Пәннің оқу-әдістемелік кешені «Дүние жүзінің экономикалық және әлеуметтік саяси географиясы»

1. Елдің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуының ауқымы көбіне неге байланысты.

Шаруашылықты біртұтас организм етіп байланыстыратын не

Елдердің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуы олар үшін қай тұрғыда тиімді болып шығады.

Дүние жүзілік шаруашылықтың құрылымы қандай.

Дүние жүзілік шаруашылықтың салалық құрылымы дегеніміз не

Дәріс мақсаты: Европалық Одақтың қалыптасу тарихы мен дамуы мен таныстыру.

№ 11 дәріс.

2. Дүние жүзінің өсімдік шаруашылығы.

3. Дүние жүзінің мал шаруашылығы.

Дәріс мақсаты: Ауыл шаруашылығы ерекшіліктерімен таныстыру.

1. Ауыл шаруашылық өнеркәсіптен кейін екінші орында тұр. Неолит революциясы кезеңінде пайда болған, соңғы мың жылдықтарда материалды әл-ауқаттылықты табудың негізгі түрі болып саналады. Осы уақыт арасында ол көптеген даму кезеңдерінен өтті және олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.

Қазіргі кездің дүние жүзілік ауыл шаруашылығының масштабы жөнінде келесі мәліметтер айтады. ХХғ. 80 жылдарының ортасында ауыл шаруашылықтың дүние жүзілік экономикалық тұрғыда белсенді халықтың еңбекке қатысуындағы үлесі 50%-дан төмен болды. Сонда да ол ең үлкен болып саналды. Осы салада еңбек ететін халықтың санымен әлі де бір де бір сала бәсекелес бола алмайды.

Ауыл шаруашылық түрлері көптеген салаларға қарағанда өте көп, ол ең алдымен:

• 
  специализациясына
  
• 
  тауарлық деңгейі
  
• 
  өндірістік белсенділік деңгейіне байланысты
  

Ұсақ және орта фирмалардың сан жағынан басым болғанымен негізгі тауар өнімінің бөлшегін ірі фирмалар береді. Батыс елдері үшін тұтыну немесе тұтыну-тауар бағыты тән саналады. Сондықтан олардың ішінде тауар ауыл шаруашылығының өте дамыған және ол келесі түрлерге бөлінеді.

1. 
   жайылымдық мал шаруашылық (ранчо);
   
2. 
   суармалы жер шаруашылығы жайылымдық мал шаруашылығымен;
   
3. 
   тын жерлері бар экстенсивті жер шаруашылығы;
   
4. 
   тын жерлері бар экстенсивті жер шаруашылығы мал шаруашылығымен;
   
5. 
   экстенсивті жер шаруашылығы дақыл ауыстыру айналымымен;
   
6. 
   бақ, бақша;
   
7. 
   азық өсіру мал шаруашылығы
   

Соңғы он жылдықтарда Батыс елдерінде агробизнес пайда болды. Олардың орталығын Транс-Ұлттық корпарациялар құрайды.

Даму үстіндегі еледрдегі ауыл шаруашылық басқа түрде берілген. Ең алдымен оған дәстүрлі және қазіргі түрі тән.

Дәстүрлі секторға даму үстіндегі елдердің көпшілігі жатады, оған қатысты: Латын Америкада 100млн адам, Африкады 300млн адам, Азияда 800 млн адам. Ауыл шаруашылығының қазіргі секторы – ірі капиталистік өндіріс. Ең алдымен ел плантациялармен көрсетілген.

2. Жер халқын азықпен қамтамасыз етудегі басты рөл әрине өсімдік жер шаруашылығы болып саналады.

Өсімдік шаруашылығында бірінші орында бидай дақылдарына тиесілі. Дүние жүзілік бидай шаруашылығының сипаттамасы 4 құрамды бөлшектен тұрады: 1) егін алқаптары, 2) валдық жинау, 3) халықаралық сауда, 4) тұтыну.

Бидай дақылдары астындағы егін алқаптары қазіргі кезде 650 млн га, яғни барлық өңдеу үстіндегі жердің 45% құрайды.

Кейбір елдерде бұл үлес одан да жоғары. Мысалы, Ресейде, Ұлыбританияда, Францияда, Италияда, АҚШта бидай егін алқаптарынан 50-60%, Польша, Венгрия, Румынияда 60-65%, Германия, Вьетнамда – 80%, Японияда 90% құрайды.

Егіс алқаптарының ең көптеген үлесін негізгі үш бидай дақылы алып жатыр. Бидай (215млн га), күріш (155млн) және жүгері (140 млн) га.

