Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар

1. 
   Көмірсулардың жіктелуі.
   
2. 
   Көмірсулардың химиялық қасиеттері.
   
3. 
   Мына көмірсулардың структуралық формулаларын жазу керек: альдогексоза, кетогексоза, моносахарид, полисахарид, дисахарид, мальтоза.
   
4. 
   3,6 грамм альдоза ( жалпы формуласы CnH2nOn ) мыс(11) гидроксидімен әрекеттескенде, 2,86 грамм Cu2O түзілген болса, альдозаның формуласы қандай болады? Жауабы: C6H12O6.
   
5. 
   Мына жауаптардың қайсысы глюкозаға тән: а. Феллинг ерітіндісімен тотығады; б.оптикалық активті; в. Қант тобына жатады, қанның құрамына кіреді.
   
6. 
   38 грамм 90% сахарозаны қышқыл катализатор қатысында гидролизге ұшыратса, неше грамм глюкоза түзіледі? Жауабы: 18грамм.
   

1.В.Ф.Травель.Органическаяхимия.М.:ИКЦ «Академкнига»1,2 Москва «Мир» 2008

2.В.Л.Белобородов, С.Э.Зурабян, А.П.Лузин, Н.А.Тюкавкина. Органическая химия. М.: Дрофа, 2008. Кн.1: Основной курс.-638 с.

3.В.Л.Белобородов, С.Э.Зурабян, А.П.Лузин, Н.А.Тюкавкина. Органическая химия. М.: Дрофа, 2009. Кн.2: Специальный курс.-592 с. «Мир»2009 г

4.Ю.А.Ершов.,В.А.Попков. и др. Общая химия,биофизическая химия и химия биогенных элементов. Москва, 2000 – 560 с. 5.Смолина Т.А., Васильева Н.В., Куплетская Н.Б. Практические работы по органической химии. М.: Просвещение, 1976, 304 с.

№ 15 Дәріс. Нуклеин қышқылдары.

1.Нуклеин қышқылдары туралы түсінік.

2.Дезоксирибонуклеин қышқылдары (ДНҚ)

1.Алғашқы рет клеткалардың ядросынан табылғандықтан және қышқылдық қасиеті болғандықтан (nucleus - ядро) нуклеин қышқылдары деп аталған. Бірінші рет 1868 ж Э.Мишер нуклеин қышқылдарын бөліп алды. Нуклеин қышқылдарының тұқым қуалау белгілерін сақтауда және жеткізуде,яғни генетикалық информацияда маңызы зор. Нуклеин қышқылдары өте жоғары молекулалы заттар,олар белоктармен комплекс құрып нуклеопротеидтер түзеді.Гидролиз реакциясы нуклеин қышқылдарының құрылысын зерттеуде үлкен роль атқарады.

Нуклеопротеид + Н₂О → нуклеин қышқылы + белок → нуклеин қышқылы + + Н₂О →нуклеотидтер+ Н₃ РО₄(-nH₂O ) →нуклеозид + Н₂О пурин,пиримидин + пентоза

Нуклеозид деп пурин немесе пиримидин негіздері петозалармен (рибоза,-дезоксирибоза) қосылғанда пайда болатын қосылыстарды айтады.Мысалы: аденозин.Егер нуклеозидке фосфор қышқылын қоссақ нуклеотид аламыз. (таблицалардан көрсетіледі) Нуклеин қышқылдарының құрамында бес нук-леотид кездеседі: аденил, гуанил,цитидил, тимидил және уридил нуклеотид-тері.Организмдегі клеткалар мен тканьдарда бос күйінде кездесетін,ең маңыздысы – АТФ – аденозин трифосфор қышқылы.Ол организмдегі уни-версалды энергияның көзі.Молекуласының құрамында рибозаның қалдығы болса,оларды рибонуклеин (РНҚ) қышқылдары,ал дезоксирибозаның қалды-ғы, дезоксирибонуклеин (ДНҚ) қышқылдары дейді. ДНҚ көбінесе ядрода болады да,ал РНҚ клеткалардың протоплазмасында болады.

ДНҚ құрамы: дезоксирибоза +аденин(А) + гуанин(Г) + цитозин(Г) + тимин(Т) + Н₃ РО₄

РНҚ құрамы: дезоксирибоза +аденин(А) + гуанин(Г) + цитозин(Г) + урацил(У) + Н₃ РО₄

Бұлардан басқа өте аз кездесетін негіздер бар,оларды «минорлы негіздер» дейді.

