ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Жалпы жертану» 5В011600 – «География»мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

булануға фильтрацияға, суаруға, суландыруға шығындалатыге құрғақ климатта, өзендер жиі сарқылып қүм ішіне сіңіп кетеді. Мүндай сағаларды соқыр тұйық саға деп атайды. Өзеннің. барлық ағысын шартты түрде үш – жоғары, орташа және тө-менгі бөлікке бөлуге болады. Әдетте судьщ мөлшері жоғары ағыстан төменгі ағысқа қарай арта түседі, арнаның түп енісі кемиді де, тасқынньщ шаю әрекеті азая түседі.

Қандай да болсын территорияда ағып өтетін барлық өзендерг өзен торын түзеді, ол келдермен, батпақтармен және мұздыктармен бірге гидрографиялық тор құрайды. Өзен торы өзен системаларынан түрады.

Өзен системасы басты өзенді (әдетте аты да солай болып келеді) және салаларын қамтиды. Көптеген өзен системаларында басты езен төменгі ағысында ғана айқын керінеді, орта, әсіресе: жоғарғы ағысында оны анықтау өте қиынға түседі. Бас езеннің белгілері ретінде үзындығын, сулылығын өзен, системасындағы осьтік жағдайын, өзен аңғарларының салыстырмалы жасын (салаларына қарағанда аңғары неғұрлым ескі) қабылдауға. болады. Басты өзендердің салалары бірінші реттегі салалар, олардың салалары екінші реттегі салалар т. б. деп аталады.

Су бір өзен системасына ағып баратын жер беті осы өзен системасының бассейні немесе оның су жинағы деп аталады. Өзен системасының бассейні бірінші реттегі системаларьшың бассейндерінен құралады, бұлар өз кезегінде екінші реттегі салалар бассейнінен тұрады т. б. Өзендер бассейні теңіздер мен мұхиттардың бассейніне кіреді. Құрылықтың барлық суы басты бассейндер аралығына бөлінедІ: 1) Атлаит және Солтүстік Мұз-ды мұхиттар (ауданы 67 359 мың км2), 2) Тынық және Үнді мұ-хиттар (ауданы 49 419 мың км2), 3) Ішкі ағын облысы (ауданы 32 035 мың км2).

Бассейндер су айрықтарымен бөлінген. Таулы аймақтарда бұлар жалпы алғанда жоталардың қырларымен сай келетін сызықтарды түзеді. Су айрықтары батпақты және әсіресе тегіс жазықтарда айқын бөлінбейді. Кейбір жерлерде су айрықтарын жургізу мүмкін емес, өйткені бір өзеннің су массасы түрлі системаға бағытталған 2 белікке бөлінеді. Мүндай құбылыс өзеннің бифуркациясы деп аталады, Бифуркацияға мы-сал – Ориноконың жоғарғы ағысының екі өзенге бөлінуі. Бү-лардың біреуі, Ориноко аты сақталғаны, Атлант мүхитына ба-рып құяды, екінші – Қасикьяре (Кашишивари)–Амазонканың саласы Риу-Негруге барып құяды .

Су айрықтары езендер, теңіздер және мүхиттар бассейнде-рін ажыратады. Басты бассейндер–Атлант мүхиты және Сол-түстік Мүзды мүхит (Атлантты–Арктикалық) бір жағынан, әрі Тьшық және Үнді мұхиттары – екінші жағынан Жердің бас (Дүние жүзілік) су айрығымен ажыратылған.

Су айрықтардың жағдайы түрақты болып қалмайды. Олар-дың орын алмастыруЫ өзен системаларының дамуы нәтижесін-де езендердін жоғарғы жағының баяу жырымдалуымен және мысалы жер қыртысының тектоникалық қозғалыстары арқылы туардн өзен жүйесінің қайта қүрылуымен байланысты.

«Өзен» ұғымы ағысты да, арнаиы да қамтиды. Өзендердің көпшілігінде арна жоғарғы жағында жырымдалған. Бірақ ар-насы өздері кесіп өтетін|беттен жоғары жатқан өзендер аз емес. Бұл өзендер өздері шектірген тоспаларда өз арнасын тартқан. Бүған Хуанхэ, Миссисипи және По (төменгі ағысында) өзендері мысал бола алады. Мүндай арналар оңай орын алмастырады, су басулар қатерін төндіріп, олардың бүйір белестерінің бұзылыстары жиі болады.

Өзен тасқыны қозғалысының жылдамдығы. Су тасқыны үшін турбулентті қозғалыс тән болып келеді. Оның жылдамдыы әр нүктеде шамасы жағынан да, бағыты жағынан да үздіксіз өзгеріп отырады. Бүл судың үнемі араласуын қамтамасыз етеді де жуып-шаю әрекетіне мүмкіндік береді. Өзен тасқыны ағысының жылдамдығы ағыс қимасының әр бөлігінде әркелкі болады. Толып жатқан елшеулер ең үлкен жылдамдық, әдетте бетке жақын байқалатындығын көрсетеді. Арна түбі мен қабырғасына жақындаған сайын ағыс жылдамдығы жайымен ке-миді, әрі судың түпкі қабатында қалыңдығы не бары бірнеше ондаған миллиметр болғанда, бұл бірден кемиді де, нақ түбінің езінде 0-ге жақын шамаға жетеді.

Изотахилар – өзеннін, ағыс қимасындағы бірдей жылдамдықтарды қосатын сызықтар. Ағысқа қарсы соққан желдер мү-ны баяулатады. Өзеннің мұз жамылғысы да су бетіндегі қозға-лыс жылдамдығын баяулатады. Тасқындағы ең үлкен жылдам-дығы бар ағын онын, динамикалық осі, тасқынньщ бетіндегі ең үлкен жылдамдығы бар ағын қылта деп аталады. Қейбір жағ-дайларда, мысалы, ағыстың бағытымен жел соғып түрғайда, тасқынның динамикалық осі бетіне шығады және қылтамен дәл келеді.

Өзен ағыны өзеннің шығыны, кәлемі, модулі, қабаты және ағын коэффициенті арқылы сипатталады./Қоңыржай климатта күзден (1 октябрьден немесе 1 ноябрь-ден) басталатын өзен бассейндеріндегі бір жылдан екінші жыл-ға ауысатын ылғал запастары аз болғанда жылдық ағын гид-рологиялық жылға есептеледі. Календарьлық жылға есептеген-де ағын мен жауын-шашын бір-біріне сай келе алмайды. Бір жылдыц аяғында жауған жауын-шашын келесі жылдың көкте-міщщ ағады.

Өзен ағыны – табиғат жағдайларының: климат, геологиялық қүрылыс, қарқынды су алмасу қабаты, топырақтар, өсім-діктер, көлдер, батпақтар, сондай-ақ адамдардың табиғатты өзгертетін әрекеттері бүкіл комплексінің функциясңі Бүл бас-сейннің су балансы элементтерінің бірі, мүны мына теңдеу не-гізінде анықтауға болады: жауын-шашын + конденсация = булану-ағын.

Су балансының теңдеуінен ағым қалыптасуының аса маңыз-ды факторы – климат екендігі керінеді. Бұл атмосфералық жа-уын-Шашын (су балансының кіріс бөлітінің негізгі элементтері) мен буланушылық (баланстың шығын бөлігінің негізгі көрсет-к4ші)' мөлшеріне байланысты ылғалдану шамасың анықтайдң) Неғүрлым жауын-шашын мөлшері көп және буланушылық аз болса, ылғалдану соғүрлым жөғары және ағын соғұрлым маңыздырақ болады. Жауын-шашын мен буланушылық ағынның. потенциальдық мүмкіндіктерін анықтап береді. Шынайы ағын жағдайларының бүкіл комплексіне байланысты.

Қлимат ағынға тікелей ғана емес, сондай-ақ климатқа қа-лайда байланысты болатын топырақ, өсімдіктер, рельеф арқылы да ықпал етеді. Бұлар белгілі бір дәрежеде климатқа байланыс-ты болады. Тікелей де басқа компоненттер арқылы да климат-тың ағынға ықпалы ағымның шамасы мен сипатының зоналық. айырмашылықтарында байқалады. Іс жүзінде байқалатын ағынның зоналық ағын шамасынан ауытқуы физика-география-лық жағдайлардың жергілікті, ішкі зоналық айырмашылықта-рынан туады.

Өзен ағынын оның беткі және жер асты түрлерін анықтайтын факторлардың ішінде климат пен ағынның арасын байланысты-рушы ролін атқаратын топырақ жамылғысы өте маңызды орын алады. Топырақ жамылғысының қасиеттеріне беткі ағын шама-сы, булануға, транспирацияға және жер асты суын қоректенді-руге кететін шығын байланысты болады: егер топырақ суды на-шар сіңірсе, беткі ағын мол болады, топырақта ылғал аз акку-муляцияланады, булану мен транспирацияға кететін шығыи шамалы болады, жер асты суынын, қорегі мол болмайды. Осын-дай климаттық жағдайларда, бірақ топырақтың үлкен инфиль-трациялық қабілеті болғанда беткі ағын керісінше аз, топырақ-та ылғал көп аккумуляцияланады, булану мен транспирацияға шығын мол, жер асты суынын, мол қорегі. Сипатталып жазылған екі жағдайдын, екіншісінде беттік ағын шамасы біріншісіне қа-рағанда аз, бірақ оның есесіне жер асты қорегі есебінен бүл анағұрлым біркелкі келеді. Атмосфера жауын-шашынының суын сіңіре ртырып, топырақ мұны үстап, булануға лайықты зонаньщ шегінен тыс тереңге өткізе алады. Топырақтың су ұстағыш қабі-летіне топырақтан булану мен жер асты суын қоректендіруге кеткен шығынның қатысы байланысты болады. Суды жақсы ұстайтын топырақ булануға суды көп жұмсайды да оны тереңге аз өткізеді. Су ұстайтын қабілеті жоғары топырақтың аса ыл-ғалдануыньщ нәтижесінде беткі ағын артады. Топырақ қасиет-тері түрліше комбинацияланады да бүл ағынға әсерін тигізеді.

