Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Жаратылыстану»
жүктеу/скачать 0,99 Mb.
|
ed04d2c0-d947-11e4-b960-f6d299da70eeУММ жаратылыстану
| Рельефтің дамуы.
Жер астындағы iшкi күштер әсерінен қатпарлар пайда болады, жер жарыльш, ығысады, жер сілкінеді және вулкан атқылайды, магма жер қыртысына еніп, одан жер 6eтiнe асып төгіледі, жер бет1нде баяу тербел!стер пайда болады. Cөйтіп жер астындағы iшкіi күштердің әрекеті нәтижес1нде магмалық тау жыныстары құрылып, қатпарлар мен жақпарлар пайда болады. Heгiзri қоры күн энергиясы болып табылатын сыртқы күштер әр алуан түрде байқалады. Олардың әсерінен магмалық жыныстар бүлінеді де, оның сынықтары төмен түскен жерлерге: өзендерге, көлдерге, теңіздерге шығарылып, шөгінді жыныстар мен минералдар түзіледі. Сыртқы күштер әрекетінен құрылыкты жаңбырдың, өзендерд1ң теңіздердің сулары шайып өтіп отырады жел құмды суырады, соқпа толқындар теңіз жағалықтарын бүлдіредi, теңіздер түбінде құмды, сазды жэне iзбесті қабаттар түзіледі, температураның ауытқуы және басқа процестер әрекетінен тастарда жарықшақ пайда болады. Сырткы күштер рельефтің дұрыс формаларын бұза береді. Бүлінгеннен пайда болған борпылдақ заттар түсіңкі (тepic) формалы рельефтерге шығарылып тасталады. Рельефтің дамуы — күрделі процесс. Рельефтің дұрыс қалыптаскан ipi формалары (таулар) сырткы күштер әсерімен теңесіп кетеді. Рельефті әcipece көп бүлд1рет1н жел қағу мен өзен эрозиясы. Өзендер жазықты тілгілеп, өзен аңғарын жасағанға дейін рельефтің бөлшектенуі бітпейді. Таулы аймақтардың тегістелуінен кедір-бұдырсыз жазық пенеплен түзіледі. Пенепленнің су астына батып тұруы да немесе жаңа таулы аймақтар тәрізді судан көтеріңкі тұруы да мүмкін. Сонымен қазіргі рельеф ішкі және сыртқы күштердің өз ара қатынастарының күрделі процесінің нәтижесі. Ол қазір де өзгеруде. Жазық жерлердің 6eті желдің, судың және басқа да күштердің ұзақ әрекеті нәтижесінде қалыптаскан. Ұсақ борпылдақ жыныстардан тұратынн төбелер, жан-жағынан жел айналдыра мүжіген қатты жыныстардан тұратын тау қалдықтарын кезге елестетіе maужұрнағы, бұл күштердің жазықтағы айғағы бола алады. Жазық бетінен көтеріліп тұрған, борпылдақ жыныстардан құралған жазықтағы рельефтің дұрыс формаларынан басқа теріс формалары да — борпылдақ жыныстарды алып кетіп, жазықта үлкен шұңқыр жасайтын уақытша су ағысы жұмысы туралы айғақ бола алатын жыралар да болады. Әсіресе лёсс және лёсс тәрізді саздақтардың ағын су тез бұзатын қырларда тіп-тік қия жыралар көп болады. Жыралармен тілімденген жазықтар ауыл шаруашылығы үшін пайдалануға келмейді, сондықтан жыралардың көбейіп кетпеуі үшін үнемі күрес жүргізіп отыру қажет. жүктеу/скачать 0,99 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|