Тақырып. XVII ғасырдағы Европалық психология

Буржуазиялық дәуірдің жалпы сипаты. Августин Авреля ойлары. Р.Декарттың ілімдері. Араб психологиясының дамуы. ХII ғасыдағы психология дамуы. Мақсаты: Студенттерге XVII ғасырдағы ғылымының даму тарихы туралы білім, дағдыларын қалыптастыру.

Ж.О. Ламатри . П.А.Голбах және Гельвеций аса маңызды рөл атқарды.

Олар сол кездегі Франциядағы саяси-әлеуметтік құрлыспен аяусыз күресті.

XVIII ғ.Француз матерализмі-матерлалистік филосфияның дамуындағы жаңа бір тарихи саты, жоғарғы формасы болып табылады.

Француз матералистері матерализімнің механистік формасын дамытты, бірақ олардың кейбіреулерінің көзқарасынан, мәселен Дидроның

Организімдердің дамуы байқалады. Бұл ілім бойынша, табиғат,материя бүкіл

Дүниенің себебі : ол өздігінше өмір сүріп, әрекет етеді. Маселен,егер Декарт

Материяны қозғалысқа келтіретін құдай деп түсінген болса,Гольбах табиғат өзінен өзі қозғалысқа келеді,материяның қозғалысы мәңгі, өйткені ол материяның өмір сүруінің тәсілі деп есептеді.

Ж.Ж.Руссо атақты жазушы, ойшыл, философтың пікірінше адам

Мәселесі үлкен роль атқарады.Оның жетістіктерін қағаз бетіне атақты жазушы Л.Н.Толстой мен И.Кант болды.

Ойшыл шынайы адамды былай сипаттайды ,қайырымды ,сезімтал, басқа адамның қайғысын түсінуге ,бөлісуге жанашыр қаблетті

Және көмек көрсете алады.

Руссо Эмиль немесе тәрбие туралы және Жаңа Элоиза роман

трактаттарында өзінің тәрбие туралы жаңа жүйелерін баяндайды. Ғылымда

бұл жүйе баланың психикалық жоғарғы бағаға ие болады.

XVIII ғ.Францияда эмпирикалық психологияның қалыптасуы басталады.

Бұл процесс Локк теориясы және Декарттың адамның қалыптасуы білімі туралы тәжірибесінен пайда болды. Француз эмперикалық психологиясына үлес қосқан атақты ойшыл философтар:Ж.Ламетри, К.Гельвиций ,Д.Дидоро,

П.Голбак, XVIII ғ. Тарихына Ұлы Француз ревалюциясы кіреді. Француз эмперикалық психологияның ағылшын психологиясынын айырмашылығы,адамның санасының белсенділігінің мәселесіне және сол қоғамдық жағдайға үйренуіне көңіл бөлген.

Гельвецидің (1715-1771) зерттеумәселісі-ақыл ойдың тең еместігі неге байланысты.ма? Осы сұраққа жауап беру үшін Гельвиций психологиялық идеяны дамытқан.Адам туғаннан бастап сезімге және сенуді сақтау қасиеттерге ие. Р.Декарт (1596~1650). Декарттың жан мен тән туралы ілімі, дуализм. Декарттың рационализмі, психиканы санамен теңдестіру. Рсфлекс туралы ілім және оның тарихи мәні. Жан құмарлығы туралы ілім.

Б.Спиноза (1632-1677). ОЙлайтын тән туралы түсінік. Таным мен қабілеттілік туралы ілім. Аффектілер туралы ілім.

Англиядағы ассоциативтік психология. Француз психологиясының даму тарихы. Неміс психологиясының даму. Мақсаты: Студенттерге XVIII ғасырдағы ғылымының даму тарихы туралы білім, дағдыларын қалыптастыру.

Ж.Ламетри (І709-175І)."Адам-машина"- адам мен оның психикасына табиғи-ғылыми көзкарасы.

Д.Дидроның (1713-1784) психологиялық көзқарастары. Жүйелі, дәйекті материализм,сезімдік және рационалдық таным қабілеттіліктер.