Құрамы жағынан бір-біріне ұқсастығына қарамай,нуклеин қышқылдарының қызметтері әр түрлі: ДНҚ организмде тұқым қуалау белгілерін сақтаса,ал РНҚ белоктарды синтездеуге қатысады.

Жалпы құрылысы жағынан ДНҚ мен РНҚ ұқсас. Бұл қышқылдарда мононук-леотидтер фосфор қышқылының қалдығы арқылы байланысады.Бірінші нук-леотид пентозасының 5-ші көміртегі атомы екінші мононуклеотидтің пенто-засының 3-ші көміртегісімен фосфор қышқылы арқылы күрделі эфирлік байланыспен жалғасады.

3.Табиғи ДНҚ,молекулалық массасы өте үлкен (10⁶ – 4∙10⁹) қосылыстар.Бірінші рет ДНҚ-ның құрылымын 1953 жылы Д.Уотсон мен Ф.Крик рентгеноструктуралық әдісті қолданып анықтады. Рентгенострук-туралық зерттеулер ДНҚ молекуласының ұзын полинуклеотидтік тізбек екенін дәлелдеді.Ол тізбектер қосарлана бұралып,қос спираль түзеді.Екі тізбектің азотты негіздері спиральді ішінде болады да,бір-бірімен сутегін-дік байланыс арқылы бірігеді.Сонымен бірге, аденил нуклеотиді тек қана тимидил нуклеотидімен,ал гуанил тек қана цитидил нуклеотидімен байланысады.Бұл процесті ДНҚ-ның комплементарлылығы дейді. ДНҚ молекуласындағы негіздердің комплементарлылығы бұдан бұрын Чаргафф ережесі бойынша белгіленеді.Бұл ереже бойынша – А/Т=Г/Ц және А=Г, Г=Ц. ДНҚ молекуласы жаңадан синтезделгенде осы комплементарлығы әрдайым сақталады.

ДНҚ-ның тұқым қуалайтын белгілерді ұрпаққа жеткізу міндеті іске былай асырылады: аталық және аналық клеткалардың хромосомдары қосылғанда жаңа ДНҚ түзіледі,ол жаңа пайда болған организмнің болашағын анықтайды.

1. 
   Нуклеин қышқылдарының жіктелуі.
   
2. 
   Нуклеин қышқылдарының құрамы.
   
3. 
   ДНҚ-ның құрылымы.
   

1.В.Ф.Травель.Органическаяхимия.М.:ИКЦ «Академкнига»1,2 Москва «Мир» 2008

2.В.Л.Белобородов, С.Э.Зурабян, А.П.Лузин, Н.А.Тюкавкина. Органическая химия. М.: Дрофа, 2008. Кн.1: Основной курс.-638 с.

3.В.Л.Белобородов, С.Э.Зурабян, А.П.Лузин, Н.А.Тюкавкина. Органическая химия. М.: Дрофа, 2009. Кн.2: Специальный курс.-592 с. «Мир»2009 г

4.Ю.А.Ершов.,В.А.Попков. и др. Общая химия,биофизическая химия и химия биогенных элементов. Москва, 2000 – 560 с. 5.Смолина Т.А., Васильева Н.В., Куплетская Н.Б. Практические работы по органической химии. М.: Просвещение, 1976, 304 с.

Зертханалық сабақтар
Химиялық зертханада жұмыс істеу және қауіпсіздік ережелері

1. Студенттердің негізгі зертханалық жұмыс істейтін орны – зертханалық стол. Тәжірибе жасаған кезде стол таза болу керек.

2. Аспаптар мен реактивтер қойылған штатив студенттің алдында тұру керек. Штативтің оң жағына лабораториялық журнал және оқулық құралын қою керек.

3. Журналға студент әр тәжірибе нәтижесін бірден жазып отыру керек, себебі мәліметтер жоғалып қалуы мүмкін.

4. Жұмысқа таза реактивтерді, таза химиялық ыдысты қолдану керек.

5. Көрші штативтен реактивтер, аспаптар алуға болмайды, себебі келесі студенттің жұмысына кедергі келеді және реактивтер бір-бірімен ауысып кетеді. Егер штативте керекті реактив болмаса, лаборанттан сұрап алыңдар.

6. Студенттердің бәрі қолданатын үлкен ыдыстар тұрған реактивтер тек белгілі бір орында тұруы керек. Оларды жұмыс столына алуға болмайды.