Өзен ағынына геологиялық құрылыстын, ықпалы негізінен алғанда топырақ жамылғысының ықпалына ұқсас та тау жы-ныстарының су еткізгіштігімен анықталады. Сондай-ақ су өт-кізбейтін қабаттың жер бетіне қатысты алғанда жатуының да маңызы бар. Су өткізбейтін қабаттьщ тереңде жатуы сіңген су-ды буланып шығын болудан сақтауға мүмкіндік береді. Геоло-гиялық құрылыс ағымның реттелімдік дәрежесіне, жер асты суының қоректену жағдайына ықпал етеді.

Геологиялық факторлардың ықпалы зоналық жағдайларға барлық басқаларьшан гөрі көбірек байланысты, кейбір жағ-дайларда олардьщ ықпалын басып кетеді.

Өсімдіктер ағын шамасына тікелей де, топырақ жамылғысы арқылы да ықпал етеді. Оның тікелей ықпалы транспирацияда болып келеді. Өзен ағыны топырақтан булануға да, сондай-ақ транспирацияға да байланысты. Транспирация неғұрлым көп болса, өзен ағымының құраушысының екеуі де соғұрлым аз бо-.лады. Ағаштардың бастары жауған жауын-шашынның 50%-ке дейін ұстайды да, содан кейін осылардан буланып кетеді. Қыста. орман топырақты тоңазудан сақтайды, көктемде қар еруінің интенсивтігін реттейді, бұл еріген судың сіңіп, жер асты су қорының толығып отыруына жол ашады. Өсімдіктердің топырақ арқылы ағынға ықпалы өсімдіктер топырақ түзу факторларының бірі болып табылатындығынан. Өсімдіктердің сипатына инфильтрациялық және су ұстағыш қасиеттер байланысты бо-лады. Ормандағы топырақтың инфильтрациялық қабілеті төтенше үлкен.

Орман мен жазық дала ағынының жалпы айырмашылығы аз, бірақ оның құрылымыньщ елеулі айырмашылығы бар. Орманда беткі ағын аз да шаруашылық үігйн неғүрлым құнды топырақ пен грунт суларының (жер асты ағыны) қорлары көп болып хеледі.

Орманда ағын құрастырушылар арасындағы қарым-қаты-настарда (беткі және жер асты) зоналық заңдылықтар байқалады. Ормандар да неғұрлым ылғалдықтың мол болуының арқасында орман зонасының беткі ағыны болғанымен едәуір жазықтықтағыдан аз болады. Орманды-дала және дала зоналарьшдағы ормандарда беткі ағын іс жүзінде болмайды да, топырақ игерген су түгелдей булану мен жер асты суының қо-ректенуіне жүмсалады. Жалпы алғанда ағынға орман су рет-теуші және су сақтаушы ретінде ықпал жасайды.

Рельеф формаларының көлеміне қарай ағынға түрліше ықпал етеді. Әсіресе, таулардың ықпалы өте зор. Жоғарылаған сайьш физика-географиялық жағдайлардың бүкіл комплексі (биіктік белдеулері) езгеріп отырады. Осыған байланысты ағын,да езгереді. Өйткені жоғарылаған сайын жағдайлар комплек-сінің алмасуы өте тез болуы мүмкін, биік тауларда ағын қалып-тасуының жалпы картинасы қиындай түседі. Жоғарылаған са-йын жауын-шашын мөлшері белгілі бір шекке дейін кебейеді, ағын артады Шет жақтарына қарағанда таулы облыстардың ішкі беліктерінде ағын аз болады. Қар жамылғысының таралуына байланысты ағын қалыптасуы үшін рельеф маңызы ете зор. Микрорельеф ағынға елеулі әсер етеді. Су жиналатын рельефтің ұсақ ойпаңдары оның инфиль-трациясы мен булануына жол ашады.

Жердің еңістігі мен беткейлердің тіктігі ағынның интенсив-тігіне, оның ауытқуларына ықпал етеді, бірақ ағынньщ шамасына елеулі әсер етпейді.

Көлдер, өздеріне жиналған суды буландыра отырып ағынын азайтады, сонымен бірге оның реттеушісі де болып табылады. Бұл жөнінде, әсіресе үлкен ағысты көлдердін, ролі зор. Мұндай келдерден ағып шығатын өзендердегі судың мөлшері жыл бо-йына мүлде дерлік өзгермейді. Мысалы, бүл реттелгенге дейін Ярославль түбінде Волганын, шығыны жыл бойында 200-ден 11000 м3/сек-қа дейін өзгергенд^ Неваньщ шығыны'1000–-5000 м3/сек болды.

Табиғат комплекстерге үлкен өзгерістер енгізетін адамдар-дың шаруашылык, қызметі ағынға күшті ықпал етеді. Топырақ жамылғысына адамдардың ықпалының маңызы зор. Жыртыл-ған алқап неғұрлым үлкен болса, соғұрлым атмосфера жауын-шашынының үлкен бөлігі топырақ-грунтқа сіңіп кетеді, топы-рақты ылғалдайды және жер асты суын қоректендіреді, соғұрлым олардың аз бөлігі жер бетімен ағады. Дөрекі егіншілік то-пырақтың қүрылымсыздануын, олардың ылғалды игеру қабіле-тінің төмендеуін, демек беткі ағынньщ артуьш, жер асты қорёк-тенуінің нашарлауын тудырады. Тиімді. егіншілік ісінде топы-рақтың инфильтрациялық қабілеті арта түседі. Топыраққа ке-ліп түсетін ылғалды арттыруға бағытталған қар тоқтату ағынға әсер етеді. Жасанды бөгендер өзен ағынына реттеуші әсер етеді. Суару және сумен жабдықтауға су шығыны ағынды азайтады.

Өзендердін, сулылығы мен режимдерін болжап білудін. елі-міздің су ресурстарьін пайдалануды жоспарлау үшін маңызы зор. СССР-де су балансы элементтеріне шаруашылық жағынан ықпал етудің түрлі тәсілдёрін зерттеудің экспериментальдығы-на негізделген болжап білудің арнаулы әдісі жасалды.

Қоректенуде еріген қар суы маңызды роль атқаратын қоңыр-жай-суық климат өзендерінің режимінде 4 фаза немесе гидро-логиялық маусым:- көктемгі су тасу, жазғы межень, күзгі тас-қын мең қысқы межень айқын бөлінеді. Басқа климаттық жағ-дайлардағы меженьдер режиміне су молдығы, су қайтымы мен меже.нь тән болып келеді.

Су тасу – жыл сайын белгілі б.ір маусымда қайталап отыратын деңгейінің кетерілуіне альш баратын езендегі су мөлшеріні біршама ұзақ және едәуір көбеюі. Бұл жазықтарда қардың көктемгі еруінен, тау басындағы қар мен мұздың жазғы еруінен жаңбырдын, молдығынан болады.

Түрлі жағдайларда су тасудың басталу уақыты мен ұзақтығы әр түрлі болады. Жазықтардағы қар еруінен болатын су тасу қоңыржай климат жағдайларында көктемде, суық климатта жазда болады, тауларда.кектем мен жазға созылады. Жаңбыр-лардан болатын су тасуы муссонды климатта көктем мен жазды қамтиды, экваторлы жерде күзге тура келеді, ал жерорта те: чіздікте қыста болады. Су тасуы кезінде кейбір өзендердің ағыны жылдық ағынның 90%-дёй болады.

Өзендерді, олардық бассейндерінің «климатыньщ жемісі», ретінде алып қараған А. И. Воейков 1884 жылы қоректену жағ-дайларына қарай өзендердің класеификациясын жасады. Воейковтың өзендерді классификациялауыньың негізінеи алынған.идеялар талай классификацияларда ескерілген. Ең толық және нақтылы классификацияны М. И. Львович жасады. Өзендер қо-ректену көзі мен жыл бойындағы ағынның бөліну сипатына қа-рай классификацияланады. Қоректенудің төрт кезінін, әрқайсы-сы (жауын, жер асты, суы, щар, мұздық) белгілі бір жағдайлар-да барлық қоректің 80%-тен астамын құрап, бірден-бір дерлік (түгелдей дерлік) бола алады, өзендерді қоректендіруде маңы-зы ерекше (50-ден 80%-ке дейін) жәңе сондай-ақ мұнда елеулі роль атқаратын басқа да көздердің арасында басым(>50%-тен астам) болуы мүмкін. Соқғы жағдайда. аралас қоректену. Деп аталады.

Ағын көктемгі, жазғы, күзгі және цысқьі, боладыі Мұнда ол-жылдың төрт мезгілінің бірінде, түгелдей дерлік (80%-те,н ас-там) немесе негізінен (50-ден 80%-ке дейін) шоғырлана алады.. Немесе бүлардьщ біреуі басым бола отырып (50%) жылдьщ барлық мерзімінде өтіп жатады.

Қоректену көздерінің түрлі комбинацияларының жыл бо йында ағьш белінуінің түрлі варианттарымен табиғи ұштасуы өзендердің су режимінің типтерін бөліп алуға мүмкіндік берді («өзендердін, су режимінің типтері» қосымша картасын қара-ңыз). Су режимінін, басты заңдылықтарына сүйене отырып, онын, негізгі зональдыц типтері: полярлық, субарктикалық, қо-ңыржай, субтропиктік, тропиктік және экваторлық болып бөлі-,неді..

Полярлың типті өзендерді поляр мүздары мен қарларыньщ еріген сулары қысқа кезеңді қоректендіреді, жылдын, еөп бөлі-гінде олар қатып жатады, Субарктикалық типті өзендер еріген қар суларымен қоректенеді, олардьщ жер асты қорегі өте аз бо- лады; Өзендердің көпшілігі, тіпті үлкен езендер де қатып қала-ды. Көктемнін, кеш түсуі мен. жазғы жаңбырдың салдарынан өзендердің ең жоғары деңгейі жазда болады (жазғы су тасуы),

Қоңыржай типті өзендер 4 типшеге бөлінеді: 1) қар жамылғысыньщ көктемгі еруі есебінен қоректің басым болуы; 2) жаңбыр молдығыньщ да қар еруінің де салдары ретінде көктемде ағым барынша көп болған кезде жауьшдық қоректін басым болуы; 3) жыл бойында жауын-шашынның азды-көпті біркелкі таралып бөлінуінде қыста жауындық қоректің басым болуы; 4) муссондық текті ақ жауын есебінен жазда жауындық қоректің басым болуы.

