырылады:

• 
  географиялық (кеңістік, орын, табиғи жағдай және ресурстар);
  
• 
  саяси (мемлекеттік құрылымның түрі, қоғамның әлеуметтік құрылымы, басқа елдермен өзарақатынасы, саяси одақтарда және блоктарға қатысу, мемлекеттер шекарасының сипаты және олардың режимі, ыстық нүктелердің болуы);
  
• 
  экономикалық (халықтың өмір сүру деңгейі, экономиканың басты салаларының даму деңгейі, сыртқы экономикалық байланыстарға қатысу);
  
• 
  әскери (әскери күштердің даму деңгейі, әскери мүмкіншілігі және әскери дайындығы, әскери инфроқұрылымның даму деңгейі, әскери кадрларды дайындау деңгейі, әскери шығындар);
  
• 
  экологиялық (табиғи ортаның деградация деңгейі және оларды қорғау жөніндегі шаралар);
  
• 
  демографиялық (халықтың ұдайы өсуі, оның құрамы және қоныстануы);
  
• 
  мәдени-тарихи (ғылымның, білімнің, деңсаулық сақтау, мәдени және еңбек дәстүрлерінің даму деңгейі, этникалық және діни өзарақатынастар, кримоногенді жағдай.
  

Бірінші кезеңі – классикалық геосаясат кезеңі. Ол 19 ғ соңын 20ғ басын қамтып жатыр. Бұл кезде көптеген әскери-саяси қақтығыстар болып жатты, дүние жүзінің территориясын бөлу, ал ол нәтижесінде Бірінші Дүние жүзілік соғысқа келіп соқтырады. Басты идеологтар, геосаясат әкелері ретінде неміс географы Ф.Ратцель, швед саясаттанушысы Р.Челлен және ағылшын географы Х.Маккиндер саналады.

Екінші кезеңі Бірінші және Екінші дүние жүзілік соғыс арасындағы уақыт, реваншизм идеясы Германияда кең таралды. Фашисттік Германияда геосаясат ресми мемлекеттік доктрина санала бастады,

Үшінші кезең Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін басталды. «Салқын соғыстың» 40 жылын қамтып отырды. Бұл кезеңде геосаясаттық ізденістер Батыс европа елдерінде, әсіресе Германияда, Францияда және Ұлыбританияда. халықаралық геосаяси журнал шыға бастады, сонымен қатар геосаяси ойдың орталығы АҚШ-қа көшті.

Төртінші кезең 20 ғ-дың 80-шы жылдары болды. Оны кей кездері жаңа конфронтациялық емес кезең деп те атайды. Бұл кезеңде капитализм социализмді жеңеді. Дүние жүзілік геосаяси жағдайды күрделендіретін мәселе – ол жалғыз бір супердержава – АҚШ-тың бөлініп шығуы болды.Ол диктат саясатынан бас тартпаған. Содан кейін дүние жүзілік аренада басқа да аймақтық лидер елдеріде бөліне бастады. Олар: Батыс Европа, Жапония, Қытай, Үндістан, Араб дүниесі.

3. Саяси-географиялық орын.

Саяси география білім жүйесінде саяси-географиялық орынға бірінші орын берілген. ЭГО және СГО арасында нақты шегі жоқ. Мемлекеттің немеме бір аймақтың маңызды экономикалық орталықтарға, дүние жүзілік көлік және сауда жолдарын, интеграциялық топтамаларға, туристтік ағындарға қатысты орналасуы тек экономикалықемес, сонымен қатар саяси географияға да қатысты.

Саяси-географиялық орын дегеніміз – ол объектінің (елдің, оның бөлшегі, елдер тобы) басқа мемлекеттерге және олардың тобына саяси объект ретіндегі қатынасы. Мемлекеттің СГО – елдің географиялық орнымен байланысты саяси жағдайлардың кешеңі саналады.

Саяси-географиялық орынның макро-, мезо- және микроорындарын бөледі.

Мемлекеттің және аймақтың макро-СГО – бұл ғаламдық саяси өзарақатынастың жүйесіндегі орны. Ең алдымен елдің басты саяси-әскери және саяси топтамаларға, халықаралық қақтығыстар ошақтарына және әскери конфликттерге байланысты бағалайды. Макро-СГО – тарихи категория.