7. Қымбат және улы реактивтерді жұмыстың аяғында раковинаға құймаңдар. Оларды жеке арнайы ыдыстарға құйып қойыңдар.

8. Ыстық ыдысты тек асбест үстіне қойыңдар.

9. Улы және жағымсыз иісі бар заттармен жұмысты тек тяганың астында жасаңдар.

10. Егер лабораториялық тәжірибе кезінде қышқылдың немесе күйдіргіш сілтінің көп мөлшерін төгіп алсаңдар бірден лаборантқа айтыңдар. Ол заттарды тез столдан тазалау керек.

11. Зертханада тамақ ішуге болмайды.

№ 1 Зертханалық сабақ

Бейорганикалық қосылыстар класы.

Жұмыстың мақсаты: Бейорганикалық заттардың жіктелуін, қасиетін оқып-үйрену, олардың арасындағы генетикалық байланысты көрсету.

№1 Тәжрибе. Кальций оксиді мен гидроксидін және мыс гидроксидін алу.

Бордың СаСО₃ аз мөлшерін муфель пешінде қатты қыздырыңдар (900-1000⁰С) сосын суытыңдар. Алынған заттарды фарфор ыдысына салып, су тамызыңдар, 2-3 тамшы фенолфталеин тамызып, ерітіндінің ортасын (қышқылдық па, негіздік пе екенін) анықтаңдар.Борды қыздырғандағы алынған заттардың сумен әрекеттескендегі реакция теңдеулерін жазыңдар. Соңғы заттың электролиттік диссоциациясын жазыңдар. Алынған заттарды атаңдар.

Мына сұрақтарға жауап беріңдер:

1. 
   Барлық негіздік оксидтер сумен әрекеттеседі ме? Егер барлық негіздік оксидтер сумен әрекеттеспесе, сумен әрекеттесетін оксидтерді атаңдар.
   
2. 
   Мыстың гидроксидін мыс оксидін сумен әрекеттестіріп алуға бола ма?
   

№2 Тәжрибе. Амфотерлі гидроксидтерді алу және олардың қасиеттері.

Бір пробиркаға 3-5 мл мырыш сульфатын, екінші пробиркаға алюминий сульфатын құйыңдар. Әр пробиркаға бір тамшыдан натрий гидроксидін тұнба түзілетіндей құйыңдар. Реакция теңдеулерін жазыңдар.

Мырыш пен алюминий гидроксидінің амфотерлі екендігін дәлелдейтін тәжірибелер жасаңдар. Реакция теңдеулерін жазыңдар. Алынған заттарды атаңдар.

№3 Тәжрибе. Орта тұздарды нейтралдау реакциялары арқылы және өзара әрекеттесу арқылы алу.

а) Пробиркаға 10 тамшы натрий гидроксидін құйыңдар. Фенолфталеин тамызыңдар. Ерітінді түсін қараңдар. Ақырындап тамшылап тұз қышқылын, ерітінді түсін өзгерткенге дейін құйыңдар. Индикатор түсін не өзгертеді? Реакция теңдеуін молекулалық және иондық түрде жазып, жауаптарыңды дәлелдеңдер.

б) Үш пробиркада: күміс нитратына, барий хлоридіне, алюминий сульфатына мына ерітінділердің темір хлоридінің (ІІІ), натрий сульфатының, калий нитратының әсерін байқаңдар. Реакция теңдеулерін молекулалық және иондық түрде жазыңдар. Қандай жағдайда тұздар өз-ара әрекеттесетіндігі туралы қорытынды жасаңыздар.

№4 Тәжрибе. Қышқыл тұздар алу және олардың қасиеттері.

а) пробиркаға кальций гидроксидін және оған көміртегі қос оксидін Кипп аппаратынан жіберіңдер. Орта тұз түзілген кездегі тұнбаның пайда болғанын және қышқыл тұз түзілуінің әсерінен оның ерігендігін байқаңдар. Орта тұз түзілуінің реакциясының теңдеуін жазыңдар, сосын орта тұздың көмір қышқылының артық мөлшерімен әрекеттесуінің теңдеуін жазыңдар. Алынған ерітіндіні сақтаңыздар.

б) алдындағы тәжірибеде алынған кальций гидрокарбонатына кальций гидроксидінің ерітіндісін қосыңдар. Қышқыл тұздың орта тұзға айналуы реакция теңдеуін жазыңдар.

в) пробиркаға 5 мл кальций гидроксиді ерітіндісін құйыңдар, оған тамшылатып сұйытылған фосфор қышқылының ерітіндісін құйыңдар. Түзілген орта тұздардың тұнбасын алыңдар. Бұл тұнбаға фосфор қышқылының артық мөлшерін құйыңдар, шыны таяқшамен араластырып, тұнбаны ерітіңдер. Тұнба неге ериді? Орта тұз түзілу реакциясы теңдеуі мен оның қышқыл тұзға айналу реакция теңдеуін жазыңдар (Са(Н₂РО₄)₂).

№5 Тәжрибе. Негіздік тұздар алу және олардың қасиеттері.

а) Кобальт сульфаты (ІІ) ерітіндісіне натрий гидроксидін тамшылап құйып көк түсті тұнба алыңдар. Орта тұз түзілу реакция теңдеуін жазыңдар. Тұнбаны сақтаңдар.

б) Тұнбаны екіге бөліңдер. Біреуіне натрий гидроксидін тұнбаның түсі өзгергенше қосыңдар, екіншісіне- күкірт қышқылын тұнба ерігенге дейін қосыңдар. Алынған тұнба мен ерітінді түрін атаңдар. Негізгі тұздың негізге айналған және орта тұзға айналған реакциялар теңдеуін жазыңдар.

в) гидроксидтерге (сілтілер, негіздер, амфотерлі гидроксидтер)

г) тұздарға (орта, қышқыл, негіздік)анықтама беріңдер және олардың қасиеттерін көрсетіңдер.

2.Қышқылдардың, тұздардың, гидроксидтердің диссоциациялану теңдеулерін жазыңдар.

3.Барлық кластардың номенклатурасын біліңдер.

4.Мына тұздарды атаңдар: FeCl₃, FeOHNO₃, Zn(HSO₄)₂, NaHS, CrCl₃, Fe(HS)₂, K₂SO₃, AlOHCl₂, CrOHSO₄, Al(H₂PO₄)₃.

5.Әрекеттесуші заттар қатынасын өзгертіп, Са(ОН)₂ + H₃PO₄ ↔ қышқылдық, негіздік және орта тұздар алыңдар.

№ 2 Зертханалық сабақ

1.№1 суретте көрсетілген құралды жинап, оның газ өткізбейтіндігін тексеру керек. Ол үшін пробиркалардан тығынын алып, екінші бюретка арқылы пробиркамен қосылған бюреткадағы судың деңгейін белгілі бір деңгейге қою керек, сосын пробирканы тығындап, екінші бюретканы 10-15 см төмен түсіру керек.

Егер судың деңгейі пробиркамен қосылған бюреткада өзгермесе, бұл құрал газ шығармайды.

2.Аналитикалық таразыда 0,2 г жуық металл (Ғе, Zn, Mg, Al) өлшеп алу керек.

3.Пробиркаға 10 мл тұз қышқылын құйыңдар. Пробирканы еңкейтіп ұстап, өлшенген металды пробирканың жоғары жағында сақтаңдар. Пробирканы тығындаған кезде металл қышқылға түсіп кетпеуін қадағалаңдар.

4.Судың деңгейі бірдей деңгейде тұратындай етіп екі бюретканы орналастырыңдар. Бастапқы деңгейді зертханалық дәптерге жазыңдар (V₁). Металды қышқылға түсіріңдер. Металл мен қышқыл арасында реакция жүре бастайды, сутегі бөлініп, су ығыса бастайды.

5.Металл еріп болған соң және пробирка суыған соң, сутегінің көлемі анықталады. Бөлінген сутегінің көлемі V пробирка қосылған бюреткада көрсетілген соңғы судың деңгейінен (V₂) бастапқы деңгейді алу арқылы анықталады.

6.Атмосфера қысымы Р_{атм,кПа}, тәжірибе температурасы- t_{тәжірибе} ⁰С, тәжірибе температурасына сәйкес келетін су буының қысымы (№1 кестеге қара)- Р_{Н2О, кПа} және сутегінің қысымы Р_{Н2, кПа} (Р_{Н2О, кПа}= Р_атм –Р_Н2О) өлшеңдер.

Бөлінген сутегі көлемін қалыпты жағдайға мына формула арқылы келтіріңдер:

V ‗ V∙РН2∙273 101,3∙(273+tтәжірибе)

№