Декарт есімімен психологиялық білімнің дамуының этаптарына байланысты психика адмның ішкі жан дүниесі ретінде түсіндіріледі. Декарт жалпы «рефлекс» түсінігін енгізіп, «Страсти души» жинақтамасы арқылы жазып көрсеткен. Декарттың жазып бітірген жұмысы философиядағы басқа ғылымдар сияқты мықты негіз болатын. Декарт ғылыми зерттеуге көп көңіл бөледі. 1 – ші кезекте Декарт әлемдік сезімге күдікпен қарайды. Оның айтуы бойынша біздің сезімге берілетін немесе елестететін әлем бар ма деп сұрақ қояды. Сезім мүшенің көрсеткіші арқылы біз оларды дәлелдейміз. Түсімізге көптеген жайттарды елестетеміз немесе көреміз. Оларды түсімізде анық жан тірідей сеземіз, бірақ та шынында ол жоқ, жалған сезімдер.

Бекон адам туралы ғылым идеясын дамытты. Оның негізгі бөлімі психологияда болып саналады. Бұл ғылым адамға барлық ғылымдардың мақсатын сонымен қатар табиғаттың бөлігімен құрастырады. Адамды тануда Бекон бойынша 2 бөлімнен тұрады. 1 – уі адамды қарастырса, 2 – сі оның ортаға қарым – қатынасы. 1 – ден адам философиясы, 2 – сі азаматтың философиясы деп аталады. Бекон адамның тәні мен жанын бөліп зерттеген. Сонымен қатар тұлғаны қарастыра отырып адамның мүмкіндігінің ақылдылығын, есін, моральдық төзімін қарастырған. Тән ғылымына Атлетика жатады. Бұл бағыттар салауатты өмірді меңзейді. Капиталдық қарым-қатынастың дамуы 16-17 ғасырлар арасында өзінің артынан көптеген ғылым салаларының дамуына себеп болды. Н.Коперниктің, Д.Бруно, Г.Галилей, Е.Кеплер, И.Ньютон ғылыми ашқан жаңалықтары религиялық мифтерге соққы болды.

XVI-XVII ғасырларда көптеген ғылымдар саласы дами бастады. Оларға механикалық өнер, машина, техника, әр түрлі жергілікті механизмдер, астрономиялық жасаулар, физикалық приборлар жатады. Осы ғасырдың ең үлкен ойшылы Рене Декартты, Дарвинді айтуға болады. Дарвиннің қан айналымының жаңа схемасы және Декарттың жануарлардағы байқалынатын рефлекстік механизмді айтуға болады. Декарттың теориясы бойынша жануарлардың жаны жоқ, олардың мінез – құлқы сыртқы әсерге рефлекс болып табылады, басқа сөзбен айтқанда жануарлар психикасы қатаң түрде сыртқы жағдайлармен анықталады. Декарт бұл зерттеуді адамға да қолданды және ол адам санаға ие және ойлау процесі кезінде өзіндік ішкі өмірі бар екеніне көз жеткізді. Рефлекс және сана ұғымдарының мазмұнын белгілеп алып, Декарт оларды бір – бірінен бөліп қарастырды. 1 – н психикалық әрекетке еш жанастырмай жануарлардың мінез – құлқын детерменистік зерттеу мүмкіндіктерін байланыстырды. 2 – н өзімен өзі бақылау тұйықталған интерспекция жетер құбылыс деп қарады. Декарт қан айналымға жаңа сферасын құрды. Ол осы арқылы адам мен жануардың жүйке жүйесіне жұмыс істеп, оның айырмашылығын көрсетті. Бұл жұмыс оған жаңа идея дамуына көмектесті, яғни рефлекс дегеніміз – детерменизм принципін қарастыруға көмектесті. Бұл принципті тек органикалық процесстерде ғана емес, сонымен қатар үлкен психикалық орталарда қолданылады. Декарт жануарлардың денесімен механикалық ұқсастықтарын байқады.

Б.з.б. 384-322 жылдар шамасында өмір сүрген. Ежелгі грек философы және ғалымы. Көптеген ғылымдардың соның ішінде логика ғылымының негізін қалаушы.

