ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Жалпы жертану» 5В011600 – «География»мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

Орналасу тереңдігіне қарай ағыстар беткі, тереңдік, тұңғиықтық болып бөлінеді.

Ұзақтығына (тұрақтылығына) қарай тұрақты, периодты және уақытша ағыстар деп бөлуге болады. Ағыстардың қайсы бір топтарға жататындығын бұларды тудырған күштердің әре-кет сипаты анықтайды.

Тұрақты ағыстар жылдан жылға бағытын және орташа жылдамдығын сақтайды. Бұларды тұрақты желдер, мысалы пассаттар тудыра алады.

Периодты ағыстардың бағыты мен жылдамдығы, өздерін тудырған себептер (муссондар, толысулар) езгерістерінің сипа-тына сәйкес ауық-ауық өзгеріп отырады.

Уақытша ағыстарды кездейсоқ себептер туғызады (әдетте жел) әрі олардың өзгерістерінде заңдылық жоқ.

Ағыстар жылы, суыщ және бейтарап бола алады. Біріншілері жылырақ, екіншілері, керісінше өздері арасынан өтетін судан суығырақ болады, үшіншілері температура жағынан одан айырымдалмайды.

Галапагос аралдары ауданындағы суық Перуан ағысының температурасы 22°-қа жетеді, бірақ бұл экватор ауданындағы судын, бетінін, температурасынан 5–6° төмен. Атлант мұхиты-нан Солтүстік Мүзды мұхитқа біраз тереңдікке енетін жылы ағыстьщ температурасы не бары 2° (тіпті мүнанда төмен) бо-лады, бірақ мұның асты мен үстінде судьщ температурасы 0° болады.

Әдетте, экватордан шығатын ағыстар жылы, экваторға бара-тын ағыстар суық болады.

Суық ағыстардың жылы ағыстардан тұздылығы кем болады. Бұл – олар жауын-шашындарынын, мөлшері көп және булануы аз облыстардан немесе суық мұздардың еруімен тұщыланған Ъблыстардан ағатындығымен түсіндіріледі.

Жылы немесе суық ағыстар өзара әрекеттескенде суық ағыс-тар егер олардын, түздылығы аз болмаса, жылы ағыстардын, астына батады. Алайда тұздылық пен температураның ұшта-суы, мысалы, Солтүстік Мұзды мұхиттағы сияқты, суық су жылы жудың үстінде жататын жағдайға жеткізе алады.

Дрейфтік ағыстарды зерттеу, бұл ағыстар бағынатын, бірқатар заңдылықтарды (Экман заңдары) шығаруға мүмкіндік берді.

1. Дрейфтік ағыстардың жылдамдығы оны тудырған желдің

күшеюшен арта түседі де ендіктің өсуімен кемиді.

2. Беткі ағыстың бағыты солтустік жарты шарда – оңға, оңтүстікте – солға ауытқып, желдің бағытымен сәйкес кел-мейді. Жеткілікті тереңдік пен жағадан қашықтаған сайын ауытқу шамасы теория жүзінде 45°-қа тең. Байқаулар нақтылы жағдайларда барлық ендіктерде ауьітқу 45°-тан аз екендігін көрсетеді.

3. Жел тудырған бетіндегі судың қозғалысы үйкелу салда-рынан төменде жайғасқан қабатқа бірте-бірте беріледі. Соны-мен бірге ағыс жылдамдығы геометриялық прогрессияда кеми-ді, ал ағыс бағыты (Жердің айналу ықпалымен) барған сайын ауытқиды да біраз тереңдікте беттегіге қарама-қарсы болып шығады. Қарсы ағыстың жылдамдығы беткі жылдамдығының (4%), 1/23 бөлігін қүрайды. Ағыс 180° бұрылатын тереңдікті үйкелу тереңдігі немесе дрейфтік ағыс тереңдігі деп атайды. Осы тереңдікте дрейфтік ағыстық ықпалы іс жүзінде бі-теді. Дрейфтік ағыс қамтыған бүкіл қабат Экман қабаты деп аталады. Есептеулер Экман қабатының қалыңдығы 200 м-ден аспайтындығын, ал мұндағы жиынтық тасымал солтүстік жарты шарда жел векторынан оңға және оңтүстікте – солға бағыт-талғанын көрсетеді. Мүнда желдің бағытынан ауытқу шамасы 90°-қа жетеді. Ағыс үйкелу тереңдігіне дейін таралу үшін 5 айға жуық уақыт керек.

Тайыз жерде желдің бағытынан ағыстың ауытқуы азаяды, ал тереңдік үйкелу тереңдігінен 7ш кіші болса ауытқу жалпы бол-майды.

Түп Рельефінің беткі ағыстарына, тіпті біршама үлкен те-реңдіктерде де (500 м-ге дейін) әсер етеді. Ағыстың бағытына жағдайлардын, конфигурациясы күшті ықпал етеді. Бүрыш жа-сап жағаға беттеген, ағыс екі жарылады, мүнда ағыстың үлкен тармағы доғал бүрыш жаққа кетеді. Екі ағыс жағаға тақап келген жерде, олардың арасында бүлардың тармақтарыньщқо-сылуы есебінен ағын-компенсациялық ағыс пайда болады.

Беткі ағыстардың негізгі себебі жел болғандықтан, олардьщ жалпы схемасы басым желдердің таралуын көрсетеді. Үш мұхит үшін – Тынық, Атлант және Үнді мүхиты схемада ағыстардың ортақ жағы кеп.

Экватордың екі жағы бойынша пассат желдері, желдің ба-ғытынан ауытқитын және шығыстан батысқа қозғалатын сол-түстік және оңтүстік пассат ағыстарын тудырады. Материктердің шығыс жағалауларында пассат ағыстары екіге жарылады. Экваторға бағытталған олардын, тармақтары түйісіп, пассат ағыстарының арасымен шығысқа ағатын ағын компенсациялық экваторлық қарсы ағыс түзеді. Солтүстік пассат ағысыньщ солтүстікке ауытқыған тармағы материктің шығыс жағалауымен қозғала отырып одан бірте-бірте субтропиктік антициклонньщ батыс бөлігіндегі ауа қозғалысының бағытында шегіне түседі. 30° параллельдің солтүстігінде ағысқа' мұнда үстемдік ететін ба-тыс желдері ықпал етеді және ол Мүхитты көлденең кесе шығысқа бағытталады. Мұхиттың шығыс белігінде (с. е. 50° жуық) кесе көлденең ағыс қарама-қарсы жаққа кететін екі тармаққа бөлінеді.

Бұлардың біреуі антициклонның шығыс бөлігіндегі ауа қоз-ғалысының бағытында экваторға кетеді және солтүстік пассат ағысына қосылып кеміген судың орнын толтырады. Бұл ағыс кориолис күштерінің ықпалымен материктің батыс жағалау-ларынан кейін шегінетіндіктен, оның орнына суық тереңдеп су көтеріледі.

Сонымен, Мұхиттың осы бөлігінде осы системаның орталығына қарай ауысатын (ағыстардың антициклондық системасы) «сағат тілі бойынша» қозғалатын, ағыстардың орасан үлкен шеңбері түзіледі.

Қөлденең ағыстың екінші тармағы материктің батыс жағалауларын бойлап солтүстікке кетеді. Бұл ағыстың бір.бөлігі Солтүстік Мұзды мүхитқа енеді, ал екінші белігі Солтүстік Мұзды мұхиттан неғүрлым төмекгі ендікке бағытталған ағысқа барып қосылады. Мүнда тағы да бір, субтропиктікке қарағанда кішілеу (әрі азырақ білінетін), бірақ енді циклондық система ағыстарының шеңбері пайда болады.

Оңтүстік жарты шарда картина осыған үқсас-ты1, бірақ екінші (циклондық) ағыстар шеңбері болмайды. Оңтүстікте, тұтас су кеңістігі орналасқан және Онтүстік мүхит оқшауланатын жерде үш мүхиттың суын түтастырып біріктіретін батыс желдерінің қуатты дрейфті айналмалы антарктикалық ағысы пайда болады.

Атлант мүхитында бұл схемада көрсетілгендей пассат ағыстары және олардың арасында қарсы ағыстар орын алады. Бі-рақ оңтүстік пассат ағысы экваторда орналаспаған, ал солтүстік ішссат ағысы мен қарсы ағыс солтүстікке қарай ығыстырылған, сондай-ақ төменгі қысымды экваторлық зонамен Атлант мұхи-ты үстіндегі пассат желдері де ығыстырылған.

Солтүстік пассат ағысы Гвинея шығанағында басталады, мұхитты кесіп өтеді де Антиль аралдарына жақындайды. Судың бір белігі Қариб теңізіне кіреді (Кариб ағысы) де осы жерден Мексика шыға,нағына енеді. Бір бөлігі Антиль аралдары бойы-мен етіп (Антиль ағысы) Мексика шығанағынан шығатын ағын-ды флорида ағысымен қосылып кетеді. Флорида және Антиль ағыстары қосылуынан Үлкен Ньюфаундленді банкасына дейін созылып жатқан Гольфистрим пайда болады 2.

Гольфистрим дегеніміз Саргассов теңізінің жылы суларын солтүстіктен келетін суық сулардан бөліп жатқан, қозғалысы өте жылдам сулардьщ (3–10 км/сағатқа дейін) біршама тар жолағы болып келеді (75–130 км). 1350–1800 м. тереңдікте ағыс өте нашар болады; 2800 м терендіктен әрі де бетке қарама-қарсы су қозғалысы. байқалады. Ағыс діні бірқатар түрлі бағыттағы ағындардан (жолақтардан) иірілімдерден, тармақтар-дан түрады. Ағыстардың түрақты пульсациясы кейде онан бөлі-ніп шығатын, иірімдердің меандрлардьщ түзілуі тән больга келеді. Ағыс жылдамдығы өзгерісінің периодтық сипаты бай-қалады, ол пассаттармен батыс желдердін, жылдамдығының ез-герістерінен туады. Пассат циркуляциясы неғүрлым интенсивті. болса, ағыс жылдамдығы соғұрлым аз болады. Пассаттардың интенсивтігіне Гольфстримнің температурасы да байланысты ке-леді. Пассаттар күшейе түскенде жылы суды Мексика шығана-ғына үстеп әкелу нәтижесінде судың температурасы әуелі көте-ріледі, ал содан соң оның төмендеуі байқалады. Жылы судың соңыиан пассат тереңнен көтерілген суық суды іле-шала айдай-ды. Гольфстримнің – бетіндегі орташа жылдық температура: –25–26°, судың түздылығы 36,2 %0.