Бірақ бидай дақылдарының басты маңызды рөліне қарамастан өңделу үстіндегі жерлердің жартысы техникалық дақылдармен егілген. Құрамы бойынша келесі түрлерге бөлінеді: майлы, секер, тамырлы, есіртке және дәнді.

Майлы: соя, шағу, арахис, ранс, кунпут, мақта, оливки, пальма. Олардың басты өнімі – дәндері. Басты дақыл ретінде соялық дақылдар саналады. ХХғ ортасына дейін сояның ең ірі және жалғыз өндіруші елдері АҚШ және Қытай саналған, ал қазір 40 елде өңделеді. Батыс Еуропа және Шығыс Азия елдері импорттайды.

Секер қамыы – жылу сүйгіш, көп жылдық дақыл. Оның басты өндіруші елдері – Бразилия, Үндістан; Куба, қытай; Мексика, АҚШ, Австралия; Тайланд, Колумбия. Секер свекласы - Украина, Ресей, Франция, АҚШ, Германия, Италия, Польша, Турция, Қытай, Ұлыбритания, Испания.

3. Мал шаруашылығы – дүние дүзілік ауыл шаруашылығының басты екінші саласы. Бұл саланың құрамында бірнеше сала астын бөлуге болады: ІҚМ өсіру, шошқа, қой, ешкі, буйвол, жылқы, түйе, бұғы, есек, түйеқұс, ара өсіру.

Басты сандық көрсеткіші ретінде – мал басын санйды. Дүние жүзінің жалпы саны - 4,5 млрд құрайды.

Мал басы үш негізгі мал түрі арасында саналады: ІҚМ, қой, шошқа.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары.

1.Материалдық өндірістің бұл саласының орасан зор рөл атқаратын қандай көрсеткіштерден көруге болады.

2. Аграрлық қатынастар деген не және олардың қазіргіә дүниедегі географиясы қандай.

3.Егіншілік пен мал шаруашылығының арақатынасы қандай факторларға байланысты.

4. Аграрлық қатынастар деген не

5.Жоғары дамыған елдер мен дамушы елдердің агроөнеркәсіптік кешендерін салыстыр.

1.Халықаралық еңбек бөлінісі және дүние жүзілік шаруашылық

2.Энергетика

3.Өңдеуші өнеркәсіп

Дәріс мақсаты: халықаралық еңбек бөлініс түснігімен дүние жүзілік шаруашылқытың негізгі салалары туралы мәлімет беру.

Шаруашылықтың макросалалық құрылымының индустриалды түріне өнеркәсіп және құрылыстың үлесі зор, ал постиндустриалды түрі ҒТР кезеңінде пайда бола бастады. Оған тән қасиет өндірістік және өндірістік емес сала арасындағы сәйкессіздік, әсіресе соңғыға қарай басым болуы.

Өндірістік салаға қарағанда өндірістік емес салаға халықтың сұранысын қанағаттандыру үшін қажеттііс-әрекеттер жатады: білім, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, қаржы, мемлекеттік басқару және қорғаныс.

Дүние жүзілік шаруашылықтың мезоқұрылымы - өнеркәсіп, ауылшаруашылығының қызмет көрсету салаларының ішінде пайда болатын пропорция.

Сөйтіп, дүние жүзілік өнеркәсіп құрылымында ҒТР әсерінен өндіру үлесі өңдеу үлесіне қарағанда төмендей бастады.

Қызмет көрсету -63%

Өнеркәсіп – 32%

Ауылшаруашылық 5%

Микроқұрылым ең алдымен өнеркәсіп саласында кездеседі. Бірінші қатарға машина жасау, химия өнеркәсібі шығады – электронды-есептеуіш техника, автоматизация құралдары, аэрокосмостық, лазерлік техника, атом энергетикасына жабдық және т.б. Бұлардың барлығы ҒТР «каталогтары» саналады.

2. Дүние жүзілік шаруашылықтың даму барысында оның салалық құрылымы ғана өзгеріп қана қоймай, оның кеңістік құрылымы да өзгереді.

Ғылыми әдебиетте дүние жүзілік шаруашылықтың кеңістік моделінің 3 мүшелі түрі бар.

Екі мүшелі модель экономикалық тұрғыда дамыған және дамушы елдер болып бөлінуге негізделген, яғни Солтүстік елдері және Оңтүстік елдері.

Үш мүшелі модельде негіз ретінде экономикалық тұрғыда жоғары дамыған елдер арасындағы, дамушы елдер және өтпелі экономикасы бар елдер арасындағы қатынас.