Аристотель өзіне дейінгі философия мен ғылым жетістіктерін қорытып жүйеге келтіріп, әртүрлі ғылым саласынан көптеген еңбектер жазып қалдырған. Аристотельдің философиялық көзқарасы «Метафизика», «Жан туралы категориялар» және «Аналитика» деген шығармаларында жан-жақты баяндалған. Оның пікірінше этикалық идеялар тек қоғамда ғана іске асырылып отырады. Платонның адамды сезімнен тыс о дүниеге тәуелді деп санауына қарсы шықты. Адамға белсенділіктің тән екенін атап көрсетті. Аристотель өз ішінде адамгершілік пен этиканы адамдардың маңызды сипаттамасы деп танылды. Ол қоғамдық тәрбие мен отбасы тәрбиесінің өзара байланысты болуын жақтады. Адамның туғаннан даму және өсу мүмкіндігі болады, ол даму тәрбие арқылы жүзеге асады-деп тоқтам айтты. Мектепке дейінгі тәрбиеде де ол құнды маңызды пікірлер айтты.

Аристотель әдебиетті, грамматиканы, тарихты, философияны, математиканы, геометрияны, музыканы оқыту қажеттілігін тұңғыш дәлелдеп берген ғалым. Моральдық тәрбиенің тағылымын дәлелдеп берді. Әсіресе ол дене тәрбиесіне маңыз бере отырып, сурет салу, жазу-сызу, музыканы балаға жасынан үйретудің рөлін ерекше бағалаған еді. Ол баланың жас ерекшелігін тұңғыш айтқан ғұлама. Дене тәрбиесі баланың күшіне әсер етуін талап етті.

Аристотель 20 жасында Платон академиясында философиялық білім алғандықтан, көптеген еңбектерін философиялық концепция жасауға арнады. Әсіресе өзінің ұстазы Платонның дуализімін өзгертуге тырысты. Ол Платонның әлемдік құбылыстардың бірлігі, тұтастығы туралы іліміне өзгерістер енгізді. Оның ойынша, әлем бір тұтас зат туралы алғанда, ол да зат туралы ойлаумен бірлікте, тұтасқан өмір сүреді деген тұжырым жасады. Ол өзінің философиялық концепциясы негізгі тәрбиенің теориясын жасады. Ол «Еркін тәрбие» идеясын ұсынды. Ол психологияда дәлелдеген «жанның үш түрі» негізінде, тәрбиенің үш түрін – дене, мінез, ақыл-ой тәрбиесін дәлелдеді, оның ғылыми негізін салды. Ол туа пайда болатын бала ерекшеліктерін тәрбие одан әрі дамытады дей келіп, тәрбиенің теориялық негізі-адам жанының жоғары психологиялық тұрғыда қалыптасқан негіздері-деп көрсетті. Ол Афинадағы тәрбиені – тәрбиенің басқа түрін жасайтын «тәрбиенің негізгі көзі» деген тұжырым жасады. Аристотель педагогикада бірінші рет өзінің философиялық ілімі негізінде баланың жас кезеңінің ерекшеліктерін белгілеп берді. Ол бала дамуын мынадай кезеңге бөлді: 1) 1 жас пен 7 жас, 2)7 мен 14 жас аралығы (мұны баланың жыныстық даму жасы деп атайды), 3) 14 жас пен 21 жас аралығы. Сөйтіп, Аристотель мектепке дейінгі тәрбиенің негізін қалаған – ойшыл философ, педагог. Бұл жаста баланың ойын арқылы өсетінің уағыздады. Ойын оның айтуынша баланың тұңғыш мектебі деп атады. Отбасы тәрбиесін бірінші орынға қойды. Бала 7 жастан мектепке тартылсын деп тұңғыш педагогикалық ой айтқан да Аристотель болды. Орыс педагогы Н.К.Крупская 1915ж. жазған «Халық ағарту ісі және демократия» атты еңбегінде Аристотельдің баланың жас ерекшелігін жасауын және оның 7 жаста мектепке баратынын мақұлдап, «Жас ерекшеліктің педагогикалық жүйесін» мектепке арнап жасағанын атап көрсетті.