Үлкен Ньюфаундленд банкасынан оңтүстік-шығысқа қарай. (с. е. 40° біраз солтүстігірек және б. б-тың 40°-на жуық) Голь-фстрим бітеді, ол оңтүстікке және оңтүстік-шығыс бағыттағм бірқатар тармақтарға тарап және Атлант мүхитының осы бөлі-гінде судың жалпы антициклондық циркуляциясына қосылады. Үлкен Ньюфаундленд банкасының шығыс жақ шеттерінде батыс желдерінің қатысуымен Гольфстримді солтүстік-шығысқа қарай жалғастыратын Солтүстік Атлант ағысы пайда болады. 50° с. ендік маңында ағыс екі тармаққа бөлінеді. Оңтүстік тар-мағы Португалия ағысын қүрайды. Қанар аралдары мен Жасыл мүйіс арасында бұл ағыстың суы суық тереңдік суыньщ ықпалы. салдарынан физикалық қасиеті жағынан олардан айырықшала-натын Қанар ағысыньщ суларымен қосылып кетеді. Жасыл мү-йісте Канар ағысы–Атлант мұхитының солтүстік белігі ағыста-рының субтропиктік шеңберін тұйықтай отырып Солтүстік пас-сат ағысына қосылады. Солтүстік Атлант ағысының солтүстік. негізгі тармағы Норвегиялық деген атпен Солтүстік Мұзды мұ-хитқа кетеді. Солтүстік Атлант ағысынан 60-шы параллельге та-яу түбінің (рельефінің ықпалымен) Ирмингер ағысы батысқа жетеді. Мұның үлкен белігі Фарвел мүйісінде Шығыс-Гренлан-дия ағысына барып қосылып, онымен бірге Батыс-Гренландия: ағысын түзеді. Шағын бөлігі батыс және солтүстіктен Ислан-дияны орап өтіп Шығыс-Исландия (ШығысТренландияңың тар-мағы) ағысына құйылады.

Батыс Гренландия ағысы Гренландия жағасы бойымен жүре отырып Баффиндер шығанағына кетеді. Оның кейбір белігі Солтүстік Мүзды мұхитқа барып енеді. Бүл ағыс суының қал-ған массасы оңтүстікке бүрылады да, Арктика бүғаздарынак келіп түскен суық сулармен күшейе отырып Лабрадор ағысык құрайды да Гольфстриммен кездесіп, бірқатар тармақшаларға бөлініп кетеді. Батыс тармақшалар Кабот бүғазынан шығатын ағыспен қосыла отырып, Солтүстік Американың жағалауын бойлап оңтүстікке кетеді. Материктің жағасы мен Гольфстрим жылы суларының арасында әрқашанда суық су болады. Лабрадор ағысының температурасы январьда 0°, август +12°. Бұл ағыстың суық сулары төмен бірте-бірте Гольфстримнің жылы суы астына кетеді. Лабрадор ағысы Үлкен Ньюфаундленд бан-касына, оңтүстікте 41° с. е. дейін, ал кейде оңтүстігіректе енетін айбсергтерді әкеледі.

Оңтүстік пассат ағысы экватор бойында Атлант мүхитын ке-сіп өтеді және Оңтүстік Америка жағаларында Гвиана және Бразилия ағыстарына бөлінеді. Солтүстік пассат ағысымен бipre Гвиана ағысы суды солтүстікке Кариб теңізі мен Мексика шығанағына алып барады. Бразилия ағысы оңтүстікке кетіп, 40-шы параллель маңында шғысқа қарай бүрылып Батыс жел-дер ағысына барып қосылады. Бразилия ағысының шағын бө-лігі материктің жағасын бойлап оған қабыса отырып, қозғала береді.

Бразилия ағысына қарсы 30–50 км қашықтықтағы жағадан •оның екі тармағы арасына ене отырып, шығысқа қарай бұрылып кететін (35° о. с.-те Бразилия ағысымен қосылып кеткеннен кейін) суық фолкленд ағысы бет түзейді. Африка жағасында Батыс желдер ағысынан солтүстікке қарай Бенгаль ағысытарайды. Осымен Атлант мүхитындағы оңтүстік субтропиктік анти-циклондық ағыстар сақинасы түйықталады.

Атлант мүхитындағы пассат аралық қарсы ағыс жазда бүкіл өн бойында көрінеді, декабрьден мартқа дейін ол шығыста ғана сақталады. Қарсы ағыстың жалғасы – Гвинея ағысы оңтүстік экваториальдық ағыспен қосылады.

Тыныц мүхитында Солтүстік пассат ағысы экватордан сол-түстігірек (с. е. 10 және 22° арасында) орналасқан. Мүхиттың батыс бөлігінде, Филиппин аралдарьшда, ол тең емес үш тар-маққа бөлінеді: біреуі пассат аралық қарсы ағысқа қүйылады, екіншісі Зонд аралдарына кетеді, ал ең күшті үшіншісі Куросио (Гольфстримнің аналогы) жылы ағысын қүрайды. Кюсю аралына жақын Куросиодан Цусима бүғазы арқылы Жапон теңізіне енетін батыс тармақ – Цусима ағысы тарайды.

Куросио Жапон аралдарының шығыс жағаларын бойлап, Хонсю аралында (40-шы параллель маңы) шығысқа қарай бү-рылып көлденең Солтүстік Тынъщ мүхиты ағысына ауысады. Материк маңында бүл ағыс Калифорния (күштірек) және Аляска ағыстары (әлсізірек) болып бөлінеді. Солтүстік экватордың – Куросио – Солтүстік Тыныц мұхиты – Қалифорния.ағыстары солтүстік Атлант шеңберін қүрайды.

Аляска- ағысы Аляска мен, Алеут аралдары жағаларын бойлай отырып, ішіңара Беринг теңізі мен Солтүстік Мүзды мүхитқа енеді, ішінара шағын шёңбер қүрап оңтүстік пен оңтүстік шығысқа қарай бүрылады. Беринг теңізінен Камчатка жағалауларын бойлап, Ойясио ағысына айналатын, суық Қамчатка ағысының сулары оңтүстікке қарай жүреді. 35°-да с. е. Ойясио бірте-бірте төмен кетіп тереңдік ағысқа айналады.

Тынық мүхиттағы пассатаралық қарсы ағыс жыл бойына бо-лып тұрады, бірақ солтүстік жарты шардың жазында ол солтүстікке қарай ығысады да неғүрлым енді бола түседі. Шығыста Америка жағалауларында пассат ағысына құйылатын екі қарама-қарсы ағысқа бөлінеді. Жазда қарсы ағыстьщ үлкен белігі солтүстікке қарай бұрылады.

Солтүстікке қарағанда неғүрльім тұрақты да, күшті Оңтүстік пассат ағысы батысқа қарай 23° о. е.-ке жақын өтеді. Австралия мен Жаңа Гвинея маңында ол екі айырылады. Негізгі бөлігі қарсы ағысқа қүйылады, аз бөлігі Шығыс Австралия ағысын қүрайды. Ол Тасманов теңізі бетінде судың шеңбер қозғалысын тудырады, ал содан кейін Батыс желдер ағысына барып қосы-лады. Оңтүстік Америка жағалауында Батыс желдер ағысынан солтүстікке, Оңтүстік пассат ағысы мен қосылуға күшті Перун ағысы (Гумбольдт ағысы) кетеді.

Үнді мүхитының мелшері мен орны оның беткі ағыстарының кейбір ерекшеліктерін түсіндіріп береді. Үндістан түбегі бөліп жатқан Мұхиттьщ біршама шағын солтүстік бөлігінде маусым-дарда бағытын өзгертіп отыратын муссон ағыстары басты маңызға ие болады. Солтүстік пассат ағысы мен пассат аралық қарсы ағыс қыста ғана білінеді.

Оңтүстік пассат ағысы тұрақты болып тұрады, бірақ екі мұхиттың осындай оңтүстік ағыстарымен салыстырғанда бүл оң-түстікке қарай едәуір (10°-қа) ығысқан.

Батыста Оңтүстік пассат ағысынан оңтүстікке алдымен Ма-дагаскар, сонан соң Мозамбик ағыстары кетеді, бірақ онын суының негізгі массасы солтүстікке бұрылады. Жазда ол оңтүс-тіктен солтүстікке кететін Сомали ағысын құрайды, қыста пассат аралық қарсы ағыстың бастауын береді.

Жазда оңтүстік-батыс муссон кезінде Үнді мүхитының солтүстік бөлігінде су жалпы алғанда батыстан шығысқа; қыста болса солтүстік-шығыс муссон кезінде шығыстан батысқа қозғалады. Осы кезде Сомали жағалауларында тағы да Сомали деп аталатын, бірақ жазғы бағытқа қарама-қарсы, ағыс өтеді.

Үнді мүхитыньщ оңтүстік бөлігінде Мадагаскар және Мо-замбик ағыстары қосыла келіп, түрақты Игольный ағысын қү-райды, бірақ олардьщ суыньщ көп бөлігі шығысқа Батыс желдері ағысына кетеді. Игольный ағысы ішінара Атлант мұхитына кі-ріп Бенгель ағысыиа қүйылады. Оңтүстікте Батыс желдер ағы-сы және шығыста Батыс-Австралия ағысы Үнді мүхитындағы ағыстардьщ субтропиктік сақинасын аяқтайды.

Үш мұхиттың оңтүстік бөліктерін қамтитын Батыс желдер ағысы (Антарктикалық шеңбер) – Дүние жүзілік мүхиттың аса үлы ағысы. Беллинсгаузен теңізінде оның ені 1300 км. Жыл-дамдығы онша емес (бетінде 0,2–0,3 м/сек) және тереңдеген сайын азаяды. Антарктиданы орап өтуі үшін беткі суына 16жыл, тереңінде – 100 жыл керек. Батыс желдерінің ағысы (батыс дрейф) толып жатқан циклондық циркуляциялардан тұрады.