Субтропиктік типті өзендер негізінен алғанда қыста жаңбыр суларымен қоректенеді.

Тропиктік типті өзендер шағын ағынымен көзге түседі. Жазда жаңбыр қорегі басым болады, қыста жауын-шашын аз ке-леді.

Экваторлық типті өзендер бүкіл жьга бойына мол жаңбыр қореғін алады; ең кеп ағын тиісті жарты шардың күзінде бо-лады.

Таулы облыстардың өзендері үшін вертикаль белдеуліктің заңдылықтары тән болып келеді.

Ағын өзгермелі, өйткені өзен бассейндеріндегі жағдайлар өзгррмелі. Мүның өзгерістер периодты және периодсыз болуы мүмкін. Біріншісіне ағынньщ маусымдық ауытқулары жатады, екіншісі, мысалы, адамдардың іс-әрекетіне тәуелді бола алады. Ағын шамасының орташасынан ауытқуларынын, уақыты мен масштабын күні бүрын білудің гидроэлектр станцияларын салу, сумен жабдықтау, кеме шаруашылығы т. б. үшін маңызы өте зор.

Көлдер.Көлдер дегеніміз Мүхитпен екі жақты байланысы жоқ, баяу су алмасатын, су қоймасы. Өзеннен көлдің айырмашылы-ғы, әдетте арнаның еңістігіне байланысты болатын ағысы болмайды, теңізден айырмашылығы Мүхитпен тікелей байланысы болмайды. Көл су массасы мен шүңқырдың біртұтас болып селуднен түрады.

Көлдің морфометрлік сипаттамалары. Көлдің мөлшерін, фор-масын және көлемін: үзындығын, енін, жағалық сызықтарының үзындығын, оның тілімделуін, келдің бетінің ауданын, тереңдігін сипаттайтын абсолюттік және салыстырмалы шамалары.

Көлдің барльщ морфологиялық сипаттамалары оның деңгейі өзгергенде өзгеріп отырады.

Келдің мөлшері, формасы, оның тереңдігі едәуір дәрежеде көл шүңқырьшьщ шыққан тегі арқылы анықталады, бұлар бір-неще генетикалық типтерге бөлінеді:

1) тектоникалық көлдер жер қыртысының майысуы, жарық-шақтануы, ыдырауы пайда болуына байланысты туады, едәуір-тереңдігімен және мөлшерімен көзге түседі, бұған ' мәселен,. Ладога, Онега, Ыстық көл, Байкал, Танганьика жатады;

2) вулкандыц келдер сөнген вулкандардьщ кратерлері (мысалы, Камчаткадағы Кроноц келі), жарылу маар-кратерлері (ФРГ-дағы Лахер көлі) алып жатыр және лава алқаптары-ньщ ортасында орнадасады (Исландиядағы Комарин көлі);

3) мұздың көлдер жазықтықтар мен тауларда мұздықтардың бұзу және түзу әрекеттерінің нәтижесінде құралады. Бұл Кола түбегі, Прибалтика, сондай-ақ, Альпі, Кавказ және басқа таулы елдердің көлдері;

4) сулы-эрозиялық және сулы-аккумулятивтік көлдер өзен-дердін, (ескі арналардың) әрекеті арқылы жасалады немесе тосқындардьщ жиналуымен тецізден бөлініп қалған өзен аңғар-ларының (лимандар, лагундалар) учаскесін теңіздің басьш қалуынан пайда болады. Мысалы, Кубань жүзбелерінія көлі,. Қара. теңіз жағалауларының лимандары;

5) опырылма көлдер жер асты суларымен ерігенде шөгу және опырылу салдарынан (карст, көлдері, бүлар Ақ теңіз бен Онега көлі арасында көп) немесе бөлшектердің шайылуынан және алынып кетуінен (Батыс Сибирьдің оңтүстігіне тән суффозиялық көлдер) қүралады. Сондай-ақ бүл типке көп жылдық тоң жыныстарыньщ немесе жер асты мүздарынын, еруінен туған жер бетінің шөгуінен пайда болған термокарст көлдері жатады;

6) эолдық келдер желдің үрлеп соғуынан пайда болған қазан шұңқырларында орналасады,. мысалы, Қазақстандағы Теке көлі.

7) тоғандыц көлдер (тоған асты келдері) тау жыныстары, лава, мүздық опырылғанда өзен арнасын бөгеудің нәтижесінде пайда болады. Памирдегі Сарез көлі мысал бола алады.

8) органогендік көлдер батпақтардьщ арасында немесе қо-ралл құрылыстарының (аттолдардың) ортасында пайда болады.

Әсіресе адам әрекеттері арқылы жасалған қазан шұңқырларды: ескі кен орындарын, тұзды кендерді, бөгендерді беліге көрсетуге болады.

Кел суының балансы және көл режимі.'Көл қазан шұңқырларының көпшілігі атмосферадан пайда болған сумен толты-рылған, бірақ шегінген теңіз түбінде түрған көлдердің кейбі-реулері су балансы және тұздардың ықпалымен өзінің

Көл деңгейінін, көтерілуі буланатын беттің үлғаюымен, демек су шығынының кебеюімен қосарланады; деңгейдін, темендеуі, тиісінше булануға кететін шығынды қысқартады. Кіріс кебей-генде. ағынсыз көлдерде деңгей көтеріледі, егер де булануға кететін шығын кіріспен тең келмесе ағын пайда болады – ағынсыз кел ағынды көлге айналады. Су кірісі азайғанда көл деңгейі түседі, – ауданы қысқарады, булануы азаяды да көл ағынсыз келге айналып кетуі мүмкін.

Ағынсыз келдерде су балансы теріс болғанда деңгейінің темендеуі мен ауданыньщ кішіреюі кіріс булануға қысқарған шығынмен теңескенше жүре береді. Ағымы бар кел шығыны артқанда көлемі кішірейеді, бірақ кеуіп қалмайды. Су ағымы болмаған көл теріс баланста кеуіп қалуы мүмкін. Көл деңгейінің ауытқулары периодты және периодсыз сипатта болады. Біріншісі су балансы элементтерінің периодты өзгерістерін білдіреді, еқіншілері қандай да болсын элементтің кездейсоқ өзгерістеріне байланысты болады.

Әсіресе түрлі климаттық белдеулер үшін тән болып келетін деңгейдің маусымдық оқтьш-оқтын ауытқулары айқын білінеді.

Арктикалыщ және субрактикалық клийаттық белдеулерде көлдердің деңгейі атмосфералық жауын-шашын режимімен және еріген суларының ағынымен анықталады^Бүл жағдайларда булану көл. деңгейіне елеулі ықпал жасамайды. Қыс-пён көк-темде деңгейдің төменгі жағдайы, жазда онын, шүғыл көтерілуі және көктемде төмендеуі тән құбылые болып келеді.

Артықша мол ылғалды континенттік климат жағдайларында қоңыржай белдеу келдері судьщ ен, кеп мөлшерін көктемде қар еруінен (көктемгі максимум) алады. Жаздың аяғында күшті булаиу деңгейдің төмендеуіне әкеп соғады (жазғы-күзгі минимум). Күзде буланудың азайып жауын-шашын мөлшерінің артуына байланысты деңгейдің көтерілуі-байқалады (күзгі максимум). Қыс бойында деқгей төмендейді де кектемге қарай. (ашылу сәтіне қарай) ең аз мөлшерде болады (қысқы-көктем-гі минимум). Көл деңгейінің ауытқу амплитудасы 1 м-ден си-ре.к артады.

Қоңыржай ендіктердің муссонды климат облысының көлдері жаңбырларға байланысты жазда және күзде ең жоғары деңгейімен кезге түседі.

Қоңыржай ендіктердің Қуаңшылың климатында (дала жә-ңе, шөлейт) қар сулары көл қорегінің қөбіне негізгі көзі болып табылады, сондықтан да олардьщ деңгейі көктемде артады, Жазда қатты булану нәтижесінде деңгейдің төмендеуі байқала-ды. Бұл зонаның кейбір қөлдері жазда кеуіп қалады. Шөлейт қоқыржай ендік көлдері таудан өзендер әкелген сумен қоректенеді де, олардың деңгейі мүздықтармен қоректенетін өзендер режиміне байланысты.

Субтропиктік белдеуде көлдегі судыд максималды мелшері, қыста минималдысы жазда болады. Осындай режим тропиктік зонаның көлдерінде болады, бірақ олар суға тапшы әрі жазда кеуіп қалуы мүмкін.

Экваторлық белдеуде кел деңгейінің өзгерістері атмосфера жауын-шашыныньщ режимімен анықталады. Екі максимум (май–июнь және декабрь),және 2 минимум (февраль–март және оқтябрь–ноябрь) байқалады. Экватордан тропикке қарайғы бағытта екІ максимум, бірлесіп кетеді, минимум да осылай болады. Солбір, белдеуде тұратын көлдер деңгейінің маусымдық өзгерістері жергілікті себептерге байланысты айырьшдалуы мүмкін.

Кел деңгейі климат ауытқуларының кезеңділігіне сәйкес кезеңділігі бар ғасырлық және ғасырлық ішкі ауытқуларға үшырайды. Осындай ауытқулар Батыс Сибирьдің, Қазақстан-ның, Орта Азияның далалық көлдерінде жақсы қадағаланады.. Мүнда 20–25 және 45–50 жылдық кезеңдер ерекше айқын көрінеді.

Химиялық заттардың көлге келіп түсуінің негізгі жолы – жер үсті және жер асты су ағыны. Химиялық элементтердің. бір белігі көлдің өз ішінде болып жатқан прбцестердің: түп жыныстарының еруі, түнбалардың ыдырауы, организмдердің, бәліп шығаруы т. б. нәтижесінде түзіледі. Кейбір элементтер (О2 жәңе ішінара СО2) атмосферадан келіп түседі. Көлдек ағып шыққан сулардың әкетуі, шөгіндіге түсуі, организмдердің. тұтьшуы, атмосфераға кетуі нәтижесінде химиялық элементтер шығын болады. Көлдердің химиялық балансы негізінен алғанда-еріген заттарды өзендердің әкетуі -мен әкелуіне байланысты. Сондықтан да.ағынсыз келдерде су түздалады. Ағынсыз келдер.күшті минералданғанда тұздардың шығыны олардың кристал-дануы есебінен болады.