Мезо-СГО – бұл елдің өз аймағындағы немесе субаймақтағы орны. Оны бағалаған кезде көршілес елдердің сипаты маңызды рөл атқарады. Мысалы: Германия және Франция арасындағы қатынастар, АҚШ және Канада арасындағы қатынастар.

Микро-СГО мемлекет, қала және т.б. учаскенің жағымды немесе жағымсыз орналасуы саналады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары.

1. 
   Саяси география дегеніміз не?
   
2. 
   Оны қалптастырушы авторлары кімдер?
   
3. 
   Геосаясат дегеніміз не?
   
4. 
   Геосаясаттың дамуы неше кезеңнен тұрады?
   
5. 
   Саяси-географиялық орын дегеніміз не?
   
6. 
   Саяси-географиялық орынның неше түрі бар?
   

1.Геосаясатың анықтамасы. Ф.Ратцельдің геосаяси теориялары.

2.Қазіргі геосаяси теориялар: таралу ерекшеліктері мен мазмұны

Әдебиет: 1., 6

2.Дүние жүзі халық санының динамикасы.

3.Демографиялық жарылыс және дағдарыс.

Дәріс мақсаты: Дүние жүзі халықтарымен, олардың қоныстану ерекшеліктерімен, демографиялық жарылыс және дағдарыс проблемаларымен таныстыру.

1. 
   Халықтың ұдайы өсуі.
   

Халықтың табиғи қозғалысының талдауын дүниеге келу көрсеткіштерінен бастайды. Оны әр түрлі көрсеткіштер арқылы өлшейді. Олардың ішінде ең кең тараған түрі дүниеге келудің жалпы коэффиценті, яғни 1000 адамға келетін жаңа дүниеге келген бала санының көрсеткіші, промилле % бірлігімен есептеледі. Мысалы, егер дүниеге келудің жалпы коэффициенті 15% болса, онда орта есеппен алғанда 1000 адамға 15 бала туылған.

Дүниеге келу факторы жөніндегі маңызды сұрақты көптеген демографтар зерттеген. Дүниеге келу көрсеткішіне бірнеше факторлар әсер етеді:

-табиғи-биологиялық факторлар – мысалы, жылы және салқын климатты елдерде жыныстық дамулары әр түрлі уақытта болады;

-демографиялық фактор – оған халықтың жыныстық құрылымы жатады; халықтың жастық құрылымы, неғұрлым халық жас болса, соғұрлым қоғамның демографиялық потенциалы жоғары болады;

-әлеуметтік-экономикалық, мәдени және психологиялық факторлар – оларға халықтың хал-ахуалының жалпы деңгейі, сауттылық деңгейі, урбандалу деңгейі, некеге тұру, ажырасу, жанұялық жағдайы жатады.

Халықтың ұдайы өсуінің екінші құрамды бөлшегі - өлім көрсеткіші. Оны да мың адамға анықтайды.

Өлім де туу сияқты негізінде биологиялық фактоға байланысты. Сонымен қатар эндогенді факторлар – адам ағзасының кәрленуі және экзогенді – қоршаған ортаның әсері.

ХХ ғасырдың І-ІІ жартысында жалпы өлім коэффициентінің төмендеуі байқалды, оның себебі:

-медициналық қызмет көрсету жетілдірілген;

-адамның жеке гигиенасының және өмірдің санитарлы –гигиеналық жағдайларының жақсаруы нәтижесінде эпидемиялық және инфекциялық аурулар азайды;

-тамақтану жағдайының жақсаруы.

Туу және өлу халықтың ұдайы өсуін санау үшін негіз саналады.

Ұдайы өсу = Туу - өлу

Халықтың ұдайы өсуінің режимінің 3 түрі бар

1. 
   кеңейтілген ұдайы өсу – туу көрсеткіші өлім көрсеткішінен едәуір жоғары, оның нәтижесінде халықтың тұрақты өсуі байқалады.
   
2. 
   Қарапайым ұдайы өсу – туу және өлім көрсеткіші бірдей, сондықтан халық саны өспейді, тек қана бір ұрпақ келесі ұрпақпен ауысып тұрады.
   
3. 
   Тартылған ұдайы өсу - өлу көрсеткіші туу көрсеткішінен жоғары, туылған балалар саны өмірден өткен ата-аналарының санын жаппайды.
   