Басқа мұхиттармен салыстырғанда Солтүстік Мұзды мүхиттағы ағыстардың бөлінуі Солтүстік полюстегі мұхит жағдайына байланысты үлкен ерекшелігімен көзге түседі. Евразия материгінің солтүстік жағаларын бойлап, щығыстан батысқа және Гренландияның шығыс жағаларын бойлап солтүстіктен оңтүстікке соғатын күшті желдер, жалпы алғанда Атлант мұхиты жағына мүздар мен беткі суларының дрейфін тудырады. Мүнда өзара байланысты бірнеше циркуляциялар туады: біреу – Бофорт қазан шүңқырындағы – антициклондық, екеуі – Нансен қазан шүңқырында-антициклондық (Гренландиядан солтүстік-ке қарай) және циКлондық (Жаңа Жерден солтүстік шығысқа қарай) циркуляциялар. Соңғы екеуі Атлант мүхитына көптеген мөлшерде су мен мүзды алып кететін Шығыс-Гренландия ағысының тууына мүмкіндік жасайды.

Норвегия ағысы жылы атлантика суын әкеледі. Нордкап мүйісінде ол материк. жағасын бойлап шығысқа кететін Норд-кап ағысына, әрі солтүстікке тартатын және бірте-бірте 100– 900 м-ге дейін тереңдікте бататын (біршама шағын түздылығы арқасында) Шпицберген ағысына белінеді. Бұл ағыстың жылы суы материк беткейіне сығыла отырып, шығысқа қарай қозға-лады да қалыңдығы 600 м-ге дейін салыстырмалы жылы (+2°, 0,+2°,5С дейін) судың аралық қабатын жасайды. Темпера-турасы + Г,5,+ 1°,8С су тереңдікте жатады. Беринг бүғазы арқылы өткен Тынық мүхиты суы Солтүстік Мүзды мүхитта дербес ағыс түзбейді.

Дүние жүзілік мүхиттың беткі ағыстарыньщ схемасы жалпы планда ғана дүрыс. Бақыланған әр пунктте ағыстың бағыты түрақты болып қалмайтыны және орташадан едәуір ауытқиты-ны байқалған. Ағыстар ирелеңдеп жеке тасқындарға бөлініп кетеді, иірілімдермеи күрделене түседі, әрі тіпті кері бүрылып та кетеді. Беткі ағыстарының орташа жылдамдығы минутына не бары бірнеше сантиметр, бірақ сонымен бірге олар орасан көп мөлшерде су тасымалдайды, мысалы, Гольфстрим бір жыл ішінде Жердің барлық өзендеріне қарағанда суды 20 есе көп тасиды.

Кориолис күштерінің әсерінен шығысына қарағаида Мүхиттың батыс бөлегінде беткі ағыстары жылдамырақ және енсіз бо лады.

Жел тудырған беткі ағыстар тек бірнеше ондаған метр жоғарғы қабатта ғана байқалады, сондықтан да үзақ уақыт бойы Мүхит тереңдігінде ағыстар суды араластырмайды деп санап келді. Алайда 1952 жылдан бастап Тынық, Атлант және Үнді мұхиттарында, тереңдік қарсы ағыстар бірінен кейін бірі бай-қалған. Бүларды беткі дрейфті ағыстар тудырған кеміген судың орнын толтыратын компенсация ретінде қарастырады.

Тынық мұхитында Оңтүстік пассат ағысы астында батыстан шығысқа қарай Жаңа Гвинеядан Эквадор жағаларына дейін 13 мың кв. бойда Кромвелл ағысы1 өтеді. Оның жоғарғы шека-расы кей жерлерде бетінен не бары 30 метрде, төменгі шекара-сы максимум 230 м-re дейін жетеді. 2а с. е.-ден солтүстікке қа-рай бүл іс жүзінде басылады. Бұл ағыстың жылдамдығы 1,5 м/сағатқа дейін жетеді:

Атлант мұхитындағы осындай ағыс Ломоносов есімімен аталған. _Ломоносов ағысы Оңтүстік пассат ағысы астымен мұ-хитты кесіп өтеді де Гвинея шығанағында бетіне шығады, ағыс-тың стрежені біресе үстіге көтеріледі, біресе төмен түседі, оньщ жылдамдығы 1,2 м/сек.

Үнді мұхитында тереңдік қарсы ағыс 3 екі басқа мұхиттарға қарағанда нашарырақ білінеді, ал оңтүстік – батыс муссоны болғанда мүлде жоғальш хетеді.

Тереңдік қарсы ағыстар астында су тағы да шығыстан ба-тысқа қарай қозғалады. Сірә, Мүхитта әзірге әлі белгісіз болып отырған көп сериялы қозғалыс болса керек. Тереңдік қарсы ағыстар тек төменгі пассат ағыстарының астында ғана бар емес. Судың кері қозғалысы Гольфстрим астында (шынында – онымен қатар), Куросио астында табылған. Сірә, бүл мұхит су қозғалысыньщ үздіксіздігін қамтамасыз ететін заңды құбылыс болса керек.

Теңіздердегі ағыстарды Мұхиттардағыдай себептер туғызады, бірақ мөлшерінің шектілігі, тереңдігінің аздығы қүбылыс-тың масштабын анықтайды, ал жергілікті жағдайлар ерекше сипаттар береді. Көптеген теңіздер үшін (Қара, Жерорта және т. б.) Жердің айналымының ауытқу күші әсерінен болған шеңберлі ағыстар тән болып келеді. Кейбір теңіздерде, мысалы Ақ теңізде – толысу-қайту ағыстары жақсы білінеді. Солтүстік, Кариб және кейбір басқа теңіздерде ағыстар мүхит ағыстары-ның тарамдары болып келеді.

Бұғаздар өздеріндегі ағыстардыд сипаты жағынан ағысты және ауыспалы болып бөлінеді.

Ағысты бүғаздарда өзендегі сияқты ағыс бір жаққа бағытталған (Флорида бұғазы). Ауыспалы бұғаздарда су екі қара-ма-қарсы бағыттарда алмасады, сондай-ақ судың түрлі бағыттағы тасқындары бірінің үстінде бірі (вертикальды су алмасу) немесе бір-бірімен.қатар (горизонтальды су алмасу) бола алады. Вертикальды алмасатын бұғаздардың мысалы – Босфор, Гибралтар, горизонтальды алмасатын бұғаздар Лаперуз бен

1 1952 жылы америкалык, ғалым Т. Кромвелл ашқан. Жапон теңізшілері ол туралы көп уақыт бұрын білген болатын.

2 1952 жылы «Ломоносовтың» бесінші рейсі уақытында байқалған.

3 1961 жылы «Витязьдың» отыз бірінші рейсі уақытында ашылғаи.

4 Батыс дрейфі астында қарсы ағыс жоқ, себебі бір жағада судьщ жи-налуын тудыратын және оны басқа жағадан айдайтын материк жағаларында кедергі түрлері жоқ.

5 Бұл бөлінуді Н. Н. Зубов жүргізген..

Дейвис. Енсіз және тайыз бұғаздарда ағыстың бағыты желдің бағытына қарай қарама-қарсы жаққа өзгере алады (Қерчь бұ-ғазы).

Су массалары. Дүние жүзілік мұхит суының бүкіл массасы беткі және тереңдік болып шартты түрде бөлінуі мүмкін.

Беткі сулар – қалыңдығы 200–250 м қабат, яғни салыстырмалы өте жүқа, бірақ сипаттамаларының ете әртүрілігімен ерек-ше динамикалы болып келеді. Тереңдік сулар – мүхит суының негізгі массасы, температурасы жағынан да, түздылығы жағы-нан да біртекті. Беткі суларда жеке су массалары бөлінеді, олар – Дүние жүзілік мүхиттың белгілі бір аудандарында қа-лыптасады, ұзақ уақыт бойында тиісті комплекстік (физикалык, химиялық және биологиялық) сипаттамалары.бар және біртұтас бүтін ретінде таралатын – судың біршама үлкен көлемдері.

Су массасының зоналық типтері: экваторлық, субтропиктік, субполярлық, полярлық болып бөлінеді2.

Экваторлық су массасының жоғары температурасы (+23°) және теменгі тұздылығы (34,4–34,6%о) бар, субтропиктік массалар жоғары температурада жоғары тұзды (35,8–36%о) бо-лып келеді. Субполярлықтар жағдайларының әртүрлілігімен, олардың маусымдарда алмасуымен ерекшеленеді. Полярлық су массаларына төменгі температура (3–4°) және төменгі түзды-лық тән, Оңтүстік жарты шарда 33,8–34 %0, солтүстікте

Әрбір су массасының қалыптасатын өз ошағы бар. Су масса-сы сапырылыса отырып араласады да қасиеттерін өзгертеді. Су массалары түйіскенде температура градиенттері, тұздылығы, демек тығыздығ.ымен де ерекше фронтты зоналар туады. Фронтты зоналар дегеніміз конвергенция зоналары.

Ауа массалары мен атмосфера фронттарынан айырмашылығы су массалары мен мұхит фронттары едәуір түрақты.

Дүние жүзілік мұхиттардың барлық сулары жалпы цирку-ляция арқылы езара байланысты. Бірақ зерттеулердін, жеткі-ліксіздігінен Мүхит суы циркуляциясының нақтылы, толық схе-масының суретін салу әзірге мүмкін болмай отыр. Мүхиттар-дың жалпы циркуляциясы туралы осы заманғы үғым негізінде – Мүхит пен атмосфераның әзара әрекеттестігі жатыр. Мүхит сулары қозғалысының басты себебі – жел. Оның ықпалымен тек беткі ағыстар ғана емес, сондай-ақ деңгейлік беттің рельефі басым жел өрістері әрекеттерінің нәтижесі болғандықтан, тереңдік ағыстар да пайда болады.

Желдің әрекетіне, Мүхиттың реакциясы түрлі факторлар мен күрделене түседі, және олардың ең бастысы – Жер айналымы-ның ауытқыту әрекеті. Желдің циркуляциясын температура мен түздылықтағы айырымдардан туатын термохалиялық циркуляция толықтырады. Тереңдік сулар суынған судьщ төмен түсуі

1 Аса бөлшекті белінуі: беткі, бет асты, аралык, тереңдік, түптік.

2 Су массаларыньщ басқа да аса күрделі классификациялары бар.