Көлде еріген заттардың мөлшері олардын. балансымен анықталады, ерітіндідегі олардың концентрациясы; (түздануы) көлдегі судың мөлшеріне де байланысты. Су мөлшерінің өзге-рістері негізінен алғанда уақыт ішіндегі көл түздылығының ауытқуын анықтайды. Ылғалды кездерде кел түздылығы азаяды, қүрғақшылықта артадьь Қөлдің түрлі бөліктерінде су алмасуы интенсивтігінін, әркелкілігі түздылықтағы айырмашы-лықты тудыра алады. Әдетте езен келіп қүятын кел бөлігі не-ғұрлым темен түздылығымен көзге түседі.

Тұздылық дәрежесіне қарай көлдер 4 типке бөлінеді: 1) түщы көлдер О-ден 1%0-ке дейін (дәмділік сезім шегі); 2) тұзды-лау көлдер Ьден 24,7°/оо-ке дейін. (ең көп тығыздық темпера-турасының қату температурасымен бірдей болатын нүктесі); 3) тұзды көлдер 24,7%0-тен астам; 4) күшті тұзды көлдер (минералданған) 47%0-ден астам. Ең тұзды көлдер: Үлкен тұз кеді 265,5%о. Гюсгундак (Кіші Азия) – 374%0.

Көлдің тұздылығы табиғи жағдайлардың комплексімен анықталады, бүлар өзгергенде түщы көл сортаңдау, сортаңдау тұзды және керісінше бола аладьіу

Өзі түзілген кёздегі келдегі химиялық қүрам мен. түздар-дың мөлшері қазан шұңқырды толтырған судың химизміне байланысты. Көлдің даму процесінде алғашқы химиялық қүра-мы ең алдымен биохимиялық процестерімен және су алмасуы-. ньщ интенсивтігімен себепші болған езгерістерге үшырайдр,

Сордықтан да түрлі табиғи зоналарда тұрған көл суларының тұздық құрамы сан алуан.

Тундра зонасындағы көлдердің суына НСО3 жане Si иондары орман зонасында НСОз иондары, дала зонасында – SO4, Na, ал кейде НСО3 (содалы келдерде) иондары, шөл мен шөлейт зонасында С1 мен Na иондары басым болады; тау көлдері «суларының түрлі вертикаль белдеулёрдегі тұздық қүрамы сан алуан.

Басым иондардың алмасуымен бір мезетте тұздылық дәрежесінің өзгерІсі болады. Тундра зонасында ылғалдылық мол болғанда ағынды түщы көлдер қалыптасады. Шөлдерде ылғалдылық жеткіліксіз болғанда көлдің ағыны болмайды да бұлар-ға келіп түскен түздар көлді сортаңдандырып бірте-бірте жинала түседі.

Жергілікті жағдайларға байланысты сол зонаның өзіне тән көл суларынан көл суы сапаларының едуәір ауытқулары туады. Әдетте, карст облыстарының көлдері тұздық құрамы жағы-нан азсінальды келеді. Тұзды қабаттар бетінде жатқан аудан-дарда көлдердің түздылығы табиғат зонасына байланысты болмайды (мысалы, Пинега өзені бассейніндегі Кулой көлдері). Бүл да, жер асты суымен қоректенетін, тұзға бай көлдерге жатады (мысалы, Сольвычегодскідегі Тұзды көл).

Түздық – рапамен толтырылған күшті түзды минералды көлдерде: түздың болуы қанығуға жақын. Сондықтан да тұз мөлшері мен рапа температурасының өзғеруі олардың кристалдануын – түз тұнуын тудыра алады. 1"ұз тұнуы болатын көл-дер туз байланатын көлдер деп аталады, Кезінде ерімеген түнба тұз оньщ үстіне жиналып қалған. қабаттардың ықпалымен тығыздалып жүре бара түбір тұзға айналады. Бір қалыпты жұқа дисперсті ылай (ем балшықтары) тұнатын келдер бал-шық.ретінде мәлім.

Құрғақшылықтың артуы, ең алдымен ең аз еритін карбонаттардың шөгуін және еуда сульфаттын, басым болуын тудырады, содан кейін сульфаттар шөгеді де, хлоридтер басым бола түседі. Климат ылғалданған кезде процесс кері бағытта жүреді – хлоридті көлдерде елеулі сульфаттьщ, сонаи соң карбонаттар-дың еруі басталады. Тұз массасының шыққан тегіне қарай тұзды келдер теңіздік және континенттік болуы мүмкін. Біріншілері теңізден бөлінген әрі алғашында тұз құрамы жағынан теңізге жақын суы болған.

Екіншілері бетті ағын мей жер асты ағындары әкелген түз--дардың есебінен сортаңданаіды.

Тұзды көлдер бағалы пайдалы қазбалардың:, ас тұзының, калий тұздарының, натрий сульфатының, соданың, хлорлы маг-нийдің, бордың, бромның, иодтьщ көздері болып табылады. Бұлардың көбі емдік мақсаттарда пайдаланылады.

Қөлдің газ режимі. Көл суында түрлі газдар: Ог, N2, ООг, СКЦ, Н2, NH3 ерітілген брлады. Әсіресе организмдердің тірші-лік әрекеттерімен лығыз байланысты оттегі, көмір қышқыл гаіЗЫ және күкіртті сутегі болуынын; маңызы бар.

Қөлдің газ режимі мен газ мөлшері көлдің температуралық режиміне және ондағы болып жатқан биологиялық процестер-ге байлаңысты. Сондықтан да олар барлық көлде бірдей емес. Біршама суық сулы үлкен де терең көлдерде оттегінің болуы қанығуға жақын әрі тереңдеген сайын аЗ өзгереді.у1

Судың барлық қабатында тіршілікке бай тайыз, жақсы қызатын келдерде газ режимі биологиялық процестердің интен-сивтігіне байланысты. Жазда су нашар араласатын кезде, мүндағы оттегінің мөлшері тереңдеген саиын толық жоғалғанша азаяды. Тереңдеген сайын кемір қышқыл газының. мөл-шері, керісінше, артады. Мүз астында қыста оттегі жетпегенде және оны тубінде жақын қабаттарда едәуір түтынғанда тұншығып қырылуы (келді мекендеушілердің, негізінен алғанда балықтьщ жар-иай қырылуы) байқалады.

Судың түсі меи мөлдірлігі жарық сәулелерін таңдап сіңірумен және шашыратумен байланысты. Оптикалық жағынан таза су ұзын толқынды қызыл сәулелерді сіңіреді де терең өтетін қысқа толқіынды көк сәулелерді шағылыстырады) Шағылыс-қан көк сәулелёр бетіне дейін жетеді де су түнық-көгілдір сияқтанады. Таза тау көлдері мейлінше көк болады. Өте жар-қын кек түс, Ыстық көлге тән болып келеді. Көл-суында әдеттегідей- жүзгіндер болатындықтан ол сирек көк болады. Жүзгіндер.көк сәулелердің едәуір бөлігін сіңіріп, жасыл етіп шағылыстырады, сондықтан да су көк-жасыл және жасыл. бола түседі. Өте лай су қызыл сәулелерді де шашырата алады. Сон-да оның түсі сары және қоңыр реңкке йе болады.

Су ішіндегі жүзгін мен планктон жеке өзінің түсіне қарай оған қайсыбір бояу береді. Гуминді заттар судың түсін едәуір өзгертеді. Гуминді заттардың және органикалық жүзгіндердің болуы арқасында батпақ арасында және орман ішінде орна-ласқан көлдердің сулары сары-қоңыр және қоңыр болады. Гүлдену кезіиде көлдердің суы түрлі реңкке ие болады (планк-тонның жаппай дамуы).

Су қоймасы шұңқырларында өзіне тән 3 бөлік оқшауланады:

1) төменгі (көлдік)–ең терең бөлік. Мүнда ағыс, желдің бағыты өзгеруімён өзгеріп отыратын баяу. Түбі толқын ықпалына ұшырамайды, жағалары қарқынды бұзылып жатады;

2), орта бөлігі (көлдік-өзендік) су молынан түрғанда терен, сулы келеді. Түбі толқудың ықпалына ұшырайды да бірте-бір-те жайғасады. Төменгі белігіне қарағанда жағасының шайылу қарқыны аз. Бойлама ағыс қаттырақ білінеді, бірақ жел оның бағытын өзгерте алады;.

3) жоғарғы бөлік (өзендік) тереңдігі арнасында ғана ул-кен болады. Ағысы бойлама біршама тез. Толқуы баяу. Жағасы аз бұзылады. Акваторияның үлкен өзгешелігі тән болып келеді.

Су қоймасындағы деңгейдің ауытқулары мейлінше едәуір келеді, бірақ ағьщды қолдан реттеумен қаншама байланысты болғанымен, табиғи факторлардың ықпалына байланысты емес. Деңгейі темендегенде көптеген су қоймаларында, әсіресе, жо-ғарғы бөлігінде құрғаған зона пайда болады.

Егер су плотина арқылы су қоймасынан ағып шықса, ағыс судың беткі қабаттарын ғана қамтиды, бұлардан төмен көлге тән температуралық стратификация орнығады. Егер су түбіне таяу суағар арқылы ағатын болса, температуралық қабаттылық сипаты келдегіден елеулі айырымдалады. Тайыз сулы су қой-маларында жел толқын тудырады да, оттегінің таралуы мен, темпіератураны теңестіре отырып, суды араластырады. Су қой-масының жоғары (өзендік) бәлігінде вертикаль бойынша темпе-ратураның белінуіндегі біртектілігі мен тереңдеген сайьш отте-гінің біраз азаюы байқалады. Теменгі (көлдік) бөлігінде терең-деген сайын температура да, газдардың – оттек пен еркін көмір қышқылдың болуы да өзгереді.