2. Көне замандағы жер бетінің халқы саны жөнінде тек шамамен айтуға болады. Мысалы, неолиттің басында біздің планетамызда барлығы 10 млн. адам өмір сүрген., оған сәйкес халық тығыздығы 100 км² 8-10 адам, ал орташа өмірдің ұзақтығы 20 жас. 1500 ж. Жер халқы 425-450 млн адамға жетеді.

Содан соң, Еуропада өнеркәсіп пайда болады, ауылшаруашылық дамиды, медицинаның дамуы демографиялықүрдістерге әсер етеді.

ХІХ ғ. І-ІІ ж дүниежүзі халқы 1,5 есе өседі, жылына 17млн. адамға өсіп тұрды.

ХХғ І-ІІж. демографиялық жағдай өте күрделі болған. Бір жағынан, Азия, Африка және Америкадағы халық санының күрт өсуі, екінші жағынан ол екі дүниежүзілік соғыстар. Мысалы, СССР ҰОСоғысы кезінде 27 млн адамды жоғалтты.

Адамзаттың демографиялық тарихында үлкен әсер қалдырған із ХХғ І-ІІж болды. Осы кезде демографиялық жарылыс пайда болды, ол Азия, Африка және латын Америка елдерінің демографиялық ауысудың екінші фазасына аяқ басуымен байланысты.

1) саяси тәуелсіздігін алған соң даму үстіндегі елдерде әлемдік медициналық жетістіктерін пайдалануға мүмкіншілік туындаған. Өлім көрсеткішінің төмендеуіне жас елдердің экономикалық және мәдени даму саласындағы алғашқы жетістіктері де жағымды әсер тигізді.

2) қазіргі кезде дүниеге келген 145 млн баланың 125 млн даму үстіндегі елдерге жатады. Сондықтан өлім және туу үрдістеріндегі осындай сәйкессіздік көптеген елдерде демографиялық жарылысқа әкеліп соқтырды.

Қазіргі кезде ұдайы өсу бойынша даму үстіндегі елдерді 3 топқа бөлуге болады.

1. 
   Бірінші топқа демографиялық жарылыс шыңдары анық көрінетін елдер жатады. Оларға туу және ұдайы өсудің жоғары көрсеткіштері тән. Бұл елдерде бір әйелге 6-8 баладан келеді.
   
2. 
   Екінші топқа соңғы 15-20 жылда демографиялық жарылыс төмендей бастаған даму үстіндегі елдер жатады.Демографиялық ауысудың екінші фазасында болғанымен, туу сонымен қатар өлім коэффициенті де төмендейді.
   
3. 
   Бұл елдер қатары демографиялық ауысудың үшінші фазасында . Туу коэффициенті 20%, ал халықтың орташа жылдық өсу темпі -1%. Мысалы, Қытай, Тайланд, Аргентина.
   

1.Бірінші топқа жағымды демографиялық жағдайы сақталған елдер жатады, мысал ретінде АҚШ-ты алуға болады. 14,2% -8,7% = 5,5%. Осы топқа Канада, Франция, Нидерланды; Новегия, Ирландия жатады.

2. Халықтың кеңейтілген ұдайы өсуімен қамтамасыздандырылған. Оған ең бастысы Еуропа елдері қатысты, сонымен қатар «нольдік» өсімі бар елдер: Австрия, Бельгия, Испания.

3. Депопуляция үрдісі бар елдер жатады. Туу көрсеткіші өте төмен.%%

Халықтар географиясы нені зерттейді.

Жер жүзі халқы қандай принцип бойынша топтастырылады.

Планетада қай тілдік топ бәрінен көп.

«Халықтың биіктік белдеулері бойынша бөлінуі» дегеніміз не

дамыған елдер мен дамушы елдер халықтарының жас құрылымындағы басты айырмашылық қандай

Дәріс мазмұны:

Өмір сүру деңгейі:

А) денсаулық

Б) өмір сүрудің орташа ұзақтығы

В) білім және мамандану

Г) діндер және олардың классификациясы.

Дәріс мақсаты:Дүние жүзінің еңбек ресурстары туралы түсінік беру.