Көп мүшелі модель көптеген елдер арасындағы қатынас.

1. Елдің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуының ауқымы көбіне неге байланысты.

Шаруашылықты біртұтас организм етіп байланыстыратын не

Елдердің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуы олар үшін қай тұрғыда тиімді болып шығады.

Дүние жүзілік шаруашылықтың құрылымы қандай.

Дүние жүзілік шаруашылықтың салалық құрылымы дегеніміз не

2. Дүние жүзілік темір жол көлігі.

3. Дүние жүзілік автомобиль көлігі.

4. Дүние жүзілік құбыр көлігі.

5. Дүние жүзілік су көлігі.

6. Дүние жүзілік ауа көлігі.

Көлік - дегеніміз дүние жүзілік шаруашылықтың күрделі организміндегі қан тамырлары жүйесі. Ол мемлекет ішіндегі және халықаралық еңбек бөлінісінің материалдық негізі болып табылады. Аумағы өте кең елдер үшін көліктің дамытылуы ерекше маңызды. Аумақтың үлкен болуы көлік саласындағы құрылысқа көп қаржы жұмсалуына себеп болады.

Ғылыми – техникалық революция көліктің негізгі түрлерінің бәрін- автомобиль, темір жол, теңіз, өзен, әуе жолдарын, құбыр желісін- түгел қамтыды. Жылдамдық қауырт артты, жүк көтергіштік көбейді, жылжымалы тасымал молайды. Осының бәрінің нетижесінде толып жатқан көлік артерияларымен дүние жүзі «сығылғандай» болып қарым-қатынас оңайлайды.Бүгінде әуе жолдары тіпті Солтүстік полюстің өзін басып өтеді.Су астындағы теспе жолдар Жапон аралдарының бүкіл тізбегін жалғастырып қосты. Теңіздердің түбімен газ, мұнай құбырлары төселді, ал мұхиттар түбімен кабель тармақтары тартылды.Дүние жүзінің электрлендірілген таңдаулы темір жолдарындағы жылдамдық бүгінде сағатына 200 километрге жақын және тіпті бұл шамадан асып түседі.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары.

Көліктің ескі және жаңа түрлері

Көліктің көп тараған түрлері

Көлік кешені деген не

«Жүк айналымы» және «жолаушы айналымы» деген не

Елдің даму деңгейі мен оның көлік жүйесінің сипаты арасында қандай тәуелділік бар

1. Халықтың демографиялық сипаттамасы. Қоныстану ерекшеліктері.

Дәріс мақсаты: Қытай Халық Республикасындағы демографиялық саясат және олардың қоныстану ерекшеліктері туралы мәліметтерін толықтыру.

Қытай –ежелден бергі және ұлы мемлекет.Жаңа заманнан көп бұрын пайда болған ол адамзаттың материалдық және рухани мәдениетіне зор үлес қосты.Әкімшілік-аумақтық тұрғыдан ол 21 провинция, шағын ұлттардың бес автономиялы ауданы және орталық саналатын үш қала- Пекин (астана), Шанхай және Туньцзинь- болып бөлінеді.

Азияның орталық және шығыс бөліктерінде шығыстан батысқа қарай 5700 км, оңтүстіктен солтүстікке қарай 3650 км-ге созылған қытай аумағы дүние жүзінде Ресей мен Канададан кейін үшінші орын алады. Аумағы осындай ұлан-ғайыр болғандықтан ол көптеген елдермен шекаралас . Шекара бір жерлерде биік таулар арқылы өтеді де, адам жетерлік бола бермейді.Енді біраз тұстары(ҚХДР-мен, Лаоспен, Вьетнаммен) көбіне тауларды басып өткенімен, тау араларына экономикалық байланысты жлға қою үшін қолайлы жазық аңғарлармен өтеді. Ресеймен, қазақстанмен және Моңғолиямен шекаралар көп жерде жазық болып келеді.

Елдің теңіз жағасындағы орны өте-мөте тиімді.Іс жүзінде қатпайтын теңіздер тынық мұхитқа кең жол ашады және сыртқы дүниемен байланыс жасауға зор мүмкіндік береді.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Планетаның қанша тұрғыны ҚХР азаматы болып табылады

2.Қытай экономикасының жан басына шаққандағы және абсолют көрсеткіштерінің салыстыруға келмейтіні неліктен

3.ҚХР-дің өсуінің орасан зор қарым-қуатын немен дәлелдеуге болады.

Әдебиет: 4
№ 15 дәріс.

Тақырыбы: Халықаралық қатынастар географиясы.

Дәріс мазмұны: 1. Халықаралық қатынастар ұғымы.

2. Ашық экономика және Еркін экономикалық зона.

3. Дүние жүзілік сауданың динамикасы және құрылымы.

4. Дүние жүзінің офшорлы зоналары.

Халықаралық экономикалық байланыстардың негізгі түрлері. Қазіргі заманғы дүние жүзінде әрбір елдің ілгерілеуі ол материалдық және рухани игіліктердің халықаралық айырбасына қатынаспайынша мүмкін емес. Бүгінде ең дамыған елдердің бірде-біреуі де заманға лайық өнімдердің бәрін бірдей түгел ойдағыдай өндіре алмайды. Сөйтіп, ұлттық оқшауланушылық заманы, мемелкеттердің шаруашылық тұрғысынан тұйықталушылығы келмеске кетті. Халықаралық қарым-қатынастарда осы уақытқа дейін «суу» мен «жылыну» кезеңдерінің алма-кезек ауысуларына қарамастан, халықаралық экономикалық байланыстардың үнемі ұлғая түскені әлдеқалай емес. Бұл орайда мұндай байланыстар сол нақты бір елдер үшін экономикалық тұрғыдан тиімді болып қана қоймайды, сонымен қатар Жер шарында бейбітшіліктің нығаюына жәрдемдесті.

2. Көшпелі экономикасы бар елдер.

3. Даму үстіндегі елдер.

Әдістемелік нұсқау: Современная политическая карта тарауындағы «Типы стран современного мира» атты картаны астындағы үш түрге қарап контурға түсіру керек. Әр бір топтың елдерін бір түспен бояу керек. Нәтижесінде үш сұрақ бойынша түсініктеме жазу керек.

Әдебиеттер: Максаковский В.П. География – электронды оқулық.
№ 2 практикалық сабақ.

Тақырыбы: Дүние жүзілік табиғи ресурстар географиясы.

Мақсаты: Дүние жүзілік табиғи ресурстарына сипаттама беріп, олардың классификациясымен танысу.

Практикалық сабақ мазмұны: 1. Географиялық орта туралы ілім.

2. Табиғи ресурстар классификациясы.

1.1. Максималды көрсеткіштер

1.2. минималды көрсеткіштер.

2. Халықтың жас-жыныстық құрамы.

2.1. Халықтың жыныстық құрамы.

2.2. Жас бойынша максималды және минималды көрсеткіштері.

3. Түсініктеме хат.

Әдістемелік нұсқау: 1-ші тапсырма бойынша География населения мира тарауынан «Размещение населения» тақырыбынан «Страны –«рекордсмены» по показателям плотности» атты картасын контурға екі көрсеткіш бойынша түсіру керек. Екінші тапсырма бойынша осы оқулықтан «Половой и возрастной состав населения» тақырыбынан контурға ерлер және әйелдерді екі түспен ажыратып түсіру. Содан соң ол картаға түсініктеме жазу керек. Осы практикалық сабақ бойынша екі контур карта жасалу керек.

Әдебиеттер: Максаковский В.П. География – электронды оқулық.
№ 4 практикалық сабақ.

Тақырыбы: Ғылыми-техникалық революция.

Мақсаты: Дүние жүзіндегі ғылыми-техникалық революция ұғымына түсініктеме беру, оның анықтамасымен танысу және оның құрамды бөлшектеріне сипаттама беру.

Практикалық сабақ мазмұны: 1. ҒТР құрамды бөлшектері және тән қасиеттері.

2. Білімнің деңгейі.

3. Түсініктеме жазу керек.

Әдістемелік нұсқау: Бірінші тапсырма бойынша оқулықтағы Г еография мирового хозяйства тарауындағы «Понятие о научно-технической революции» атты тақырыбынан дәптерге схеманы түсіру, содан екінші тапсырма бойынша осы схеманың астында орналасқан «Білім деңгейі (Уровень образования)» атты картаны контурға түсіріп, оған түсініктеме жазу керек..

Әдебиеттер: Максаковский В.П. География – электронды оқулық.

3. Түсініктеме хат.

№ 6 практикалық сабақ.

2.Түсініктеме хат.

Практикалық сабақтың мазмұны: 1. Автомобиль жолдарының тығыздығы.

2.Теңіз порттары.

Әдістемелік нұсқау: География мирового хозяйства тарауындағы «Транспорт» тақырыбы бойынша төмендегі шартты белгілерде берілген автомобиль жолдарының тығыздығын және теңіз порттарын контурға түсіру керек. Содан соң осы контурға түсініктеме жазу керек.