есебінен жоғары ендіктерде қалыптасады. Сондықтан мүнда беткі сулар тереңдік сулардан аз айырма жасайды. Суық те-реңдік сулардың экваторға қарай таралу процесі ете баяу бол-ғандықтан, олардың жыл сайынғы толығуы мейлінше шамалы. Антарктикалық (неғүрлым тұзды) сулар Арктикалыд сумен (түздылығыаз) кезіккенде біріншісі – түбінде, екіншісі үстін-де болып шығады.

Егерде Мұхиттың бір ауданында судың төмен түсуі болса, онда басқа жерде оның көтерілуі және беткі сулардың суық тереңдіктегі сумен толығуы тиіс. Мұхиттағы периодты емес вер-тикальды қозғалыстардың орташа жылдамдығы тәулігіне не ба-ры бірнеше сантиметр. Сондықтан мүхиттардың шығыс жаға-ларында Мүхиттың тереңінен бетіне қарай суық судың көтері-луі тәулігіне бірнеше ондаған сантиметр жылдамдықпен болса қуатты (апвел^нг) деп аталады. Апвелингнің себебі жалпы ал-ғанда 90°-қа желдің бағытынан экман қабатында толық тас-қыннын, (судың жалпы тасымалынан) ауытқуы. Бүл процесс Африка мен Оңтүстік Американың батыс жағаларында ерекше жақсы көрінеді. Мұнда жағалық судың температурасы ашық Мұхиттағыдан гөрі бірнеше градусқа темен, Мұхиттьщ тереңі-нен көтерілген суық су фитопланктонның дамуы үшін демек, осы сулардағы дамыған жалпы тіршіліктер үшін қолайлы жағдайлар жасап азот пен фосфор^ын, қоспаларын әкеледі.

Сондай-ақ сулардың вертикальды алмасуы олардың конвергенция (төмен түсу) және дивергенция (көтерілуі) зоналарында да болады.

Суық тереңдік сулар беткі қабатқа түскесін бірте-бірте қы-зады және жел циркуляциясының ықпалымен дрейфті ағыстар сйстемасында жоғарғы ендіктерге орын ауыстырады, жылу апарады. Осының нәтижесінде Мұхит, атмосфераға қарағанда, төменгі ендіктерден жоғарыға жылуды көп апарады.

Дүние жүзілік мүхит пен атмосфера бірыңғай системаны құрайды. Мұхит–сәулелік энергияңы жылылыққа орасан өзгер-туші Жер бетіндегі күн жылуының аккумуляторы. Атмосфера жылу мен ылғалдың көп бөлігін Мүхиттан алады, ол негізінен тропиктік ендіктердегі булану арқылы түседі. Мүхит бетінін, шашқан жылуының маңызы аз.

Атмосфераға түскен жылу атмосфера тығыздығы мен қысы-мының таралуьша әсер етеді. Атмосфера алған жылу энергия-сының бір бөлігі механикалық энергияға айналады да жел пай-да боладьі. Жел энергияны төменгі ендіктерден неғұрлым жо-ғары ендіктерғе жылуды тасымалдайтын толқулар мен мүхит ағыстарын тудырып су бетіне береді. Мұхит мен атмосфера ара-.. сында газдар мең тұздардың үздіксіз алмасуы болып жатады. Жердің қозғалмалы екі жер қабықтарының өзара әрекет про-цестері төтенше күрделі, олардың масштабы уақыт ішінде де, кеңістікте де әр түрлі1.

Мұхит гидросфераның 94% құрайды.

Мұхит пен атмосфераның езара әрекеті Жер бетінде тірші-ліктің ең қарапайым формалардан адамның шығуына дейін пай-да болуы мен дамуының қажетті шарты.

2. 
   Мұхит – тіршілік ортасы.
   

Мұхиттың органикалық дүниесі үш топтан – бентос, планктон, нвктоннан тұрады. Бентас су қабатына үзаққа көтеріліп шыға алмайтын түпті мекендеушілер (өсімдіктер, қүрттар, мол-люскалар). Планктон ұзақ қашықтыққа баруға белсенді қабі-леті жоқ су қабатын мекендеушілер (бактериялар, грибоктар, су балдырлары, қарапайымдылар және т. б.). Нектон – ұзақ қашықтыққа еркін жүзе алатын суды мекендеушілер (киттер, дельфиндер, балықтар).

Құрылықтағы сияқты Мүхитта бір организмдер неорганика-лық заттармен қоректеніп органикалық заттарды (процудент-тер, немесе өндірушілер) түзеді, екіншілері органикалық зат-тарды (консументтер немесе түтынушылар) тұтыну есебінен өмір сүреді. Біріншіге өсімдіктер мен прототрофты микроорганизмдер, екіншісі – жануарлар жатады. Бүдан басқа жануарлар мен өсімдіктердің қалдықтарын ыдырататын, минерал-дайтын, оларды қоспаларға айналдырып, жануарлар пайдалану үшін лайықты ететін редуценттер -– организмдер бар.-

Жасыл өсімдіктер фотосинтез үшін жарық жеткілікті болған жерде ғана (200 метрден аспайтын тереңдікке дейін) дами алады. Жарықты керек етпейтін организмдер ең үлкен тереңдікке дейін Мүхит суьшың қабатын түгелдей мекендейді. Бірақ олар-дьщ дамуы бүлар үшін алғашқы продукты болып табылатын есімдіктердің дамуына байланысты. Өсімдіктерге қажетті қо-ректік заттар Мұхитта молынан табылады. Алайда фосфор мен азот қышқылдарының қосылыстары 99,9% терең қабаттарда, жарық болмағандықтан өсімдік өмір сүре алмайтын жерлерде болады. Сондықтан да үлкен тереңдіктерден жоғарғы жарық түсетін қабаттарға түзды шығарудың орасан зор маңызы бар.

Қоректі тікелей судан алып және тіректі қажет етпей, су алдырларының тамырлары да, тірек жүйелері болмайды, тү-гелдей дерлік хлорофилл тканьнан түрады, осыныд арқасында көптеген мөлшерде қоректік заттарды жинайды. Дәл сондықтан да Мұхиттағы өсімдік заттарынын, массасы өсімдіктермен қоректенетін және бірін-бірі жейтін жануарлар массасына ша-мамен тең келеді, ал қүрылықта болса бүл одан кептеген мың есе артық.

Мұхиттағы тірі заттар массасыньщ үлкен бөлігін судың 100 метрлік жоғары қабатын мекендейтін фитопланктон1 күрайды. Фитоплантонның орташа массасы 1,7 млрд. т, жылдық енімі 550 млрд. т, ал жануар организмдерінің орташа биомассасы 32,5 млрд. т, ал жылдық елшемі 53 млрд. т. Фитопланктон – мұхиттағы тағам тізбегінің бастапқы буыны. Фитопланктонның «ең кеп тараған форімасы – 15 мың түрі бар болып келетін диа-томды су балдырлары. Бір диатомды су балдыры бір айда Юмлн. дана2 бере алады. Фитопланктон тез қырылып және кептеген мелшерде желінетіндіктен ғана ол Мүхитты қаптап кетпейді. Фитопланктонның мол дамыған жері Мұхиттағы жалпы тіршілікке бай жоғарғы құнарлы орын болып саналады.

Мүхитта тіршіліктің тарауы өте біркелкі емес, әрі айқын көрінетін зоналық сипаты бар. Солтүстік жарты шардың жоғары ендіктерінде фитопланктонның даму жағдайлары қолайсыз: тұтасқан мүз жамылғысы, поляр түні, жазда горизонтта Күннің. төмен жағдайы, судың (0°-тан темен) суық болуы, тереңнен қо-ректік заттарды алып шығуды қамтамасыз етпейтін нашар вер-тикальды циркуляция (судың жоғары қабатының түщылануы-ньщ салдары). Жазда жылымдарда кейбір суық сүйгіш балық-тар мен балықпен қоректенентін тюленьдер кездеседі.

Субполярльщ ендіктерде поляр мұздары жиектерінің мау-сымдық миграциясы болады. Жылдың суық белегінде бірнеше

1 Phyton (грек) – өсімдік, planctos (грек) -– кезеген.

2 Қолайлы жағдайда фитопланктонның саны тәулігіне екі есе өседі.

жүз метрдегі қабатта, су интенсивті араласып (суыну салдарынан) оттекпен және қоректік тұздармен баиды. Көктем мен жазда көп жарық түседі, әрі судың салыстырмалы төменгі температурасына қарамастан (жылудың epyre; кетуінің нәтижесі), мұнда фитопланқтон массасы дамиды. Бұдан кейін фитопланқ-тонмен қоректенетін зоопланктон дамуының қысқа кезеңі түсе-ді. Осы кезеңде субполярлық зонада көптеген балықтар жиналады (Сельдь, треска, пикша, теңіз окуны және т. б.). Әсіресе оңтүстік жарты шарда көп болатын киттер азықтануға келеді.

Қоңыржай ендіктерде екі жарты шарда судың күшті арала-суы, жылу мен жарықтың жеткілікті мөлшері тіршіліктің дамуы үшін мейлінше қолайлы жағдайлар жасайды. Бұл мұхиттың ең өнімді зоналары. Фитопланктоннын, максималды дамуы кек-темде байқалады. Ол қоректіқ заттарды сіңіреді, олардың саны азая береді де зоопланктон дамуы басталады. Күзде – фитопланктон дамуының екінші максимумы болады. Зооплаңктонның мол болуы – балықтардың мол болуына (сельдь, треска, анчоус, албырт, сардина, тунец, камбала, палтус, навага т. б.) жағдай жасайды.

Субтропиктік және тропиктік ендіктерде Мүхиттьщ бетінде-гі судың жоғары тұздылығы болады, бірақ температура жогарьі болғандықтан біршама жеңіл болып шығады, бұл араласуға бегет болады. Қоректік заттары бар белшектер.кідірмей түбіне түседі. Қоңыржай зонаға қарағанда оттек екі есе аз. Фитопланктон нашар дамиды, зоопланктон да аз болады. Субтропик-. тік ендіктерде су мейлінше мөлдір және интенсивті кегілдір түсті болады (мұхит шөлі, түсіндей). Жылы суда түбімен бай-ланыссыз Мүхиттың осы бөлегіне тән қодыр су балдырлары – саргассалар өседі.