Халықтың жас құрамы оның өндіруші бөлігін – еңбек ресурстарын көптен-көп анықтайды.Бұл орайда тағы бір категория- материалдық өндіріске немесе өндірістік емес салаға нақты қатысатын адамдарды- экономикалық тұрғыдан белсенді халықты саралайды.

Халықтың, бір жағынан, еңбекке қабілетті бөлігі мен, екінші жағынан, жұмыс істемейтіндердің арасындағы арақатынасты да ескерген маңызды. Оны демографиялық үстеме деп атайды. Дүние жүзінде еңбекке қабілетті 100 адам өздерінің еңбекақысыымен 70 бала мен зейнеткерді қамтамасыз етеді. Дамушы елдерде мұндай көрсеткіш 100- ге 100 – ден келсе, Жапонияда 100-ге 41- ден, Ресейде, Беларусьте, Укринада, Балтық бойы әлемдік орташа шамамен бірдей.

Халықтың экономикалық тұрғыдан белсенді бөлігінің үлесі әр елде әр түрлі. Батыстың дамыған елдерінде барлық еңбек ресурстарының шамамен 70 пайызы экономикалық тұрғыдан белсенді. Мұндай жағдай ең алдымен жұмыссыздықпен байланысты. Ол кейде еңбек ресурстарының 10 және одан да көп пайызы болады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   Халықтың қай бөлігі экономикалық тұрғыдан белсенді деп аталады.
   
2. 
   Ауыл шаруашылығындағы халық санының азаятыны неліктен.
   
3. 
   қазіргі әлемдегі жұмыссыздықтың ауқымы қандай
   

№ 7 дәріс.

2. Ғылым ҒТР құрамды бөлігі.

3. ҒТР кезеңіндегі техника және технология.

Дәріс мақсаты: Ғылыми техникалық революция ерекшеліктерімен таныстыру, ғтр термині, ондағы ұқсас ұғымдар туралы түсінік қалыптастыру.

1. Ғылыми-техникалық прогресс және ҒТР бір жоспардың ұқсас ұғымдары саналады.

ҒТП-тің уақыт шегі жөнінде ғылымда келісілген пікір жоқ.

КТП-тің уақыт амалымен сипаттасақ, оның алғашқы революциясы ретінде әдетте неолиттік реяолюцияны алады, ол б.э.д. мың жыл бұрын болған. Ал уақыт амалын тарылтып қарасақ осындай революциялар XVIII-XIX ғғ. өнеркәсіп революциясынан басталады, жие жағдайда оны өнеркәсіп төңкерісі деп атайды.

Өнеркәсіп революцияның маңызы қол еңбегінен машина өндірісіне ауысады. Сондықтан оны өнеркәсіп деп атайды. Өйткені ол өнеркәсіпке қатысты болды.

ҒТР бірнеше анықтамалары бар, бірақ бір-бірінен олар өте ерекшеленбейді. ҒТР дегеніміз ғылымның қоғамдық өндірістің дамуының негізгі факторына айналуының негізінде өндірістік күшретдің түгел, сапалы өзгеруі. Оның құрылымы өте күрделі, оның символдары ретінде ЭЕМ, космос кемесі, АЭС, телевизор, Интернетті санауға болады.

Ю.В.Яковец ХХ ғ екінші жартысында ҒТР-ны екіге бөлді: бірінші ҒТР дамыған елдерге қатысты; ол үш басты Ғт бағытқа бөлінеді: 1) атом қуатын игеру; 2) кванттық электроника, лазер техникасын жасау; 3) кибернетика және есептеуіш техника. Екінші ҒТР, оның ойынша ХХғ соңғы 15 жылында пайда болды – оның орталығы болып басқа үш бағыт саналады: 1) микроэлектроника; 2) биотехнология; 3) информатика.

2. ҒТР дәуіріндеғылым өндірісті, техниканы, экономиканы, саясатты, білімді тесіп өтетін адам іс-әрекетінің саласына айналды. Әсіресе ол техника және өнеркәсіппен өте тығыз байланысты. Ғылымды екі тұрғыдан талдауға болады: 1) білім жүйесі; 2) адам іс-әрекетінің, еңбегінің түрі ретінде.