Су қоймасы өмір сүруінің алғашқы кезеңінде су тасыған террйторияның топырақ жамылғысын жуып-шаю есебінің ' өзен суларымен салыстырғанда тұз мөлщерінің біраз көбеюі бола алады. Бұдан кейінгі кезеңдерде су қоймасының минерал-дануы су мен тұздьщ балансына байлаңысты. Реттелу режиміне және ағын сулардың ластануына байланысты түздылықтың кебею тенденциясы байқалады.

Қысудан туған ағыс жылдамдығының азаюы нәтижесінде су қоймасьшьщ түбі өзен әкелген салындылармен, сондай-ақ бүзылған жара өнімдері' және организмдердің қалдықтарымен жаб,ылады. Қолайлы жағдайлар болғанда бұл процесс (ылай-лану) өте тез болуы мүмкін ( -таблица).

Су қоймаларының ылайлануымен эрозия мен оның бассейніндегі қатты ағынды азайту және салынды шегінділер мен арнаулы су жіберетіндер арқылы олардың су қоймасыная тас-талуын болдырмау арқылы күресуге болады.

Су қоймасы өзен ағынын реттеп отырады. Бүларда жинал-ған су электр энергиясын алу үшін, суару, суландыру және су-мен жабдықтау үшін пайдаланылады. Бүкіл жыл бойына кеме жүруге лайықты қолайлы су жолдары құралады, су тасқында-ры азаяды.

Су қоймасын салу тек жасалған су қоймасының төңірегінде ғана емес бүкіл табиғат комплексіне ете үлкен өзгерістер ен-гізеді. Ол климатқа жүмсартып, ағынға реттеп отыратын ық-пал етеді. Ықпал дәрежесі су қоймаеының көлеміне байланыс-ты. Жергілікті климатқа Рыбин су қоймасының ықпалы шамамен 50 км жерге тарайды. Плотина суынан жоғары грунт сулары қосьшша қорек аладьі, астан тіреліп, деңгейінің көтерілуі,. батпақтану (2 км-ге дейін) болады. Минералданған жер асты суы тұщы сумен араласады. Плотинаран жоғарғы және төмек грунт суларының айнасының маусымдық ауытқулары жайласьш тегістеледі. Геологиялық қүрылысқа, рельефке, су балансына. грунт суларының ықпалы түрлі аралықта түрліше: Рыбинск су қоймасы үшін не бары 1–4 км (батпақ ықпалы), Кахов үшін: 50 км-ге дейін көрінеді, әрі бұл тоқтайтын шек емес. Су қойма-сы бүкіл өзен жүйесінде өзгерісті тудыратынын ескерудің ма-ңъізы зор. Су алмасуының жылдамдығы, су химизмі, фи.зика-лық және биологиялық процестер өзгеріп отырады.

Гидрографиялық жүйедегі өзгерістер қалаулы өзгерістерден:, басқа әлдеқайда көп қолайсыз өзгерістер тудырып1 табиғат жағдайларының бүкіл-комплексінде сөзсіз көрінеді. Сондықтан да су қоймаларын жобалағанда табиғаттағы барлық мүмкін бо-ларлық өзгерістерді және олардың шаруашылықта көрінуін (энергетика, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман шаруашы-лығы, транспорт) күні бұрын еске алу қажет. Бұл көптеген ма-мандардың, сонын, ішінде географтардың да міндеті.

Батпақ Батпақ дегеніміз ылғал сүйетін есімдіктер бүркеген және қабатынын, қалыңдығы кемінде 0,3 м болатын (құрғатылған жағ-дайда 0,2 м) шымтезек түзілу процесімен сипатталатын тым. артықша ылғалданған қүрылық бетінің учаекесі. Неғұрлым жұқа шымтезек қабаты бар артьіқша ылғалданған учаскелер батпақтанған.жерлер деп аталады.

Батпақта, әдетте 87-ден 97%-ке дейін су және 3-– 13% қана қүрғақ зат (шымтезек) болады. Алайда оларды су қоймалары деп атауға болмайды, өйткені судың басым бөлігі байланысты күйде болады. Батпақ көлдерді шөп басу және қүрғақ жердің батпақтануы нәтижесінде де қүрала алады. Көлдерді шеп басу процесі жоғарыда қарастырылған. Құрғақ жердегі батпақтардың пайда болуы су балансы элементтерінің белгілі бір қатысында., жауын-шашыннын, біршама көп мөлшерінде, булану аз болып ағыс баяу болған кезде топырақтың үнемі немесе мезгіл-мезгіл ар-тық ылғалданатын жағдайында болады. Артық ылғал өсімдік-тердін, Оттек пен минералды нашар қореқтенуіне, ылғалды сүйетін өсімдіктердің пайда болуына әкеп соғады. Оттегінің жетімсіздігі жинала келіп шымтезеқ1-түзетін есімдік қалдықта-рының шіру процесін қиындата түседі. Өсімдік қалдықтары ші-руінін, қарқындылығы температураға тура пропорционал. Сон-дықтан да ыстық ылғалклимат жағдайларында қүрып бара жатқан өсімдіктердің орасан кеп массасы түгелдей шіріп үлге-реді.

Қүрғақ жерде батпақтардың пайда болуы бүлардың жуылып-шайылуына байланысты топырақтың қоректік заттарының тапшылануына жол ашады. Бұл жағдайда шалғын және орман өсімдіктері қорек жетімсіздігін бастан өткереді; олардың астын-да мүк пайда болады, бүл қорек жағдайына талап қойғыш ке-леді. Мүк керізі ылғалды сіңіреді де оттектің шіритін өсімдік қалдықтарына жетуін қиындатып, көп мөлшерде суды кідіртеді. Осьшың нәтижесійде шымтезек жиналуы басталадьь Ағаштар-дың тамыр жүйесі оттек үнемі жеткіліксіз болған жағдайларда өмір сүре алмайды да ағаштар бірте-бірте қүриды. Топырақтан

Шалғындардың батпақтану процесінде өсімдіктердің өзінің табиғи эволюциясы үлкен роль атқарады. Қалың өсімдіктердің жетіліп дамуы әсіресе күшті ылғалданған учаскелерде оттектің топыраққа баруын қиындататын тығыз керіздердің пайда болуы-на әкеп соғады. Шалғын өсімдіктері қамыс^ен мүктерге орын береді. Батпақтардың пайда болуында грунт суларынын/ маңы-зы зор, өйткені олардың деңгейінің артуы кебінеее топырақтың артықша ылғалданып кетуін тудырады. Грунт сулары деңгейінің артуы түрлі себептермен түсіндіріледі. Бүлардың бірі грунт суларының тасқыны бағытталатын төменгі жақтағы шымтезек орындарының өсуі бола алады. Батпақтардың, қүралып, дамуы үшін жағдайлар комплексі керек болады. Батпақтардьщ дамуы үшін мәңгі қатып жатқан облыстарда қолайлы жағдайлар болады.

Батпақ қандай жолмен қүралса да ол үздіксіз дамып, оты-рады, бүл процесте есімдіктер ( -сурет) жетекші роль атқара-ды. Жас батпақ әдетте минералды заттарға бай келеді. Сон-дықтан да мүнда минеральды-қорек (эфтрофты) жағдайын ке-рек ететін есімдіктер еседі. Мұндай батпақ ойпаңдьщ (эвтрофты) деп аталады. Ойпавдық батпақтардьщ беті дөң немесе тегіс келеді. Ойпаңдық батпақтар минералды заттарға бай атмос-фера жауын-шашындарын, сондай-ақ жер асты және үстіңгі ағын суларын қорек етеді. Мүндай батпақтарда қара қанды ағаш, қайың (орман батпағы), гипновые мүктер (мүк батпағы), қамыс, қырық буын, өлең, қүрақ (шөп батпағы) өседі. Ойпаң-дық батпақтар- орманды аймақта, Батыс Сибирьдің үлкен езен алқаптарында (мысалы, Обь) және басқа аудандарда кеп таралып отыр.

Шымтезек өсіп жетілуіне қарай минералды заттардың мөлшері қабаттан қабатқа азаяды да минералды қорекке талап қоятын есімдіктер бұған қоятын талабы неғұрлым аз өсімдік-терге орын береді (мезотрофты және олиготрофты). Әдетте бір өсімдіктер, батпақ орталығында пайда болады, мұнда шымтезек құрауда сфагнды мүктердің маңызы мейлінше зор болады: олар бөліп шығарған органикалық қышқылдар өсімдік масса-. сының ыдырауын баяулатады. Бүл оның қорлануына жол аша-ды. Батпақтың шет жақтарында судың неғұрлым интенсивті ал-масуы салдарынан есімдік массасы орталық-қа қарағанда тез ыдырайтын болғандықтан, батпақтың беті дөңестене түседі. Бат-паққа ағьш келетін сулар оның шет жағына келіп жетеді, ал батпақтың орталық бөлігі атмосфера жауын-шашынымен- қорек-1 тенеді. Непзшен атмосфералық жауын-шашынмен қоректене-тін батпақ жоғарғы батпақ (олиготрофты) деп аталады.

Жоғарғы батпақтағы шымтезектің қабаты өсе береді сонымен бірге егер батпақты жаға шектеп жатпаса, оның ауданы арта береді. Кеңінен есуге мүмкіндігі жоқ батпақтар тым дө-ңес болып шығады; мұнда батпақтың орта бөлігіндегі шымте- зектің өсуі тоқталады, кейде оның ыдырауы басталады. Батпақ жадағай дөңеске айналады, қырқалармен бүркеледі де шыл-қылдақ бола түседі (өте ылғалды немесе созылған ойпаңдар суға толғаи болады). Ылғалды климат жағдайында жоғары батпақтар басым болады. Өсімдіктердщ сипаты жағынан және өздерін қоректендіретін судьщ минералдану дәрежесі жағы-нан орталық орынды алатын батпақ ауыспалы (мезотрофты) деп аталады.

Жердің бетін алып жатқан батпақтардың жалпы ауданы дәл есептеліп шығарылмаған. Бұлардың таралуында климатқа,. рельефке, беттің литологиялық қүрылысына тығыз тәуелді екендігі көрінеді. Евразияда батпақтар саны мейлінше көп бо-лып келеді. Бүлар Солтүсті.к Америкада дааз емес. Батпақ СССР территориясыньщ 9,5%-тін алып жатады. Тундра мен Тайга зоналарында батпақ өте көп. Тундрада кейбір жерлерде батпақ 50% және одан да көп болып келеді. Шымтезек қалың-дығы шағын батпақтар мен батпақтанған жерлер" басым болып келеді. Ойлы-қырлы батпақтар тән. СССР территориясындағы Тайга зонасында елдің барлық батпақтарыньвд 80%-тен астамы топтасқан (жоғарғы сфагнды батпақтар таралған). Аралас ор-манды зонада батпақтар өте әркелкі таралған. Бұлардың ең ңеп саны терттік мұздану облысының шеткергі бөліктеріне ор-наласқан. Орманды-далалық зонада батпақтар негізінен алған-да өзендердің аңғарында болады да түгелдей дерлік ойпаңдық батпаққа жатады. Далалық қоңыржай ендіктердің шөлейтті және шөл зоналарында олар сирек кездеседі де тек үлкен өзендер-дін, жайылымдарында ғана болады. Ыстық климат жағдайларында өсімдік қалдықтарыньщ интенсивті шіруінен батпақтар-дың қалыптасуы болмайды.;

Шымтезекті батпақтар енеркәсіп үшін, электр станциялары үшін отын көзі. Шымтезекте зиянды қоспалар аз болғандықтан (фосфор мен күкірт), жоғары сапалы шойынды қорытқанда пайдалайуға болады. рйпаң батпақтарының шымтезегі – жақ-сы азотты тыңайтқыш. Престелген шымтезек қүрылыс материа-лы бола алады. Жоғарғы батпақтардың мүк қабатынан картон жасалЪга шығарылады, бүдан шарап спиртін алуға да болады. Батпақтардың кейбір типтерін^ұрғатқаннан кейін бағалы ауыл шаруашылық жерлері құралады. Алайда батпақты қүрғатқан-да бұл шаралардың барлық мүмкін боларлық салдары қарас-тырылуға тиіс. Игерілген шымтезек орындарының жоғарғы қа-батын қалыптан тыс кептіріп жіберу оны үштырып жіберуге және іс жүзінде жарамсыз жердің пайда болуына әкеп соғуы мүмкін. Су режимін қос қабаттап реттеу – артықша ылғалда-ну маусымында кептіру және құрғақ кезде топырақ суларын керекті деңгейде үстау қолданылады.
Мұздықтар. Мүздықтар дегеніміз қатты атмосфера жауын-шашындарының жинақталу және бірте-бірте құралуы нәтижесінде қүры-лықта пайда болған мүздың қозғалыстағы кеп жылдық қаба-ты. Мұздың езінің қасиеттерімен шарттасып келетін қозғалысы

мұздықтарды қарлықтардан және өлі мұздан. (бұрынғы мұздықтардан) ажыратады.

Мұздықтардың түзілуі қатты жауын-шашын еріп және бу-ланып үлгірмей үсті-үстіне жауатын, яғни бұлардың балансы оң болатын жерлерде мүмкін болады. Қатты жауын-шашын балансы олардың мөлшері мен температурасы арқылы анықтала-ды. Жоғарылаған сайын ауа температурасы төмендеп, жауын-шашын мөлшері артатын болғандықтан, біраз дәрежеде барлық. жерде қатты жауын-шашын балансы нольге тең болуға тиіс бүл нольдік баланстың төменгі деңгейі.

Жоғарылаған сайын жауын-шашын мөлшерінің артуы шек-сіз емес, бүл олардың азаюымен алмасады, сөйтіп, қатты жау-ын-шашын соншама аз жерде, тіпті температура төмен болған-да да олар сақталмайды. Олардың. нольдік балансы жоғарғы деңгейде түрады. Нольдік баланстың жоғарғы және төменгі деңгейлері арасында жатқан тропосфера қатарында рельеф қо-лайлы жағдайларда болғанда мүздықтардың.пайда болып сақ-талуы мүмкін. Бүл қабатты С. В. Қалесник хионосфера (һіоп – қар) 2 деп ата-ды.

Хионосфера, мұның ішінде қар тоқтай алатын, Жер бетініц учаскесі (поляр аудандары, таулар) түскен жерде ғана елеулі бола түееді.

Жер беті рельефінің нақтылы жағдайларында хионосфера төменгі деңгейінің көрінуі – қарлық шекара. Оны мүздан бос бетте (мұздың үстінде емес) қатты жауын-шайіынның нольдік балансының деңгейі ретінде анықтауға болады. Бүл шекараньщ ортаща көп жылдық жағдайын климаттық қар шекарасы, мау-сымдағы орташа жағдайын маусымдыц, ал берілген мезеттегі -жағдайды көрінетін қарлыщ шекара деп атайды.

Рельефтің қолайлы жағдайлары болғанда (ұңғымалары, беткейдің көлеңкеленген учаскелері) қатты жауын-шашындар түрақты қарлықтарды қүрап, климаттық қар шекарасынан төмен жинақтала алады. Бүлардың.тар^луының төменгі шекара-сы орографиялық қарлық шекара; бұл климаттықтан бірнеше ондаған, тіпті жүздеген метр төмен түра алады. Бүл теңіз деңге-йінде жатқан жоғары ендіктен қар діекарасы тропикалық ендік-терде максималды биіктікке жетіп және экваторға қарай бі-раз төмендеп экватор жаққа көтеріледі ( -сурет). Қар шекара-сынан жоғары 10% құрылық орналасқан. Хионосфераның жо-ғарғы шекарасы тіпті Жер бетіндегі ең биік тауларға да жетпей-ді, бұдан жоғары болып шыққан тау шыңдары қарсыз болған болар еді.

Мүздыцтардың пайда болуы мен дамуы ең алдымен клй.мат-пен анықталады: Неғүрлым температура төмен болған сайын, соғүрлым мұздықтардың қүралуы ыктималдырақ, соғүрлым олардың дамуы интенсивтірек болады. Поляр. аудандарындағы. суық климатта қатты жауын-шашындар қыста да жазда да жауады әрі шағын мөлшеріне қарамастан түгелдей еріп те, буланып үлгере алмайды. Тропикалык климата температура жоғары және жауын-шашын шағын мөлшерде болғанда мұздьгқтар, тек аса' жоғарыда ғана туа алады. Ылғалдын, мәлшері көп бо-

луы – экваторлық кли-- матта қарлық шекараның төмендеуінің салдары. Мүздықтардын. қалыптасуы Мүхиттың – қүрылыққа ылғал «берушінің» ықпалына тәуелді.Континенталдыға қарағанда теңіз климатында мүздықтардың пайда болуы үшін жағдай қолайлырақ келеді. Мұздықтардың түзілуінде орография мен рельеф-1

тердің- маңызы орасан зор. Ауаның ылғал массасының қозғалысы жолында орналасқан жоталар ылғалды үстап қалады, сондықтан да бүлардың үстінде" тау сілемдерінің ішкі бөліктеріне қарағанда мүздықтану анағүрлым дамығьіш келеді. Осы себептерден ық жақ беттерге қарағанда жел жақ беттерде мұздықтар көп болады. Тік беттерде қар жинақтала алмайды да, олардың тіпті хионосферада да мұздықтары болмайды. Үлкен альбедо арқасында мұздықтардың өзі ауаны едәуір төмендетіп, оның температурасына ықпал етеді. Мүздық үстіндегі ауаның ылғалы мен шаң-тозаңы аз, сондықтан оның бетінен қайтқан жылу нашар ұсталады.

Көптеген мүздықтар қар көшкіні есебінең қоректенеді. Қөш-жіндер (қар құламалары) – тау беткейлерінен жылжып құлай-тын қар массалары. Бүлар қар жамылғысының қалыңдығы ке-мінде 40–50 см, тіктігі 15° – тан астам (әсіресе 25–30°) бет-кейлер үшін тән болып келеді. Қөшкіндердің тууы қар жауып, •боран соққан кезде қар беткейлерге тым көп түскенде, қардың;қальвд қабаты астына беткеймен қар массасының сырғанауын:жеңілдететін судың енуінде, әрг қар қабатында1 көп су қабаты пайда болғанда мүмкін болады. Соңғы жағдайда көшкіндер мүлде күтпеген жерден тууы мүмкін. Бүларды алдын ала бол-жау үшін қар қалывдығының эволюциясын зерттеу керек.

Кейбір көшкіндердің көлемі 2-106 м3, көшкіннің соққы кү-:ші 60–100 т/м3. Қвшкіндер елді мекендерге, жолдарға, техни-калық қүрылыстарға ете қауіпті болыгі келеді. Көшкіннің өзі ғана.емес, сондай-ақ оның алдында пайда болатын ауа толқьь ны да қауіпті. t.

Шағын да үлкен мүздықтар үшін әр түрлі қоректену кезінің маңызы бірдей бола бермейді.. "

Мұздықтардың қалыптасу процесі дегеніміз қардың мүзға айналу процесі. Бүл қар суының қатысуымен және қатысуын-сыз өте алады. Сублимация мен айдау процестері қатысып, кристалдардың араласуы, олардың формаларының езгеруі және ішкі деформациясы нәтижесінде, құрғақ қар мұзға айналады (Антарктида мен Гренландияның орталық бөлігі). Ақша қар-лар бірте-бірте жүмырланады,. тығыздалады, шегеді. Қар бірі-біріне жабысқан, еріген мұз түйірлерінен түратын бірақ әлі тү-тас мүз болмаған фирнге айналады. Қардың фирнге айналуын- г да қардың қалын қабатындағы тереңдік қатқақтың пайда болу ролін атқара алады. Бұл жағдайда фирн ірі түйіршіктілігімен көзге түседі (2–5 мм). Жылы маусымды жерде қар ерігенде фирндену процесі' тез жүреді; қар беліктері еріп қатады су кеуектерді толтырады да қата келіп, қарды цементтейді. Мүз-дың қабаттарымен линзалары түзіле алады. Фирн қар мен мұз арасындағы ауыспалы орынды алады. Мүздан ол өзінен су мен газ өте алатындай кеуектігімен, қардан түйіршіктілігімен көз-ге түседі. Фирннің қалыңдығы поляр елдерінде 100 м-ге жетуі мүмкін, тауларда бүл едәуір кіші болады.