Экваторлық ендіктерде пассат ағыстарымен экваторлық қарсы ағыстардың шекарасында судың араласуы болады, сон-дықтан да бұл қоректік тұздар мен оттегіне біршама бай келедй Қоңыржай зонасыньщ солтүстік шеттеріндегідей онша көп бол-мағанымен кершілес ендіктерден гөрі мүнда планктон едәуір көп болады.

Жылы суда көмір қышқыл газы аз болады да сондықтан кө-мір қышқыд кальцийді нашар ерітеді, бүл оньщ ішінде мол бо- • лады және өсімдіктер мен жануарлармен жеңіл сіңіріледі. Co ның нәтижесінде өсімдіктер мен жануарлардың қауашақтары мен қаңқалары көлемділікке және беріктікке ие болады, ал ор-ганизмдер елгеннен кейін қалың қабаттары төменгі ендіктерге соншама тән болып келетін карбонат шегінділері маржаң риф-тер мен аралдар түзіледі.

Жалпы алғанда қоңыржай ендіктерден экваторға қарай ауысқанда тірі туатын формалардың азаюы, жануарлардың се-міздігімен өсімталдығының азаюы және ізбес қадқаларыньщ; қалыңдығының артуы байқалады. Бірақ жылы суда организм-

дер тез өсіп, ерте кебейетіндіктен енімділік біршама жоғары болады.

Мүхиттың жоғары қабаттарында оның ашық бөлігінде жақ-сы көрінетін тіршілік таралауының ендік зоналылығы жел мен ағыстардың ықпалы арқылы шет аймақтарда бүзылады.

Вертикаль бойынша Мүхит суы 3 қабатқа – беткі, аралық және терендік болып бөлінеді. Беткі қабатта фитопланктонмен: (автотрофалар) қоректенет/н гетеротрофтар (жануарлар мен бактериялар.) өмір сүреді. Аралық қабатта – беткі қабатта коректену үшін миграциялаяатын зоопл.анктон; зоопланктонмен қоректенетін жануарлар; осы жәндіктермен қоректенетін жырт-қыштар қорегі организмдердің жоғарыдан түскен ыдырамаған қалдықтары болып келетін детритоедтер мекендейді. Терең су-ларда (500–1000 м. тереңдіктен түбіне дейін) жыртқыштар,. детритоедтер, фильтраторлар және талғаусыздар болады. Тіпті таяудағы уақытқа дейін өте тереңдіктерде (6–7 км-ден әрі) онда қысымның болуы жарықтың жоқтығы мен жылудың жет-кіліксіздігі организмдердіқ тіршілік етуіне мүмкіндік бермейді деп саналып келді. Бірақ, зерттеулер тіпті терең су науалары-нада да тіршілік бар екенін керсетті. Аса тереңді мекендеуші-лердің арасында жағдайлардың бірыңғайлылығы организмдер-дің өзгерістеріне әсер ететін бәсеке тартыстың жоқтығынан со-нау өте ертеден сақталған «тірі қазбалар» формалар аз емес. Аса тереңді мекендеушілерді зерттеу Мұхит тарихын және Жер бетінде органикалық дүниенің даму тарихын жақсылап кез алдьшызға келтіруге мүмкіндік береді.

Мұхиттың табиғат ресурстар.ы. Бүларды әзірге адамзат бір шама аз пайдаланады, бірақ пайдалану. масштабы өсіп келеді.. Ертеден Мүхиттың орғаникалық байлығы барлығынан көп пай-даланылады, мүнда олардың сан алуан түрлерінің қоры мен түтынуы арасында айқын үйлеспеушілік байқалады. Мұхиттың. негізгі өнімі (85%) –балықтар, мұхиттың органикалық ресурс-тарының негізі болудан көп кем. Бүл тек тағам ретінде жүмсал-майды, ауланғандардың жартысына жуығы азықтық ұқға, тех-никалық майға, тьщайтқышқа т. б. пайдалануға кетеді. Балық-ты дүние жүзілік масштабта өндіру қарқыны халықтың өсу қарқынынан озып отырған аздаған бағалы өнімдерінің бірі екен-дігі хақ.

1850 жылдан 1950 жылға дейін балық аулау 10 есе артқан.. Соңғы 10 жыл ішінде бүл екі есе өсіп, көбейе беруде. Балық ау-лау неғұрлым интенсивті жүргізілсе, Мұхиттағы балық қорлары соғүрлым азайып кетеді. Кейбір жерлерде қайсыбір түрлерінің қазірдің өзінде-ақ «асыра ауланғандығы» байқалады. Аулаудың. максималды тұрақтылығына жете отырып (балық қорлары: азаймайтындай жағдай) аулау ісін реттеп отыру қажет. Бұл мұхитты бүдан әрі жан-жақты зерттеуді және барлық мүдделі елдердін, келісілген әрекеттерін керек етеді. Балықтарды қолдан өсіру және олар қоректенетін организмдерді акклиматизация-лау жолымен Мұхиттың балық байлығын көбейтудің маңызы өте зор.

Мұхиттағы тіршілік ететін сүт қоректілерден киттердің, ит балықтардьщ, морждардың, сондай-ақ тамаша терісі бар каландардың (Камчатка теңіз кәмшаттарьшың) және теңіз мысықтарының кәсіптік маңызы бар. Қит майы маргарин, са-бын, глицерин, олиф жасауға пайдаланылады. Етін тамаққа қолданады, одан консервалар жасайды, азықтық ұн етіп әңдей-ді. Бауырынан, асқазан асты бездерінің гормондарынан, кит мұртынан дәрі-дәрмек даярлайды. Кашалот – өте нәзік иісті сақтайтын қабілеті бар және парфюмерияда қолданылатын амбра затын дүние жузінде бірден бір өндіруші. 30-жыл-дардың өзінде-ақ кит соғу кәсіпшілігінің негізі қазір мүлде дерлік жойылып кеткен ірі көк киттер болды. Қиттерді аулау шек-телген.

Қалған сүт қоректілерді салыстырмалы аз мөлшерде аулайды. XVIII ғасырда XX ғасырдың басында калан мен теңіз мы-сықтарын аулауды жыртқыштықпен жүргізудің нәтижесінде олар құрьш кетуге жақындады. Аулау кәсібін шектеу. және Ты-нық мүхиты аралында Совет Одағының қорықтарын үйымдас-тыру бүларды сақтауға мүмкіндік береді.

Балықтарға қарағанда Мүхитта омыртқасыз жануарлар әлдеқайда көп. Бүларды өндіру барлық теңіз жануарларын өнді-рудің 0,1 бөлігінен аз.' Қосөзекті моллюскаларды – устрицаларды, мидийлерді, теніз ұлуын, бас аяқтылардан негізінен кальмарларды, азырақ – сегізаяқтармен каракатицаларды кәсіп етеді. Дүние жүзінің рыногыида шаян тэрізділер: креветка-лар, крабтар, омарлар, лангусталар жоғары бағаланады. Мүның бәрі, әрі бағалы тағам өнімдері әрі техникалық шикізат. Бүлар-дың санын қолдан есіру есебінен бірнеше рет арттыруға болады. Адамдар әзірге су балдырларын салыстырмалы аз пайдала-. нады. Теңіз капустасы меи теңіз салаты – арзан және өте баға-лы тағам енімдері. Су балдырларынан йод алады. Бүлар өнеркәсіп шикізаты ретінде де қүнды. Бүлардан әсіресе, меди-цинада, тоқыма және кондитер өндірісінде кеңінен қолданылатын arap-агарды көп алады. Ламинариядан маталарды бояуға және сабын жасауға қолданылатын – альгинит желім өндіріледі. Су балдырының желімін бетон мен асфальтқа беріктік үшін және су еткізбеу үшін қосады. Теңіз су балдырларын ашытқы, спирт, қағаз, картон жасап шығару үшін пайдалануға болады. Уақыты келгенде, қүрамында сапасы жағынан жануар белогы-кан кем түспейтін белоктары және витаминдері бар, хлорелла –су балдыры кедінен қолданылуы тиіс. Хлорелла өте тез еседі, сонымен бірге өзінің көлемінен. 200 есе асып түсетін отте-гін бөледі.

Мүхиттағы организмдердің ең үлкен тобын – планктонды адамдар мүлде дерлік пайдаланбайды. Ал, бүл болса адам үшін тамак, өнімі болып, иал үшін азыққа пайдалануға болады.

Планктон – шикізат витамин-дер, емдік май, дәрі-дәрмек алу үшін қажет.

Мүхиттың ең бағалы ре-сурстары – судың өзі. Адам-заттың тұщы суға қажеті қа-зірде де барлық жерде қана-ғаттандырылмай өте тез өсіп отырғаны мәлім. Қазірдің өз-інде-ақ жүздеген тұщылан-дырғыш қондырғылары бар, әрі бұлардьщ саны үздіксіз •өсе беретіндігі анық.

Мүхит суларында көптеген. ерітілген элементтердің өнеркәсіптік масштабында 4 ғана – натрий, хлор, магниіі мен -бром алынады. Бұларды алғанда қосалқы ретінде калий мен кальцийдін, кейбір қоспа-дары алынады. Негізгі мето-ды – жай буландыру. Суық климатты елдерде, соның ішін-де СССР-де тоңазытып қаты-ру да қолданылады. Мұхит суынан өткенде алтын алу ме-тодтеріне көп күш пен қаржы жұмсалғанмен оның практикалық маңызы болмауы мүмкін..

Мүхит түбінің түрлі учаскелерінде темір мен марганец то-тық минералының – конкрецияның, қабыршақтардың, үсақ бөлшектердің едәуір шоғырлары табылған, бүлардың енеркә-сіптік маңызы болуы даусыз, бірақ әзірге әлі пайдаланылмай келеді.

Мұхит түбіне шөккен жыныстардың ішіндегі минеральдық ресурстар сұйық және еріген күйде (мұнай, газ, күкірт, поташ), сондай-ақ қатты (тас көмір, темір рудасы, металдар) бола ала-ды. Мұнай мен газ қүны жағынан Мүхитта өндірілетін барлық пайдалы қазбалардың 90%-ш қүрайды да, болашақта бүларды вндіру есе беретін болады. 1980 жылға қарай шамамен барлық мүнайдың бөлігі Мұхиттан алынады деп есептелінеді. Шамамен бүл газға да жатады. Қатты пайдалы қазбалар Мүхит түбінен әзірге аз өндіріледі (Жапония, Англия).