Ғылым расында да күрделі білім жүйесі, оны ғылымтану атты арнайы бағыт зерттейді. Ғылымтану тұрғысынан ғылымның үш басты міндетін бөлуге болады: 1) таным-теоретикалық негізгі заңдылықтарды тану, ғылыми теорияларды ойлап табу, зерттеулер жүргізу; 3) қолданбалы міндет –«ғылым-практика» жүйе астының дамуымен көрсетілген; 3) мәдени-ағартушылық міндет, білім берумен байданысты.

Адам іс-әрекетінің түрі ретінде ғылымды екі көрсеткіш бойынша сынауға болады: еңбек жасау және көлемі

Ғылымда еңбек жасау үшін ғылыми-техникалық персонал қажет, оның ішінде 3 басты топ бөлінеді.

1. 
   зерттеушілер, яғни, ғалымжәне инженерлер
   
2. 
   ғылыми қызмет көрсету персоналы, техниктер, зертханашылар, программистер
   
3. 
   көмекші әкімшілік – шаруа персоналы
   

Ғылымға деген шығынның көлемі жыл сайын өсуде.

Техника сөзі – қоғамның өндірістік емес сұранысына және өндірістік үрдісті жасау үшін құралдары жиынтығы. Технология – шикізатты өңдеу үшін әдіс-амалдар жиынтығы.

Техника және технологияның пайдалану саласы әр түрлі болады. Техника және технология саласы бойынша да емес, мақсаты бойынша да бөлінеді. 1) еңбекті қорғау және сақтау міндеті; 2) ресурсты қорғау міндеті; 3) табиғатты қорғау; 4) ақпараттық міндет;.

Даму деңгейі бойынша соңғы бағыт ең алда.

Жаңа техника және технологияның маңызын дара салаларда көрсетуге болады.

Ең алдымен ол өнеркәсіпке қатысты. Өңдеу өнеркәсібінде мысал ретінде машина жасау: механикалық амалдардан (тесу, кесу) – механикалыө емес амалдарға ауысу (электромеханикалық, плазмалық, лазерлік).

Ауыл шаруашылығында топырақты өңдеудің жаңа технологиялары енуде. Сонымен қатар, жаңа техника және технологиялар көлік, өндірістік емес салағада енуде.

Ғылыми-техникалық революция деген не

ҒТР дүние жүзілік шаруашылықтың құрылымына қандай ықпал жасайды.

Ғылыми-техникалық революция дәуірінде өндірістің орналасу факторларының әрекеті қалай өзгереді.

Ғылыми техникалық прогресс және ғылыми- техникалық революция деген ұғымдардың бірінен – бірінің айырмашылығы қандай.

20 ғасырда өндіргіш күштерді орналастыруда ресурстық факторлардың рөлі қалай және неліктен өзгерді.

№ 8 дәріс

1. Елдер дифференциациясы критериилері

2. Дүние жүзінің өркениетті елдері.

Дәріс мақсаты:аймақ және аймақтық география деген не сонымен ірге дүние жүзінің өркениетті елдерімен танысу

«Аймақ» деген сөз көбіне континенттерді, олардың тұтас бір бөліктерін қамтитын ұлан-ғайыр аумақтарды атау үшін қолданылады. Аймақтық география деген сөз нақ содан шыққан.Ол қазіргі дүние жүзінің алуан түрлі бейнесін аймақтық тұрғыдан, яғни дүниенің ірі-ірі құрамдас бөліктерінің даралық ерекшеліктерін ескеріп қарастырады.

Жер шарын аймақтарға әр түрлі етіп бөлуге болады.Бұлай бөлудің қандайы болса да, біздің ойлауымыздың өнімі болғандықтан, шартты сипатта болады. Осы таяуда өткен уақытта ғана бүкіл дүние жүзінің қарапайым түрде Ескі және Жаңа дүние деп бөлінгенін еске түсірсе жеткілікті.

Аймақтық географияны оқып –үйрену барысында мынандай сұрақ туындамай қоймайды.: қазіргі заманғы дүние жүзін қай аймақтар бойынша танып-білу керек-тарихи-географиялық аймақтар бойынша ма, не қоғамдық –экономикалық аймақтар бойынша ма? Планетаның жекелеген бөліктерінің табиғи ерекшелігін, сондай-ақ оларды мекендейтін халықтардың тұрмысының, дәстүрлері мен мәдениетінің ерекшеліктерін таптықмүдделер тұрғысынан танып білуге бола ма?

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар.

1.Қазіргі әлемді қалай танып-білген жақсы

2.Оны қандай ірі-ірі аумақтық бірліктерге бөлуге болады

3.Әр түрлі халықтар мекендейтін аумақтардың ішкі бірлігінің дәрежесі қандай факторларға байланысты.

Әдебиет:

№ 9 дәріс.

1. Дүние жүзілік шаруашылықтың салалық құрылымы.

2. Дүние жүзілік шаруашылықтың кеңістік құрылымының моделі.

Дәріс мақсаты: Дүние жүзі шаруашылық орталықтары таныстыру, шаруашылық құрылымдары, еңбектің бөлінісі білу.

Дүние жүзілік шаруашылық

1. 
   Дүние жүзілік шаруашылықтың салалық құрылымы.
   
2. 
   Дүние жүзілік шаруашылықтың кеңістік құрылымының моделі
   

1. Шаруашылықтың салалық құрылымы деп еңбектің бөліну нәтижесінде тарихи түрде пайда болған бөлшектердің жиынтығы. Оны пайыздық көрсеткіштермен есептейді.

Салалық құрылымды зерттеген кезде оның 3 деңгейін бөледі: макро-, мезо-, және микро деңгей.

Дүние жүзілік шаруашылықтың макро құрылымы - ең ірі және маңызды ішкі пропорцияларды көрсетеді. Өндірістік және өндірістік емес салалар арасында, өнеркәсіп және ауылшаруашылық арасында. Дәл осы пропорциялар ең алдымен әрбір елдің халқы аграрлы, индустриалды немесе постиндустриалды даму деңгейіне тіркей алады.

Индустриалдыдан бұрынғы деңгейде экономиканың құрылымы аграрлы болды, индустриалды кезеңде индустриалды, ал постиндустриалды кезеңде – постиндустриалды кезең болып саналады.

Шаруашылықтың макросалалық құрылымының аграрлы түрі индустриалдыдан бұрыңғы кезеңде ауыл шаруашылығы басым болды. Индустриалды кезеңде оның маңызы төмендей берді, ал постиндустриалды кезеңде оның рөлі мүлдем төмен болады.

Шаруашылықтың макросалалық құрылымының индустриалды түріне өнеркәсіп және құрылыстың үлесі зор, ал постиндустриалды түрі ҒТР кезеңінде пайда бола бастады. Оған тән қасиет өндірістік және өндірістік емес сала арасындағы сәйкессіздік, әсіресе соңғыға қарай басым болуы.

Өндірістік салаға қарағанда өндірістік емес салаға халықтың сұранысын қанағаттандыру үшін қажеттііс-әрекеттер жатады: білім, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, қаржы, мемлекеттік басқару және қорғаныс.

Дүние жүзілік шаруашылықтың мезоқұрылымы - өнеркәсіп, ауылшаруашылығының қызмет көрсету салаларының ішінде пайда болатын пропорция.

Сөйтіп, дүние жүзілік өнеркәсіп құрылымында ҒТР әсерінен өндіру үлесі өңдеу үлесіне қарағанда төмендей бастады.

Қызмет көрсету -63%

Өнеркәсіп – 32%

Ауылшаруашылық 5%

Микроқұрылым ең алдымен өнеркәсіп саласында кездеседі. Бірінші қатарға машина жасау, химия өнеркәсібі шығады – электронды-есептеуіш техника, автоматизация құралдары, аэрокосмостық, лазерлік техника, атом энергетикасына жабдық және т.б. Бұлардың барлығы ҒТР «каталогтары» саналады.

2. Дүние жүзілік шаруашылықтың даму барысында оның салалық құрылымы ғана өзгеріп қана қоймай, оның кеңістік құрылымы да өзгереді.

Ғылыми әдебиетте дүние жүзілік шаруашылықтың кеңістік моделінің 3 мүшелі түрі бар.

Екі мүшелі модель экономикалық тұрғыда дамыған және дамушы елдер болып бөлінуге негізделген, яғни Солтүстік елдері және Оңтүстік елдері.

Үш мүшелі модельде негіз ретінде экономикалық тұрғыда жоғары дамыған елдер арасындағы, дамушы елдер және өтпелі экономикасы бар елдер арасындағы қатынас.

Көп мүшелі модель көптеген елдер арасындағы қатынас.