Қардың жиналып мүзғаі айналуы мұздықтардың жоғарғы жағындаГфирн бассейні деп аталатын олардың қоректену облысында болады. Бүл облыс қардың оң балансы (мұздықты резер-вуар). Тау ішіндегі емес мұздықтарда бұл дөңес, өйткені кірім-нің басты статьясы мүздықтың бетіне қардың жаууы. Үстіне беткейлерден де қар келіп түсетін тау мұздықтарында фирндік бассеин ойыс келеді және көбінесе қыста жабылып қалатын тау етегі жарықшағымен (шөгу нәтижесі) шектеледі.

Қоректену облысы (фирндік бассеин) мұздық үстінде түс-кен сондай-ақ, оның үстіне кершілес учаскелерден (кешкіннен, қүйын үйтқысынан) ауысьщ көшкен қатты жауын-шащынньщ нольдік баланс сызығымен шектеледі. Вүліфирндік шекара. Бұл одан төмен (250–1150 м-ге) немесе жоғары бола тұрьш, кли-маттық қарлық шекараға сай келмеуі мүмкін. Себебі мұздық-тың өзінің суындыратын ықпалы мұздыққа қардың көшіп кёлуі мен мұздықтан көшіп кетуі.

Фирндік шекараДан темен шығьш облысы (абляция) орна-ласады, мұнда қыс бойына жиналған кар түгелдей жылдың жылы кезінде еріп бітеді. Мүз бүған қоректену облысынан келіп түседі (фирндік бассейннің жеңілденуі). Тау. мүздықтарында абляция облысы мүздықтың тілі деп аталады. Осы заманғы мүздықтардың көпшілігінде, абляция облысы- қоректену облы-сынан едәуір кіші. Олардың қатысы климатпен анықталады: кли-мат неғурлым қатал болса, бүл қатыс соғүрльш кіші. Мәселен, Антарктикалық мүздық қалқан үшін бүл не бары 1:100 ғана.

Ауырлық күшінің әсерінен туған, мүздьщтыц цозғалысы – өте күрделі процесс. Мүз б-ір мезетте серпімді де морт. Сондық-

тан да мүздықтың қозғалысында әрдайым ішкі жарлар жағынан әрі түбі жөнінде 'бір-біріне қатысты алғанда жеке блоктар-дың бір қалыпты ағысы мен сырғанауы ұштасып келеді. Үлкен қысым астындағы мұздықтың төменгі бөлігі пластикалы (мұздықтың пластикалы зонасы), жоғарғысы – морт (қатқыл зона-сы). Төменгі бөлігінде ағыс басым, жоғарғы бөлігі төменгісімен бірге қозғалады да, сонымен бірге сең-сең болып сырғанауды бастан еткереді. Мұздықтың қалыңдвіғы шағын болғанда онда пластикалық зона шамалы немесе жалпы болмайды. Сондық-тан да ложасы едәуір тік болып келетін шағын тау мұздықтары негізінен алғанда (бірақ тетенше емес) сең-сең болып сырға-науды бастан өткереді. Қалқанды мұздықтың шет-шеткі бөлік-тері де осылай қозғалады. Қуатты тау мұздықтары және қалқан-дардың орталық беліктері көбінесе ағады (жайылып ағады).

Мұздықтың қозғалыс жылдамдығы төсеніш беттің еңістігі-не және мұздықтын. қуатына байланысты. Мұздықтың массасы неғұрлым үлкен болса, қозғалысы соғұрлым жылдам. Массасы 1% артса, жылдамдықты екі еселей алады, массасын 25%-ке өзгерткенде жылдамдығы 10 есе өзгереді. Осыдан мұздық бюд-жетінің қозғалысқа оның қоректену облысындағы массасыньщ ықпалы айқын болады,

Мұздықтың қозғалысына мұздың пластикалылығына ықпал, ететі-н температураның өзгерісі үлкен ықпал жасайды. Темпера-тура неғұрлым жоғары болса, мұздық қозғалысы соғұрльш тез. Сондықтан да жылдың жылы уақытында мұздық суық уақытқа: қарағанда жылдамырақ орын ауыстырады.

Мүздықтың кәдуілгі жылдамдығы онша емес, мысалы:

Альпілерде 80– 150 м/жыл

Па.мирде 220– 300 »

Гималайларда 700–1300 »

Гренландияда қалқандар 25– 30 »,

Антарктидада қалқандар 10– 30 »

шықшықтар 300–1200 »

Кейбір мүздықтардың қозғалу жылдамдығы кенет апаттае (ондаған және жұздеген есе) артады, бүған біршама қысқа уақыт кетеді. Мүздық шұғыл алға жылжиды, оның маңдай бөлігі қалыңдап, қоректену облысы төмендейді. 1965 жылғы апрель-ден июньге дейін 2 км-ге алға қозғалған (кәдуілгі уақытта мүздықтың үзындығы 13 км, ауданы 25 км2) Аюлы мүздағы (Памир) жылжудың «үмтылыстық» үлгісі. Қозғалыс жылдам-дығы 5 см/тәуліктен 100 м/тәулікке дейін әсті. Мұздықтың шет бөлігіне 1 400 млн. м3 қа жуық мүз ауысты. Аюльшың бұдан едәуір аз келесі жылжуы 1974 жылы байқалды. Басқа Колка (Қазбек) мұздығы 1969 жылдьщ сбнтябрінің аяғынан 1970" жылдьщ январына шейін 5 км-ге орын ауыетырған. Оның қозға-лу жылдамдығы 200 м/тәулікке жеткен.

Зерттеулер, екі мұздықтьщ апатты жылжулары талай рету бүрын да, шамамен бірдей уақыт аралығын өткізіп, болып тұр-ғанын көрсетеді. Аюлы мұздығында «ұмтылыстар» аралығы 12–14 жыл, Колкада 5 есе көп.

Оқтын-оқтын жылжуды бастан өткізіп отырған мұздықтар пульсациялайтын деп аталады. Мұндай мұздықтар көп кездеседі. Тек біздің елімізде ғана қазірдің өзінде бұлардың 70-тен кө-бі табылып отыр. Сірә, бүлар барлық мұздық аудандарда болса керек..

Байқалған мұздықтардың апатты жылжуы, климатқа байла-ныссыз, заңды құбылыс екені анықталған.. Себебі мынада, пульсацияланатын мүздықтар «қалыптылары» сияқты бірте-бірте емес, белгілі бір шекті күйге жеткенде оқтын-оқтын жү-гін түсіріп тұрады екен. Бұл сірә, массасының үлғаюы түпкі л<ағында температураның артуын туғызып, содан еріген судьщ май сияқты тайғанақсыздандыруы әсерінен болса керек.

Мүз тасқынында жылдамдықтың белінуі оның өзінде,. белі-нуімен үқсас келеді. Бетінен түбіне қарай және ортасынан ше-тіне қарай жылдамдық жалпы азаяды (үйкеліс ықпалы), мұз-дықтың бетіндегі ең үлкен жылдамдық осьтік бөлігінде болады. Ең көп беттік жылдамдық сызығы (стержені) иілген жерлерде. «жуыльш-шайылатын» жағаға қарай орын ауыстырады. Өзеннеи айырмашылығы мүздықтың бірнеше стержені болуы мүмкін өйткені су сияқты мұз араласпайды да мұздықтар қосылғанда-езінің жеке даралығын сақтайды. Олар қатар қозғалып жүре береді, кейде бірнеше қабат құрап бірінің астынан бірі ағады. Шағын мүздық үлкен «тасушыға», «мінгесіп» кете алады.

Мұздық режимі оның заттарының балансымен анықталады. Аккумуляциясы мен абляциясы теңесіп келетін нольдік баланс-та мұздық үзындығы мен қалыңдығын сақтайды, яғни түрақты: жағдайда болады.

Түрақты мүздықтар өте сирек кездеседі. Бұл уақытша күй мұздықтың өзгеруі уздіксіз болып жатады. Заттың оң балансы болғанда мұздықтың массасы үлғаяды, «алға басады», теріс балансболғанда қысқарады, «кейін шегінеді», Мұздықтардың ©згерістері маусымдық та болады (маусымдық ауытқулар): қыста «алға басады», жазда «шегінеді». Климаттың өзгерістері-нен туған көп жылдық өзгерістер маусымдық ауытқулардан кұралады да түрлі кезеңдері болады. Мұздықтар өзгерісінің периодтылығын анықтау мұздық қоректенуінің нақтылы жағ-дайларына қарап тіпті қатар орналасқан мұздықтар климат өзгерістеріне әркелкі әсер етеді. Зат мөлшерінің өзгерістері абляция облысына (муздық тіліне) әрдайым кешігіп беріледі, бүл климат өзгерісінің өзінің ұзақтығынан гөрі көбірек болуы мүмкін.

Соңғы 100 жыл ішінде (50-жылдардың аяғына дейін) климаттың біраз жылынып, абляцияның күшеюінен туған мүздық-тардың шегінуі байқалады. Мүздықтардың шегінуі алдында кемінде 200 жылға созылған олардың алға басуы болды. Қазіргі кезде мұздадудың қысқаруы баяулады.

Қозғалысқа ие бола отырып, мұздық жүмыс жасай алады. Ол теменгі бетіне бүзушы ықпалетеді әрі материал тасымалын-да керінеді. Қозғалып жүрген мүздықтардың талқандаушы әре-кеті мұздық эрозиясы немесе экзорация (жер жырту) деп аталады

Мұздық қазу механизмі әлі ете аз зерттелген: Жүқа, қалың-дығы шамалы мұздық баяу қозғалады, оның қозғалыс сипаты ламйнарлыққа жақын. Сондықтан да сыртқы бетке ол елеулі ықпал жасай алмайды. Қуатты мұздықтарда оларды қозғалыс-қа келтіретін ауырлық күшінің қүраушысы едәуір үлкен. Бүл мұздықтар тезірек орын ауыстырады, олардың қозғалыс сипаты өзгеріп отырады: үзілістердің ішкі беттері бойынша және түбі бойынша, сырғанау (сеңді қозғалыс) пайда болады. Мұндай мұздықтар тау жыныстарының кесектерін жұлып әкетеді, бояй-ды, майдалайды, қажап өңдейді. Мұздықтың і-үбінде қатып қалған жыныстардың сынықтары төсеніш бетке күшті білдіру-ші ықпал жасайды. Экзорация мүздықтың куатына және оның қозғалысының жылдамдығына байланысты болғандықтан, аң-ғардың кең учаскесінен гері тар учаскесі күштірек тереңдей түседі. Мүздықтың сыртқы бетінде түрған немесе оның денесіне бірігіп қатып қалған бүкіл материал морена деп аталады. Мүздық еріген жерде морена шөгіп қалады да аккумулятивтік рельефтің өзінше бір формасы пайда болады. Материалдың орнын алмастыра отырып, мүздық желдену енімдерінен.қүры-.лыктың бетін (әсіресе тау ішінде) жеңілдетеді. Антарктиданың бетінен мүздық жылына орта есеппен 0,05 мм қабатты алып кетеді. Мүздықтар мейлінше сан алуан, өйткені олардың пайда болу және өмір, сүру жағдайлары бірдей емес, даму сатысы әр түрлі. Мұздықтардың көп классификациясы бар, бірақ бүлардың бірде-бірін әзірге жалпы жүрт қабылдамаған. Ең көп таралғаны м.орфологиялық классификациясы. Мүздаңудың екі: таулық және бүркеншікті типі көзге түседі.

Жамылғы мұз басуда хионосфераға кіретін қүрылықтьщ үлкен белігін түтастай мүздық бүркеп жатады. Оның астында жатқан рельеф мүздықтың бетіне мүлде дерлік әсер етпейді. Шағын поляр аралдарын бүлар мұз бөрік жасап бүркеп жата-ды. Антарктидадағы үлкеН аралдарда мұзды қалқандар–жада-ғай дөңес бетті ез салмағымен барлық жаққа баяу жайылатын үлкен мүздықтар түзіледі. Қалқандардың шегінде мұздық тас-қындары (мүздық ішіндегі мұздық) жиі орын ауыстырады, Олар қалқанньщ қозғалыс жылдамдығынан гөрі едәуір үлкен жылдамдықпен мүздарды алып кетеді (1000–1200 м/жылға дейін)' әрі шьщшыт мұздықтар деп аталады. Теңізге келіп түсіп, мүндай мүздықтар жүзбе;тілдер түзеді. Құрылықта1 н тыс тайыз-да немесе жүзбеде қалған қалқанның шеті теңізге қарай тік үзілген жазық шельфті мұздық қүрайды. Антарктидаға шельфті мұздықтар тән болып келеді. Бүлардың пайда болуы тек мате-риктік қана емес, сондай-ақ теңіздік мүзбен де байланысты. Мүз негізіне жауған қар фирнизациясының да маңызы бар.

Мұздықтар мүздану кезеңдерінде қүрылықтың үлкен ауда-нын алып жатады және бүлардың үлесіне.осы заманғы мүздану-дың бүкіл ауданының 98,5 %-і тура келеді. Бұрын да қазір де географиялық қабықшада бүркеншікті мүзданудың маңызы таулық мұзданудан үлкен. Таулық мүз басу жамылғыдан сырт көзге көлемінің шағын-дығымен және формаларының қисапсыз көп сан алуандығымен өзгеше келеді. Таулық мүздықтарда формалардың рельефке және қозғалыстың мүздықтың жату еңістігіне байланыстылығы едәуір көп көрінеді. Формасы жағынан ең қарапайым мүздық-тар тауларда қар шекарасынан жоғары жалғыз-жарымдап немесе топталып орналасады. Бұған шыңдардағы мүздықтар мен беткейлердің мүздыі<;тары жатады. Шың мүздықтарының. формасы бүлар үстінде. түзілген шыңдардың формасын көрсе-теді: жазық конус тәрізді, кр,атерлі болады. Бұл мұздықтардьщ, тілдері болмайды немесе тілдері өте қысқа келеді.

Еңістіктердің мүздықтары кейде тік еңістіктерде айқын кө-рінбейтін өзектерсіз ұсталып тұрады–мұндай мүздықтар ілінген мүздықтар дец аталады. Олар еңісте жоғарыда бітіп, табанға дейін ешқашан да жетпейді, кейде олардың кесектері төмен түседі.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

7. 
   Жер асты сулары
   
8. 
   Өзендер.
   
9. 
   Көлдер.
   
10. 
    Су қоймалары
    
11. 
    Батпақ.
    
12. 
    Мұздықтар.
    

№11 дәріс Географиялық қабықшаның дамуы.

4. 
   Геосфераның пайда болуы мен дамуы. Кембрийге дейінгі географиялық қабықша.
   
5. 
   Географиялық қабықшаның фанерозойда дамуы.
   
6. 
   Төрттік кезеңде географиялық қабықшаның дамуы.
   

№11 дәрістің қысқаша конспектісі

1.Геосфераның пайда болуы мен дамуы. Кембрийге дейінгі географиялық қабықша.

2.Географиялық қабықшаның фанерозойда дамуы.

3.Төрттік кезеңде географиялық қабықшаның дамуы.

№12 дәріс Биосфера – географиялық қабықтың құрамдас бөлігі.

1. 
   Биосфера туралы түсінік.
   
2. 
   Жер бетінде организмдердің таралу заңдылығы.
   
3. 
   Ресурстар мен биосфераны қорғау.
   

№12 дәрістің қысқаша конспектісі

1.Биосфера туралы түсінік.

2.Жер бетінде организмдердің таралу заңдылығы.

3. Ресурстар мен биосфераны қорғау

№13 дәріс Табиғи зоналар мен физикалық – географиялық аудандастыру.

1. 
   Зоналылық және биіктік белдеулілік.
   
2. 
   Физикалық – географиялық аудандастыру.
   
3. 
   Негізгі табиғат зоналар.
   

№13 дәрістің қысқаша конспектісі

1. Зоналылық және биіктік белдеулілік.

2. Физикалық – географиялық аудандастыру.

3. Негізгі табиғат зоналар

№14 дәріс Адам және географиялық орта.

1. 
   Географиялық қабықшаның антропогендік өзгерістері.
   
2. 
   Адамның атмосфераға тигізер әсері.
   
3. 
   Адамның гидросфераға тигізер әсері.
   

1.Географиялық қабықшаның антропогендік өзгерістері.

2.Адамның атмосфераға тигізер әсері.

3.Адамның гидросфераға тигізер әсері.

Рефератты жазу кезінде келесі құрылымды ұстану керек:

1. 
   Бірінші бетінде рефераттың тақырыбы, факультет, студенттің тобы, аты-жөні жазылады.
   
2. 
   Жоспар (мазмұны). Мұнда рефераттың негізгі бөлімі және қай бетте екені көрсетіледі.
   
3. 
   Тақырыбы мен жоспардан кейін кіріспе жазылады. Мұнда берілген материалдың мақсаты мен міндеті және тақырыптың өзектілігікөрсетіледі.
   
4. 
   Негізгі бөлім. Мұнда рефераттың жоспарланған бөлімдері жазылады.
   
5. 
   Қорытынды бөлім. Тақырып мәселесіне қатысты автордың өзінің қорытындысы мен ұсынысы.
   
6. 
   Рефератты жазу үшін пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
   

«» тақырыбы бойынша тезистік конспект жазу және ауызша жауап дайындау.

Конспект жоспары құрастырылады. Тақырыптың негізгі сұрақтары қосымша әдебиеттерді пайдалану арқылы толық ашылады.

1. 
   Жердің магниттік өрісі..
   

Сұрақтар:

Бақылау түрі – реферат жазу және оны қорғау.

Сұрақтар:
3. Материктер мен мұхиттық ойпаттардың пайда болуы

Бақылау түрі – реферат жазу және оны қорғау.

Сұрақтар
4. Жердің даму тарихы. Тау жыныстарының абсолюттік және салыстырмалы жасы

Бақылау түрі – ауызша жауап беру

Сұрақтар:
5. Ағынды сулар-дың әрекетімен түзілген жер бедері.

Бақылау түрі – ауызша жауап беру

Сұрақтар:
6. Криосфера.

Бақылау түрі – ауызша жауап беру

Сұрақтар:

1. 
   Студенттің өздік жұмыс сабағының жоспары (СӨЖ)
   

1. «Жерге космостың әсері және күн - жер байланысы» тақырыбы бойынша тезистік конспект жазу және ауызша жауап дайындау.

2. «Гидросфера – географиялық қабықтың құрамдас бөлігі.. Үлкен – Кіші су айналымы» тақырыбы бойынша реферат жазу және оны қорғау.

3. «Ауа райы мен климат» тақырыбы бойынша реферат жазу және оны қорғау.

4. «Атмосфера – Жердің ауа қабығы. Жел және желдің түрлері» тақырыбы бойынша тезистік конспект жазу және ауызша жауап дайындау.

5. «Негізгі табиғи ресурстар. Табиғатты қорғау және оны тиімді пайдалану» тақырыбы бойынша тезистік конспект жазу және ауызша жауап дайындау.

6. «Глобальді экологиялық проблема. Атмосфера, биос-фераның ластануы. Ластаушы факторларды анықтау» тақырыбы бойынша тезистік конспект жазу және ауызша жауап дайындау

7. «Белдеулік – зоналық құрылым. В.В. Докучаевтың географиялық зоналық

8. «Тынық, Үнді мұхиттарының физикалық - географиялық сипаттамасы» тақырыбы бойынша тезистік конспект жазу және ауызша жауап дайындау

9. «Атлант, Солтүстік Мұзды мұхиттарының физикалық - географиялық

сипаттамасы» тақырыбы бойынша тезистік конспект жазу және ауызша жауап дайындау

Әдебиеттер тізімі

1. Неклюкова Н.Л. Общее землеведение.-М.:-Просвещение,1967.

2. 
   Пашканг К.В. Физическая георафия: Справочник пособие для педагогических вузов.-М.: Высшая школа,1991
   
3. 
   Пашканг К.В. Практикум по общему землеведению.-М.:-1970.
   
4. 
   Шубаев Л.П. . Общее землеведение.-М.:- Высшая школа,1977.
   
5. 
   Шубаев Л.П. . Общее землеведение.-М.:- Высшая школа,1969.