Толқындардьщ орасан зор энергиясы іс жүзінде пайдаланыл-майды. Керісінше, адамдар бұдан қорғаныс іздейді, бірақ толы-

Дүние жүзілік мұхиттың табиғат ресурстары әлі де түгелдей анықталмаған және әлде қайда көп толық дәрежеде пайдала-нылмай отыр.

Мұхитты бүдан әрі игеру үздіксіз жетілдіріліп отырған тех-никаның көмегімен оны күшті зерттеуді керек етеді. Қазіргі кемелер тұтас жүзіп жүретін ғылыми-зерттеу институттармен жабдықтауға мүмкіндік береді. Қазір жоғары және төмен, жан-жаққа жүзетін, аударылып түсетін корабльдер бар. Арнаулы – аппараттар (батискафтар) үлкен тереңдіктерде тікелей бақылау жүргізуге мүмкіндік береді. Океанографтардьщ қарамағында тереңдікті зерттеуге мүмкіндік беретін – гидролокация, радио, телевидение бар. Мүхитты зерттеуге Жердің жасанды серікте-рі мен космос қорабльдері ете жақсы көмектеседі.

Мұхиттың табиғат ресурстарын зерттеп пайдалануда түрлі мемлекеттердің күш-жігерін біріктіруге тиіс екендігі даусыз. Мұхитқа ыждаһаттықпен қарау, оны тиімді пайдалану болашақ адамзаттың назарын талап етеді.

1. 
   Мұхит суының физикалық және химиялық қасиеттері.
   
2. 
   Мұхит суының қозғалысы
   
3. 
   Мұхит – тіршілік ортасы.
   

№10 дәріс Құрлық сулары.

1. 
   Жер асты сулары
   
2. 
   Өзендер.
   
3. 
   Көлдер.
   
4. 
   Су қоймалары
   
5. 
   Батпақ.
   
6. 
   Мұздықтар.
   

Құрылыққа су Мүхит үстінен булану және атмосферада тасымалдану нәтижесінде, яғни Дүние жүзілік ылғал айналымы процесінде түседі.

Қүрылыққа жауған атмосфералық жауын-шашынның бір белігі буланады, бір бөлігі сіңіп кетеді, ал олардың интенсивті-лігі булану мен сщудің қосындысынан көп болып шыққанда беткі ағынды қүрап бет еңісіне сәйкес аға бастайтын болады.

Ерімейтін қар жамылғылы аймаққа жауған атмосфера ылғалы мұздықтарда үзақ жатып қалуы мүмкін, ол бірақ уақыт-тың өтуіне байланысты Мүхитқа қүятын ағынға барып қосыла-ды. Қөлге құйылғанды су қүрылықта будан аз уақыт кідірістей-ді. Топырақ грунтына сіңген атмосфералық жауын-шашынның. бір бөлігі беткі ағынға қосылатын, немесе едәуір сирек тікелей Мұхитқа қүятын жер асты ағынын қүрайды. Сонымен Дүние жүзілік ылғал айналымының аса маңызды звеносы – қүрылықтан келетін ағын беткі және жер асты ағынынан қүралады. Ағын жер асты сулары, езендер, келдер мен мұздықтар арасында уақытша таралған қүрылық суларын біріктіреді, бай-ланыстырады.

Су тау жыныстарында бос кеңістік саңлау, жарықша, кеуек болғанда ғана болады. Жер қыр-тысының жоғарғы шөгін-ді қабаттарында жыныстьщ белшектері арасындағы өте ұсақ қуыстар – кеуектердің мейлінше үлкен маңызы бар.

Кеуектік жыныстың бөлшектерінің шамасына, олардың іріктелгендігі мен орна-ласуына байланысты болады. Ұсақ түйірлі жыныстарда бұларды қүрайтын бөлшектерінің шамасы біркелкі ең көп кеуектік болады. Шамасы әр түрлі түйірлерден түратын жыныстарда ен аз кеуектік болады, бүл жағдайда үсақ белшектер ірілердін, арасындағы кеуектерді толтырады да бос кеңістік ете аз қала-ды, Саздың кеуектігі –40–50%, лесстердікі – 40–50%, қүмдікі – 30–40 %, құмтастікі – 4–25 %, ізбест тастардікі – 0,6–16%. Жердің бетіндегі шегінді жыныстардың орташа кеуектігі – 35–45 %. Кеуектікпен жыныстың ылғал сыйымды-. лығы–оның суды үстап түру мүмкіншілігіне байланысты. Топырақтағы немесе жыныстағы су мөлшері оның ылғалдылығы деп аталады. Ылғалдылық ылғал сыйымдылықтан көп болуы мүмкін емес.

Жыныс ішіндегі су, оньщ төмен ойыстыратын ауырлық күшінің әсерінде және суды жыныс ішінде үстауға тырысатын молекулярлық күштердің әсерінде болады. Ауырлық күші бүкіл кеуекте әрекет етеді және оның шамасы бөлшектердің Жердің центрінен қашықтығына байланысты болғандықтан кеуек шетінде ол өзгермейді деп санауға болады. Кеуектегі молекуляр-лық күштер өте үлкен, бірақ олардың эрекет радиусы шектеулі. Ауырлық күші мен молекулярлық күштердің арасындағы қатынас кеуектің орталығына қарайғы бағытта өзгеріп отыра-ды. Молекулярлық күштердің нәтижелі әрекетінің радиусы (р) деп аталатын қашықтықта ауырлық күштің әрекетінен бүл күш-тердің әрекеті басым болады. Егерде кеуек шағын болса (d2p), оның орталық бөлігіндегі молекулярлық күштер ауырлық ку-шінен нашарырақ әрекет ете-ді, бұл суды кеуектен ағып кетуге мәжбүр етеді. Бірінші жағдайда жыныс су өткізбейді,. екіншісіндё су өткізеді. Жыныстың су өткізгіштігі, оньщ кеуектілігіне байланыссыз, ейткені бұл кеуектердің, көлемімен емес, олардын, мөлшерімен анықталады. Сондық-таи да саз су өткізбейді, ал кеуектігі аз құм су өткізеді.

Кеуектерде. молекулярлық. күштер ұстап тұрған жыныс бөлшектерін қоршаған жүқа қабық (пленка) түзеді, олар пленкалы су деп аталады. Жыныспен тікелей жанасатын және әсіресе ол күшті үстаіг түрған су-молекулалары гиг-роскоптік су түзеді. Гигроскоптік судың пайда болуы үшін ылғалдын, сіңуі міндетті емес: жыныс суды ауадан өз бойына тарта алады. Жыныстан гигро-скоптік суды жоғары темпе-ратурада буландыру жолымен ғана жоюға болады. Жыныстардың көрші бөлшектерінің тартуы әсерінен пленкалы судың молекулалары бір пленкадан екінші-сіне қарай жоғары төмен және жан-жағына қозғала алады. Пленкалы су жыныстарды сумен тікелей жанасқанға дейін және кейін өлшеу арқылы байқалады. Қүм пленкалы суды иелен-ген сусьшалылығын жояды.

Ауырлық күшінің әсерінен кеуектерде қозғалатын су гравитациялық су делінеді. Су еткізбейтін жыныстарға жеткесін ол сулы горизонтты құрайды да оның беткі еңісіне сәйкес қозғала береді. Гравитациялық судың қозғалысының көбіне ламинарлық сипаты басым болады. Оның жылдамдығы жыныстыа еңісіне (і) және су өткізгіштігіне (k) байланысты V – ki (Дарси формуласы). Ауырлық күшінің әсерінен суға қаныққаң жьшыстан гравитациялық судың ағып шығу қабілеті су шығым-дылығы деп аталады.

Сулы горизонт үстінде капилляр суы көтеріледі. Ол кеуектермен үсақ жарықшаларды толтырады, солардың ішінде беткі кернеу күштерімен үсталып түрады. Қапиллярлық көтерілу биіктігі тау жынысының грануламетрикалық құрамына бағынышты капиллярдің диаметрімен анықталады. Үсау, түйірлі қүмда – 35-тен 120 см-ге дейін, ірі түйірлі қүмда – 2-ден 3,5 см-ге дейін,. лесс пен саздарда бірнеше метрге дейін (мысалы, сазда 12 метрге дейін) болады. Капилляр суы гидравликалық жағы-нан жер асты суының деңгейімен байланысты болғандықтан,, капиллярлық көтерілудің жоғарғы шекарасы (капиллярлық. жиегі) гравитациялық су деңгейінің тербелістеріне сәйкес вер-тикальды тербеліске үшырайды. Капилляр суын өсімдіктердің- тамыр шашақшалары еркін сорып алады. Қүрғақ климатта то-пырақтың сортандану процесі капиллярлық көтерілуімен бай-ланысты болуы мүмкін.

Топырақ грунтына судың сіңуінің негізгі процесі – капиллярлық және гравитациялық күштердің ықпалымен оның кеу-ектер бойынша жай ламинарлық қозғалысы – инфпльтрация (гравитациялық күштер басым болса – фильтрация). Су сире-гірек турбуленттік қозғалыс арқылы жарықшақтармен қуыс жерлерге темен сіңеді – инфлюация. Кеуектерде түрған судың қатуы мүмкін. Оның қату температурасына түздың болуы және оған түсетін қысым ықпал етеді.

Сумен толтырылмаған жыныстағы кеуек кеңістікті кеуек-тердегі судың булану және атмосферадан ену нәтижесінде келіп түскен ауа мен су буы алады. Ол ауаның циркуляциясына байланыссыз, серпімділіктің таралуына сәйкес неғұрлым көп қызған қабаттан анағүрлым аз қызған қабатқа қарай орын ал-мастырады. Қыста топырақ қабатының ьілғалының артуын ту-дыратын су буының жоғары қозғалысы болады, жазда оньщ. кері қозғалысы, яғни ылғалдың төменге ауысуы байқалады.. Кеуектердегі судың біраз мөлшері қолайлы жағдайларда су буының конденсациясы есебінен қүрала алады.

Жер қыртысында көптеген мөлшерде байланысты су болады; (гипсте, мысалы, ол 22%-тен астам, мираблитте – 55%). Бұл су минералдардың өте күшті қызуы нәтижесінде ( + 400° С дейі; және одан жоғары) олардың толық бұзылған жағдайьшда ғана бөлініп шығады.