Аристотельдің мектепке дейінгі тәрбиеде, демек бала гимнастикамен айналыссын деген ойы жазу мен сызу, оқу мен санау, ән мен күй туралы пікірлері осыларды мектепке енгізу туралы тұжырымдары педагогика барысында тұңғыш пікір болып таылады. Бұл пікірді классик педагог К.Д.Ушинский XXI ғасырда өзінің «Балалар әлемі» атты еңбегінде басшылыққа алғанын қанағаттанғандық сезіммен жазып кеткен. Сондай – ақ, Аристотель тәрбиені мемелекетті дамытудың және жетілдірудің құралы деп түсініп, мектеп мемлекеттік болуы тиіс – деген қағиданы айтқан.

Аристотельдің педагогикалық ой-пікірінің ең басты ерекшелігі «Тәрбиенің тепе-теңдігін» ұсынуы, бүкіл халық бәрі бірдей тәрбие алсын-деген прогрессивтік ой түйіндері. Ол өзінің білім беру теориясын Афина тәрбиесінің практикасы негізінде қарастырады. Оған философия педагогикалық, психологиялық тұрғыда қарады. Сөйтіп ол педагогика тарихында тұңғыш рет тәрбиенің табиғаттан туындайтынын дәлелдеді.

Аристотельдің педагогикалық жүйесі жеке тұлғаны жан-жақты жетілдіру және дамыту. Бұл ойы ежелгі дәуір заманында ең үздік педагогикалық ой-пікір болып табылды. Оның ерекшелігі оқудың теңдігін тәрбиенің ғасырлық ғұмырын дәлелдеп беруі болды. Демек, ой-пікірі өзінен кейінгі ғылымның дамуының оның ісі педагогикалық ой-пікірдің алғаш пайда болуының, оның жарқын болашағынын куәсі болды. Ол дамудың материалистік және диалектикалық жолын белгілеп берді. Осы көзқарастары арқылы ол философия және педагогика тарихының көне дәуірдегі алғашқы дамуын, үздік ой-пікірдің пайда болуының алғы шартын жасады. Өзінен кейінгілер Аристотельдің ілімінің келісімді де желілі жүйесін әрі қарай дамытты.

Ассоциативтік психологияның жалпы сипаттамасы. Ассоциативті психологияның теориялары. Эксперименттік психологияның қалыптасуы. ХIХ ғасырдағы қазақ ағартушыларының психологиялық идеялары.Мақсаты: Студенттерге ХIХ ғасырдағы ғылымының даму тарихы туралы білім, дағдыларын қалыптастыру.

Неміс эмпирикалық психологиясының XIX ғ. тағы да бір өкілі Г.Г. Лотце (1817-1881). Бірақ ол Гербартқа қарағанда психологияға өз әсерін тигізді, бірақ оның ізбасарлары белгілі психологтер К.  Штумпф, Г.Э. Мюллер есті зерттеу аймағындағы ірі ғалымдар. «Медициналық психиология немесе рух психиологиясы» (1852) еңбегінде Лотце кеңістікті қабылдау (жергілікті және локалды белгілер) теориясын дамытты. Ол В. Вундт және Гельмгольцке әсерін тигізді. Лотце пікірінше, кеңістікті қабылдау тек көру мен иіс сезу арқылы жүзеге асады. Тәжірибеде кеңістікті қабылдау қабілеті келесідей жүзеге асады - көру және иіс сезу түйсігі сапа және белгілі қарқындылықпен сипатталады және өздерінде ешқандай кеңістік белгілерін сақтамйды. Онда заттың кеңістік қасиеттерін қалай қабылдау мүмкін? Анатомиялық  көрсеткіштерге сүйене отырып, тордың әр нүктесі және тері беті бір-бірінен саналық өзгешеліктерге ие және сондықтан  сыртқы әсерге спецификалық түрде түйсінеді. Ол жергілікті локалды белгіге ие. Заттардың кеңістікте локализациясы жергілікті саналық сипатына негізінде түйсініледі. Бұл процесс ішкі жағдайдың санасу механикасының өнімі. Сонымен, XVIII ғасырдың аяғы XIX ғ. бірінші жартысындағы неміс классикалық философиясының психологиялық идеяларының өкілдері И.Кант, Л.Фейербах болып табылады. XIX ғ. бірінші жартысындағы неміс эмпирикалық психиологиясының қурылуына И.Ф. Гербарт, М.И. Дробиш, В.Ф. Фольман, Г. Вайтц, М. Лоцарус, Г.  Штейнталь, Р.Г. Лотце, К. Штумпф, Г.Э. Мюллер үлкен үлес қосты.

Психологияның жеке ғылымға бөлінуінің табиғи- ғылыми алғышарттары.

Э.Герингтің есту түйсіктері теориялары. И.М Сеченов психолог ретінде.

В.Вунт және оның психологияның ғылым ретіндегі дамуына қосқан үлесі мен рөлі.

Мақсаты: Психологияның ғылым ретінде дамуын қарастыру.

Психология тарихы психологиялық білімдер жайлы көзқарастардың пайда болуын психология пәнінің өзгеруіне байланысты психологиялық ғылымдардың дамуын, сондай-ақ психикалық құбылыстардың табиғаты жайлы мәселелерді қарастырады.

Психология тарихы оның негізін салушы із ашарлардың ғылыми мұраларын ұқыпты, құнттап қарауға одан ғылымның әрі қарай дамуына қажет өшпес идеяларын алуға ғалымдардың жанқиярлық еңбектерін бағалауға үйретеді.

Психология тарихын зерттеу арқылы бүкіл психологиялық болмысты жүйелі қарастыру қалыптасады және ғасырлар бойы дамып келген әлі қазіргі психология ұғымдар аппаратына енген ғылымның негізгі категорияларын меңгеру жүзеге асады.

Психология тарихы шет елдік психологиямен бірге Отандық психологияны бірге қамтиды. Арнайы түрде шығыс, соның ішінде Қазақстан ойшылдарының психологиялық көзқарастарына көңіл аударады.

ТМД еліндегі психологияның қазіргі жай күйі көбінесе кеңестік кезеңде жасаған зерттеулермен анықталады. Сондықтан, психология тарихында Отандық психологиялық ғалымдардың дамуына марксизмнің де әсері зор.

Психологияның тарихының өзекті проблемаларын, зерттеу әдістерін, әдіснамалық мәселелерін таныстыру, психология тарихындағы бағыттармен, мектептердің, ағымдардың қалыптасып дамуын және хронологиясын қарастырады.

Негізгі психологиялық категориялар мен көзқарастардың дамуындағы сабақтастық әртүрлі ғылыми мектептер мен бағыттардың әрекеттестігі қадағаланып отырады. Психология тарихы әртүрлі дәуірлермен, әр тараптағы халықтардың ойшылдары мен ғалымдарының үздіксіз сұхбаты ретінде көрінеді және онда әрқайсысы психологиялық білімдер қоржынына өздерінің қайталанбас үлесін қосқан. Психология жануар мен адам жанының пайда боуы, даму және қалыптасу заңдылықтарды зерттейтін ғылым. Жан құбылстары бізді қоршап тұрған сыртқы дүние заттары мен нәрселерінің мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Түйсік, елес, ой, сезім, тілек, қазақша рефераттар қабілет, қызығу, мінез т. б . - осындай бейнелер түрінде көзімізге өз тәжірибемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі қолданнатын сөздер. Бұлардың мән - мағынасы мен заңдылқтарын жантану дейтін ғылым арқылы танып - біліп, ұғынуға болады. Жантану(психология) термині гректің екі сөзінен тұрады. Оның біріншісі, "псюхе" қазақша ( жан) , екіншісі, "логос" (қазақшасы - сөз, ілім - білім) сөйтіп, бұл сөз "жан туралы ілім" дейтін түсінікті білдіреді. Бірақ психологияны қысқа түрде " жан туралы ілім" деп айта салмай, өз алдында крделі заңдылқтары бар, дербес тәжірибеге сүйенген ғылым деп ұғынуымыз қажет.

1879ж Лейпцигте Вундт алғаш рет дүние жүзінде экспериментальды психологиядан лаборатория ашты. ХҮІІІ ғ .” Психология” терминін неміс философы Христиан Вольф кіргізді. Психологияның ғылым ретінде даму жолдары нақты кезеңдерден тұрады