Жер қыртысында орналасқан жер асты суларын жату жағдайларына қарай, аэрация зонасы суына, грунт суы мен пласт аралық суға (қысымды және қысымсыз) бөлуге болады.

Азрация зонасының сулары топырақ суы мен ыза суларын қамтиды.

Ыза су – шектеулі тараған, жергілікті су өткізбейтін жыныстар устінде (морена, топырақтағы иллювиальды горизонт, тұзды сулар) уақытша жиналған жер асты суы. Ол жаңбыр және ерігеы судьвд сіңуі нәтижесінде пайда болады, ағып кетеді және буланады. Ыза судың деңгейі шұғыл ауытқып тұрады, жылдьщ құрғақ кезінде жалпы құрғап қалады. Тайызда жатуды, нашар фильтрациялану ыза суының күшті ластануын жиі тудырады, сондықтан да оны тұрмыс мақсаттарында пайдалануға жол берілмейді.

Грунт сулары – тұрақты сулы горизонттың бетінен бірінші су өткізбес қабат жауып жатпаған су. Бұлар барлық жерде дерлік таралған және ұзақ уақыт бола алады. Грунт суымен тұйықталған тау жыныстарының пластары сулы горизонттар деп аталады, ал грунт суларыньщ беті бұлардың – айнасы делінеді. Сулы горизонттың қалыңдығы – су өткізбес пластының бетінен грунт еуы айнасына дейінгі аралық.

Грунт суының қоректену облысы олардың таралуымен сай келеді. Қоректенуде ұзақ ақ жаңбырлар мен кектемгі еріген сулар өте үлкен роль атқарады. Бірақ су баяу сіңетін болған-дықтан грунт суының деңгейі бірдей кетерілмейді, жауын-ша-шын түскеынен немесе қар ерігеннен кейін едәуір уақыт өткен соң барып көтеріледі. Тек жарықшақты және қарастырылған жыныстарда ғана грунт суы деңгейінің көтерілуі біршама тез болады (кейде бірнеше сағаттан соң). Грунт суы деңгейінің маусымдық ауытқуы бірнеше метрге жетуі мүмкін. Қоңыржай ендіктердің континенттік климат жағдайларында ең жоғарғы деңгей көктемге (қар ерігеннен кейін) тура келеді. Теңіз клима-тында қыс кезіне (жауын-шашын жеткілікті болғанда ең аз булануда) келеді.

Грунт сулары деңгейінің жағдайына орман әсер етеді. Мұн-да ашық жерге қарағанда жер бетінен булануға ылғал шығыны аз болады. Қар ериді де ылғал кеп сіңіп үлгереді, бүған орман- -щ дағы топырақтың жоғары инфильірациялығы мүмкіндік береді. ч Мүның бәрі грунт суы деңгейінің кетерілуін тудыруға тиіс. Бір-ақ, сонымен бірге горизонтта орналасқан ағаштар тамыр сис-темасы арқылы оны жинап алып, ылғалды өте көп буландырады да грунт суының деңгейінің төмендеуін тудыруы мүмкін. Соны-мен грунт суларының деңгейіне орманньщ ықпалы туралы мә-селені нақтылы жағдайларды ескере отырып қарастырған жен.

Грунт суларынын, айнасыньщ беті әдетте рельефтід төмендеуіне қарайғы бағыт бойынша еңісті толқын тәрізді болады (өзен аңғарлары, сайлар т. б.). Грунт сулары грунт тасқында-рын түзе отырып еңіс жаққа қарай фильтрленеді. Сирек су ет-кізбейтін пластик беті үңгіме болады әдетте сол жерде грунт.. бассейні пайда болады.

Ірі туйірлі қүмдарда грунт суларының қозғалу жылдамдығы тәулігіне 1,5–2,0 м, үсақ түйірлі қүмдар мен құмайттарда 0,5– 1,0 саз дақтар мен лестерде тәулігіне – 0,1–0,3 м.

Грунт суларының температурасы әдетте ауа температурасы-на қарай езгеріп отырады. Су неғұрлым терең жатса, максимум мен минимум моменттері соғүрлым көп кешігіп отырады. Жер бетіне жақын жатқан грунт-сулары суық қыстары қатып қалуы мүмкін.

Грунт суларыньщ химиялық құрамы мен минералдану дәре-жесі олар орналасуынан жыныстардың қүрамы мен қоректен-діретін суға', жату тереңдігіне және климат жағдайларына байланысты. Ылғалдылығы мол болғанда грунт сулары тұщы немесе минералдануы төмен, ал жеткіліксіз ылғалданғанда олардьщ минералдануы арта түседі. Сондықтан да климат не-ғүрлым қүрғақ болса, минералдану дәрежесі соғүрлым жоғары болады. Жыл бойында жауын-шашынның және буланудың әр-келкі таралуы, қардын, еруі грунт суларының минералдануының маусымдық езгерістерін тудырады. Бүлардын, тұщылануы әсіре-се өзендерде тасқындармен су тасуларында байқалады, бұл кезде грунт суларының деңгейі өзендегіден төмен болады және езен оларды қоректендіреді.

Грунт суларьшың режимі мен минералдануы географиялық зоналыққа бағынатын климатқа, топырақ және өсімдік жамылғысының сипатына байланысты болғандықтан грунт еулары да зоналы болады.

1) мол ылғалды – тундра, ылғалды тропиктік ормандар (ылғалдану коэффициенті 1,5) зоналарында грунт сулары тым түщы да жер бетіне ете жақын орналасқан;

2) ылғалды зоналарда – қоңыржай ендіктердін. Орманды зонасы мен саванналы ылғалды тропиктік орман шекарасы (ылғалдану коэффициенті 1,5–1) –грунт сулары тұщы, жоғары тұрақты келеді;

3) қоңыржай ылғалды зоналарда (ылғалдану коэффициенті 1–0,3) – орманды дала, дала, саванналар – грунт сулары на-шар минералданған, тереңде жатады;

4) құрғақшылық зоналарда (ылғалдану коэффициенті – 0,3-тен аз) – шөлейттерде – грунт сулары минералданған және тереңде жатады. Тұщы су қазбалы линзалары, осы кездегі ыл-ғал айналымына нашар қатысатын тұнба сулар.

Екі су өткізбес пластылардың арасындағы қабатта пласт-аралық сулар болады. Олардың атмосфера суларымен қоректенуі жоғарғы су өткізбес пласт жоқ жерде ғана болады.

Қысымсыз пластаралық сулар сулы қабатты толтырмайды да грунт сулары сияқты еңіспен ағып кетеді.

Қысымдық пластаралық артезиан х сулары жату жағдайла-ры жағынан су қысымда болатындай, екі су өткізбейтін пластар арасында орналасқан сулы қабатта болады да, бұрғылағанда су етпейтін жабындыдан жоғары көтеріледі. Оның өзі ағыгг, тіпті фонтанша атқылауы мүмкін, бірақ көбіне оны сыртқа на-соспен шығарады.

Геологиялық структуралары теменнен алмасып келетін қа-баттарының майысуымен (синеклизалар, синклинальдар) ерекше, сондықтан да ішіндегі қысымды сулар артезиан бассейндері деп аталады. Түрлі көлемді артезиан бассейндері (бірнеше он-даған кв. км-ден бірнеше мың км-re дейін) өте көп тараған.

Артезиан бассейнінде қоректену, қысым, аршылу облыстары бөлінеді. Қоректену облысында сулы пластар су еткізбейтін пластармен жабылмайды. Мұнда кысымсыз су да болуы мүм-кін. Қысым облысында скважиналар болса су көтеріліп шапшып атуы мүмкін. Аршылу облысында су сыртқа ағып шығьш грунт суьгаа айналады немесе өзенді тікелей қоректендіреді.

Артезиан сулары түгелінен атмосфералық жауын-шашынның сіңуі есебінен түзіле алмайды, сірә олар жауын-шашынның жиналуымен (седиментация) бір мезетте туса керек. Теңіз трансгрессиялары кезінде су жынысқа сіңгенде солардың ішін-де бірте-бірте езгеріске үшырап қала берген.

Артезиан суларының химиялық қүрамы мейлінше сан алуан. Жоғарғы сулы пластар (100–600 м тереңдікте) тұщы (1 г/л-ге дейін) немесе нашар минералданған, гидрокарбонатты келеді; бұларға атмосфералық, беткі және грунт сулары тұщы-ландырып әсер етеді. Тереңде жатқан сулар көбіне хлоридке тәи түздықтар (50 г/л-ден астам) болып келеді. Тұздардьщ пайда болуы осы сулардың шығуымен байланысты (негізінен седи-ментациялық). Артезиан суларының аралық горизонттарында минералдану өзгерісі қосарланып әлсіз және жоғары м.инерал-данған сулардын араласуы болады.. Емдік қасиеттері бар ми-нералды суларға зор ынта қояды. Бүлар көмір қышқылды, кү-кірт сутекті, радонды әрі темірлі т. б. сулар болып келеді.

Артезиан сулары беті жабылып ластанудан қорғалғандық-тан өте сапалы болады.

Су Жер астында шығуы жағьнан әр түрлі және күрделі система қүрап жарықтарда орналасуы мүмкін. Литогендік жарық-тар жыныстардың қүралу процесінде пайда болып, оның бүкіл қалың қабатын қақ жарып өте алады. Бүған Гавая аралдарындағы базальттағы жарықтар мысал бола алады. Осы жарық- -тардың суы Гонолуланы қамтамасыз етеді, олардың дебиті – 90 м3/сағ. Тектоникалық жарықтар: жарылулар, ыдыраулар, ығысулар т. б. тереңдіктегі талай жүздеген метрлер тіпті километрлер болуы мүмкін. Үгілу, жарықтар – жыныстардың бұзылу нәтижесі. Бүлар жоғарғы және 30–50 м тереңде қабат-тарға ұштастырылған (ерекше жағдайларда 100–200 м дейін) әдетте таралмайды. Түрлі жарықтардың ені әдетте бірнеше миллиметр, сирегірек сантиметр және өте сирек метр біэлады. Жарықтар ашық немесе борпылдақ материалмен толған бо-лады.

Жарық сулары жарықтьщ сипатына қарап қысымды және қысымсыз болуы мүмкін. Ерігіш жыныстарда атмосфералық жауын-шашынды, ал кейде беткі су ағыетарын да сіңіріп қоя-тын жарықтар мен қуыстар пайда болады. Мүндай жыныстардың (ізвес тасы, гипс, тұз) қалың қабатьшда судың теменге қарай және горизонтальды қозғалыс зоналары бөлінеді. Жер асты суларының деңгейі ете тез және күшті өзгеріп отырады. Мүндай сулар бетінен оңай ласталады.

Температурасы мен минералдану дәрежесіне қарай жер ас-ты сулары мейлінше әр түрлі. Температурасы бойынша суық және термальды сулар болып бөлінеді. Суық сулар аса суыған (температурасы 0°-тан төмен), суық (0°-тан – 10°-қа дейін), өте суық (–10°-тан – 20°-қа дрйін) бола алады. Термальды су-лар –жылы ( + 20°-тан 4-35°-қа дейін), ыстық (+35°-тан + 50°-қа дейін), асы ысыған ( + 100°-тан жоғары) болады. Суық сулар жер қыртысының жоғарғы бөлігінде тек жүқа қабықта ғана, ал қалған басқалары – термальды сулар. Бұлар әрқа-шанда дерлік неғүрлым минералданған және газбен қаныққан болады.

Жалпы алғанда судың температурасы да минералдану дәре-жесі де бетінен төмендеген сайын үздіксіз арта түседі. Мүнда кәдімгі тұщы, гидрокарбонды сулардан сульфатты және аралас сулар арқылы қөптеген бағалы тұздар мен элементтердің өнер-кәсіптік концентрациясы бар хлоридті, концентрацияланған түздықтарға дейін (бүлар тереңдеген сайын натрий суынан кальций және магний суына өзгереді) сулардьщ химиялық типтерінің ауысуы болады. Бүл термальдық түздықтар – кен орындарыньін, қальгатасу кезі, олар жанғыш қазбалардың қа-лыптасуына қатысады.

Суық тұщы сулар тек таулы елдерде ғана тереңде кездеседі. Адам организміне пайдалы әсер ететін емдік маңызы бар мине-ралданған суларды минералды сулар деп атайды.

Жер асты суларының сыртқа шығатын табиғи жолы – бұ-лақтар (көздер) – мейлінше сан алуан. Бұлардың дебиті се-кундына литр үлесінен бірнеше куб метрге дейін айырма жа-сайды. Судың ең көп мөлшерін жарықшалармен және карст жыныстармен байланысты бұлақтар береді (Воклюз карсты бү-лағы 120 м3/сек дейін береді). Бұлақтардағы температура 0°-тан + 100°С және одан жоғары ауытқиды. СССР-де темпера-турасы + 40° С-дан жоғары 50-ден астам бұлақтар бар. Ислан-дияда бұлар 7000-ға жуық. Бір бұлақтардың суы тым тұщы, екіншілерінікі – тұзды. Термальды минералданған бұлақтардың суында түрлі тұздар, қышқылдар, газдар, металдар, радиоак-тивті және сирек жер элементтері болады. Олардың құрамы ке-бінесе күрделі болады. Жаңа Зеландиядағы ыстық бұлақтар-дың бірінде күкіртті және тұзды қышқылдардьщ мөлшері 10%-ке жетеді (мырыш бұл бүлақта еріп кетеді). Көптеген бұлақтар минералды келеді. Режимі ғажап тұрақты, маусымдық өзгер-мелі, тұрақсыз, уақытша жоғалып кететін бүлақтар бар. Көп жылдық тоң басып жатқан облыстарда бүлақтар, көбінесе өте қысқа уақытта көрінеді.

Қысымсыз еркін ағатын – аспа бұлақтар, қысымды (арте-зиан) жоғары шапшымалы бүлақтар болады. Соңғысы анағүр-лым тұрақты. Бұлақтардьщ мүлде ерекше сирек кездесетін rani – гейзерлер. Бүл оқтын-оқтын ыстық су мен буды шашиытып фонтандаушы бүлақтар. Бүлар осы кездегі немесе таяудағы вулкан әрекеті облыстарында суымаған магма жер бетіне жа-қын жатқан жерде кездеседі. Магмадан жарықтар арқылы кө-терілген булармен газдар жер асты суларында ериді де оларды қыздырады. Гейзердін, әрекет механизмі әлі онша айқын емес. Бірақ ыстық су жарықтар арқылы қозғалып, суынған лаваның қуыстарын (камераларын) толтырады деп санайды. Мүнда ол қайнау нүктесіне жеткенше тағы да теменнен қыза түседі. Жо-ғарғы қысым жағдайларында +100° С болғанда су қайнай ал-майды, бірақ каналдармен жоғары көтеріліп, неғұрлым төменгі қысымды облысқа келгенде ол қайнайды да серпімділігімен жоғары лақтырылады. Камерадағы қызған және көтерілген су-дың орнын азырақ қызған су басады т. б. Гейзерлердің период-тылығы каналдың көлеміне, сумен толу және қызу уақытына байланысты. Гейзерлер Камчаткада, Солтүстік Америкада, Ис-ландия мен Жаңа Зеландияда кездеседі.

Көп жылдық тоң тау жыныстарындағы жер асты сулары. Орташа жылдық температура теріс болып келетін қүрылықтың едәуір бөлігінде – оның көлемінің 25%-не (СССР-де 47%) жер бетінен біраз тереңдікте жыныстар кеп жылдар бойы теріс тем-пературада болады. Теріс температуралы жыныс қабаттарын көп жылдық тоң қабаттар, көп жылдық «мәңгі» тоң деп атала-ды. Қөп жылдық тоң суы тоң қүрғақ болуы мүмкін, бірақ ол кебіне қатқан судан түрады, ал кейде мұнда сүйық су да бо-лады.

Қөп жылдық тоңның пайда болуы төменгі температура жағ-дайларында, жыныстарды қатьш қалудан сақтай алмайтын қар жамылғысының қалыңдығы жұқа жағдайда пайда болуы мүм-кін. Мұндай жағдайлар мүз басу дәуірінде мүз жаппаған об-лыстарда болды. Қазір қысы қатал және қары жұқа, қыста қатқан қабат еріп үлгере алмайтын жазы сонша қысқа жер-лерде (мысалы, Якутияда) орын алады. Көп жылдық тоң соң-ғы мүздану дәуірінің реликтісі ретінде сақталуы мүмкін, бірақ ол қазіргі жағдайларда да, мысалы, Солтүстік Мүзды мүхитқа қүятын өзен атырауларындағы жаңадан пайда болған аралдар-да пайда бола алады.

Ағын салалары астында (өзендер немесе грунт тасқындары) температура жоғарылайды әрі көбіне көп жылдық тоң мұнда жалпы болмайды немесе ол керші учаскелерге қарағанда тереңде жатады.

Көп жылдық тоқньщ қалыңдығы әр түрлі бірнеше метрден 600–800 метрге дейін жетеді, бірақ жалпы алғанда орта ендік-тен жоғарғы ендіктерге қарай ол арта түседі. Ең үлкен калың-дық Хатанга шығанағы жағалауларында байқалған (800 м). Kөn жылдық тоң жыныстар қабатының төменгі шекарасы Жердін, терең қабаттарының астынан келетін жылуға байла-нысты. Көп жылдық тоң қабатының үстінде жылдың жылы кезінде еритін маусымдық тоң қабаты орналасады. Оның қалың-дығы климаттық жағдайларға байланысты болады да бірнеше метрге жетеді. Көп жылдық тоң тереңде жатқанда оны маусым-дык тоң қабатынан жалпы қатпайтың қабат беліп жатады.

Көп жылдық тоң жағдайларында жер асты суларының үл-кен езіндік ерекшелігі болады. Жыныстьщ кеуектерінде су қат-қан кезде түзілетін мұз жынысты цементтен су өтпейтін етіп тастайды. Кей жерлерде жер асты мүздардың («Тас мүздың») тау жыныстарының астында кәмілген немесе жынысқа сынала-нып енген линзаньщ, пластың, мұз желілерінің жиынтықтары кездеседі. Көп жылдық тоңда тоң үсті, тоң аралығы және тоң асты жер асты сулары больга бөлінеді.

Тоң үсті сулары – маусымдық тоң қабатынын, сулары. Олар мол емес және нашар минералданған атмосфера жауын-шашындарымен жазда еритін топырақ мұздарының суымен қоректене-ді. Тон. үсті сулары қатқан кезде кеңейіп езінің астында жатқан әлі қатпаған суға қысым түсіреді. Бұл су қысымы аз жерлерде жинақталады, содан соң қатып жоғарғы қатып қалған қабатты көтереді де төмпешіктерді гидролакколиттерді түзедІ. Бүл бұзып сыртқа шығып жойылса, қызыл су пайда болады. Жылдын, жылы кезінде тоң үсті сулары толып жатқан бүлақтар арқылы жер бетіне шығады.

Тоң аралық сулар тоңның нақ қалың арасында болады және қозғалудың арқасында ғана қатпауы мүмкін. Бұларды еріген тоң учаскелерінде жиі байқауға болады. Тоң аралық сулар тоң үсті суларын тоң асты сулары-мен байланыстырады; мұнда олардық қозғалы-сы төменге де жоғарыға да болуы мүмкін. Бірінші жағдайда олар тон, үсті суларымен қоректенеді де олардың сапасы (темпе-ратурасы, тұздылығы) сыртқы жағдайларға байланысты екендігі байқалады, екінші жағдайда – тоң асты суларымен қоректенеді де солармен ор-тақ қасиеттері болады.

Тоң асты сулары еш-қашанда қатпайды және жиі қысымды болады. Олардың минералдану дәрежесі әр түрлі, темпе-ратурасы тереңдеген сайын арта түседі. Көп жылдық тоңдары жоқ, облыстардың жер асты суларынан тоң асты сулары қоректену және аршылу жағдайларымен ерекшеленеді. Бұл сулар еріген тоң (талик) арқылы қо-ректенеді, ал сыртқа шыға шапшыма бұлақтар құрайды. Судың барлық үш типі ірі өзендердің аңғарлары астында және көп қазан шүңқырларында, яғни көп жылдық тоң жоқ жерлерде әрекеттеседі.

2. 
   
   жүктеу/скачать 4,08 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: