ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені

Таңдалып алынған жарықты диапазонға сәйкес композицияның жалпы реңдік қалпы, сондай-ақ композицияның эмоционалдық әрекеті өзгереді. 4 жарықты диапазон бар.

1) Толық жарықты диапазон – композицияда ақ, орташа сұр, қара реңдер пайдаланылады. Бұл диапозон өзге диапазондарға қарағанда басты ерекшелігі сол, міндетті түрде ақ және қара реңдер қатысады. Толық жарықты диапазонның үш реңді композициясы үйлесімді.

2) Ашық сұр жарықты диапазон – композицияда ақ, ашық сұр, орташа сұр реңдер қолданылады. Бұл диапазонда ақ түс міндетті түрде қатысып, қара түс, мүлде қатыспайды. Композиция жеңілдігімен, жұмсақтығымен ерекшеленеді. Өздерінің реңдік қалыптарына сәйкес нәзік.

3) Орташа сұр жарықты диапазон. Бұнда 3 сұр рең қызмет етеді. Олар: ашық сұр, орташа сұр, қара сұр. Ақ, қара түстердің мүлде қатыспауы. Бұл диапазонның композициясы өзге диапазондармен салыстырғанды ұстамды. Статика идеясын жүзеге асырады. Орташа сұр диапазондардың композицияларының айқындылығы аз, бірақ олардың реңдік жағдайы хроматикалық композициядағы түс реңдерінің өзара әрекеттесуіне мүмкіндік береді.

4) (Қою) қара сұр жарықты диапазонда орташа сұр, қара (қою), қара реңдер қатысады. Композициядағы ең ашық рең орташа сұр рең болып табылады. Өзге диапазондардан басты ерекшелігі – ақ реңнің болмауы, қара реңнің міндетті түрде қатысуы. Композиция қараңғылықты білдіріп, драмалық сезімге бой алдырады.

1. Ибрайшина Г.К. Оснвы построения цветовых гармоний: учеб.пособие.-Алматы: КазГАСА, 2010.-100 б., ил., 20-37 б.

Ашық сұр жарықты диапазон – композицияда ақ, ашық сұр, орташа сұр реңдер қолданылады. Бұл диапазонда ақ түс міндетті түрде қатысып, қара түс, мүлде қатыспайды. Композиция жеңілдігімен, жұмсақтығымен ерекшеленеді. Өздерінің реңдік қалыптарына сәйкес нәзік.

3) Орташа сұр жарықты диапазон. Бұнда 3 сұр рең қызмет етеді. Олар: ашық сұр, орташа сұр, қара сұр. Ақ, қара түстердің мүлде қатыспауы. Бұл диапазонның композициясы өзге диапазондармен салыстырғанды ұстамды. Статика идеясын жүзеге асырады. Орташа сұр диапазондардың композицияларының айқындылығы аз, бірақ олардың реңдік жағдайы хроматикалық композициядағы түс реңдерінің өзара әрекеттесуіне мүмкіндік береді.

4) (Қою) қара сұр жарықты диапазонда орташа сұр, қара (қою), қара реңдер қатысады. Композициядағы ең ашық рең орташа сұр рең болып табылады. Өзге диапазондардан басты ерекшелігі – ақ реңнің болмауы, қара реңнің міндетті түрде қатысуы. Композиция қараңғылықты білдіріп, драмалық сезімге бой алдырады.

ТҮС ЖӘНЕ ТҮСТЕРДІҢ ГАРМОНИЯЛЫҚ ҮЙЛЕСІМІ.

Түстердің физикалық араласуы. Хроматикалық түстердің бір реңді гармониялық үйлесім құрылымының заңдылықтары. Жарық диапазондардың ролі. Түс реңдерінің қанықтылығы.

Туыстық үйлесім топтары. Туыстас түстердің топтарының гармониялық үйлесімділігін ұйымдастыру мен құрудың заңдылықтары.

Қосымша (контраст) түстердің гармониялық үйлесімін ұйымдастыру және тқұрудың заңдылықтары.

2 туыстас – (контраст) қосымша түстердің гармониялық үйлесімділігін ұйымдастыру.

Әр төрт топтағы туыстас – (контраст) қосымша жұптардың көпнұсқалық ұсынымы.

3 туыстас – (контраст) қосымша түстердің гармониялық үйлесімділігін құрудың заңдылықтары.

Гармониялық триадтың бірінші түрі (әр жақты үшбұрыш аясында). Гармониялық триадтың 2-ші түрі (тең жақты үшбұрыш аясында). Гармониялық триадтың 3-түрі (тік бұрышты үшбұрыш аясында). 4 түстің гармониялық үйлесімі. Туыстас – контрасты үйлесім принципі бойынша құру (аралық түстер). Туыстас үйлесім принципі бойынша құру (негізгі түстер).
Дәріс № 11

Тақырыбы: Дизайндегі түстердің қызметі

Түстердің түр өзгерту қасиеттері. Заттардың қасиеттеріне байланысты түстерді қабылдау. Жарық, түс және фактура композицияның құралдары мен элементтері. Эргономикада түстерді қолдану. Дизайндегі түс контрастын ұйымдастыру принциптері. Колорит. Дизайннің колористік шешімі – түстік комбинация. Түс және орта.

Образыңызда кем дегенде, 4 түс болсын. Тек бір түспен киінсеңіз, бейнеңізашылмайды. Ал 4 түстен артық түспен киінер болсаңыз, тотықұсқа не сайқымазаққа ұқсап қаласыз. 

Киіміңізде міндетті түрде негізгі бір түс болу керек, қалған түстер қосымша рөл атқарғаны дұрыс. 

Қара, ақ түстер – әмбебап түстер болып саналады. Яғни, барлық түспен жараса береді деуге болады. Сондықтан, бұл түстерді көбінесе негізгі түс ретінде таңдайды. Образды ашу үшін түрлі аксессуарлар көмекке келеді. Ақ түс бәрімен жарасады. Әсіресе, көк, қызыл, қара түспен үйлеседі. Ал қара бәрінен де сарғылт, алқызыл, ақ, қызыл, сары түстермен жақсы жарасады. 

Енді басқа түстердің қандай түстермен жарасатынын айтып өтейік:

Сарғыш (ақшыл сары) түс көгілдір, қызыл қоңыр, изумруд, қара, қызыл, ақ түстермен келеді. 

Сұр түс фуксия, қызыл, күлгін, алқызыл, көк түстермен жақсы жарасады. 

Алқызыл түс қызыл қоңыр, ақ, сұр, көгілдір ақық түстермен жарасым таппақ.

Фуксия (күңгірт алқызыл) түс сұр, қызыл қоңыр түстермен үйлеседі. 

Қызыл түс сары, ақ, жасыл, көк, қара түстермен жарасады. 

Томат қызыл түсті киімді көгілдір, құм түс, сұр түстермен киіңіз. 

Сарғылт түс көк, көгілдір, қызғылт (лиловый), күлгін, ақ, қара түстермен үйлеседі. 

Сары түс көк, қызғылт, ақшыл көгілдір, күлгін, сұр, қоңыр түстермен жақсы кетеді.

Көгілдір түс қара, сұр, қызыл қоңыр, сарғылт, алқызыл, ақ, сары түстермен үйлесім таппақ. 

Дәріс № 12

Тақырыбы: Дизайннің түрлі шеңберінде түстерді қолдану.

Мебельді, костюмді, архитектуралық ортаны жоспарлауда дизайнерлік әрекеттің техникасы мен түрлі материалдарды қолдану. Қолданған материалдарға сәйкес түстің қасиеттерін өзгерту фактура. Фактура түрлері. Хромотикалық композицияларда түрлі фактураларды қолдану және жасау тәсілдері графикадағы техниканың түрлілігі.

Табиғатта жылы және суық түстер ғажайып үйлесім тапқан. Шөлдің сары құмы мен көгілдір аспан және Антарктида мұзы, көлдер мен теңіздердің көк суы және күн батқан сәттегі қызғылт түсті тау шыңдары. Жануарлар мен есімдіктер әлемі де жылы және суық түстерден тұрады.

    Мына суреттерге назар аудар. Оларда бейнеленген денелердің түстері қандай?

    — Әрине, жасыл түс, — дейсің. Алайда суреттердегі жасыл түс бірдей ме? Көріп түрғаныңдай, олардың түстері әр түрлі! Әлде бұл басқа түс пе? Жоқ, бұл расында да жасыл түс, ал оның реңктері әр түрлі. Реңк — бұл бір түстің бірнеше түрге түрленуі. Әрбір бояу түсінің көптеген реңктері болады. Бір түстің реңктері бір-біріне ұқсас болады. Дегенмен бір бояу түсі қалайша әр түрлі реңктерге құбылады? Оны түсіну үшін қоспа түстер қалай алынатынын еске түсірейік. Мысалы, жасыл түс қандай түстердің қоспасынан тұрады? Есіңе түсірсең, жасыл түс сары мен көк түстердің қоспасынан алынады.

    Палитрада жасыл түс шығару үшін қылқаламға алдымен сары бояуды көбірек, көк бояуды азырақ алып араластырамыз. Содан кейін керісінше, сарыны азырақ, ал көкті көбірек қосамыз. Олардан алынған түстерді салыстырғанда әр түрлі реңктерді көресің.

    Сен түстердің жылы және суық болатынын білесің. Сондай-ақ реңктер де жылы және суық түсті болады. Суретке солдан оңға қарай қарағанда жасыл түс жылы және суық реңктердің қайсысына қарай ұлғаяды? Ал оңнан солға қарай қарағанда ше? Қай реңктерде көк түс басым, ал қайсысында сары бояу көбірек?

    Бояу түстері сияқты реңктер де жылы және суық болып бөлінеді. Егер кез келген түстер реңктерінде сары немесе қызыл түс басым болса, олар жылы реңктер болғаны. Ал көк түс басым болса, онда реңктер суыққа жатады. Палитрада жасыл бояуға біртіндеп қызыл бояуды араластыра отырып, жасыл түстің қалай өзгеретінін бақыла.

Мұндайда жасыл түс қай бағытта өзгереді?

    Фотосуретке назар аудар. Байқадың ба, табиғатта жасыл түстің көптеген реңктері кездеседі екен! Әр түп шөптің, әр жапырақтың түсі қайталанбастай ерекше! Сондықтан сен ағаштың, гүлдің суретін салған кезде осы қағиданы есіңде сақта!

    Күлгін түс те екі түрлі – қызыл және көк түстерден құралады.

    Күлгін түске көк түсті көбірек қосқан сайын суық түске қарай өзгереді.

    Мына суреттегі гүлдердегі күлгін түстің қайсысы жылы, қайсыбірі суық екенін айт.

    Тек қоспа түстерде ғана алуан түрлі реңктер болмайды. Сонымен қатар негізгі түстер: қызыл, сары және көктің де көптеген реңктері кездеседі. Мына түстер шеңберіне қарашы. Оған қарап бір түс екінші түске реңктерін өзгерту арқылы ауысатынын бақылай аласың. Түсаралық реңктердің санын көбейту арқылы түстердің ауысуын аса байқалмайтындай етуге болады.

Дәріс № 13

Тақырыбы: Түс және кеңістік

Түс және орта. Түс-түр өзгертуші құрал; жаңа заманғы архитектура түстің алатын қосалқы орны.

Түс – кеңістікті салмақ пен көлемді модификациялау құралы. Түстің көмегімен кеңістіктік иллюзия мен сезінуді құру. Кеңістіктік жоспарлар мен акценттік назар объектілерінде түс параметрлерінің критерийлері, олардың тұтыну мерзімі.
Дәріс № 14

Тақырыбы: Түсті қабылдау.

Түсті көру арқылы қабылдау заңдылықтары. Психологиялық, физиологиялық және физикалық факторлар. Түстердің жылы-суық болуы. Түстің өзіндік емес сапасы. Константты және аконстантты қабылдау. Контраст. Бірізді, шекералық контрастың әрекеті.

Түстер реңі, жарықтылығы және қанықтылығына қарай ажыратылады. Жарықтылығы 10 кд/м² болғандағы түстің спектр бойынша көлеңкелер саны, максималды қанықтылық жағдайында 150-ге тең. Қанықтылық деңгейін анықтау 4-тен (сары түс үшін) 25-ке (қызыл түс) дейін. Жекеленген жағдайда адам 10-12 түс реңін анықтай алады, ал басқа түстермен аралас 8-ден көп емес болады. Объектінің жарықтылығы осы түсті қабылдауға әсер етеді. Жарықтылық азайған сайын сары және көк түстердің біртіндеп түссізденуі болады, ал спектр үш түсті болады: қызыл-жасыл-күлгін. Түсті қабылдай сонымен қатар объектінің бұрыштық өлшеміне де байланысты: өлшемнің кішіреюіне байланысты көрінетін жарықтылық өзгереді және түсі бұрмаланады. Сары және көк түстер ең көп өзгеріске ұшырайды.

Көп жағдайларда түс гаммаларын таңдауда көру арқылы қабылдау сипаттамаларын, яғни ажырату ұшқырлығын ескерген дұрыс.

Фон түсі мен символ түсінің келесідей мүмкін комбинациялары қабылданған (нақты қабылдауының кему ретімен):

Көк – ақ түсте;

Қара түс сары түсте;

Жасыл – ақ түсте;

Қара – ақ түсте;

Ақ – көк түсте;

Жасыл – қызыл түсте;

Қызыл – сары түсте;

Қызыл – ақ түсте;

Қызыл-сары – қара түсте;

Қара – қара-қошқыл түс;

Қызыл-сары – ақ түсте;

Қызыл – жасыл түсте;

Жарықтық сипаттамалары.

Олар жарық шығаратын объектінің көру аумағының өлшемін, сонымен қатар жылдамдық пен жарықталатын ақпаратты өңдеудің қатесіздігін анықтайды. Жарық шығаратын объектіні көздің қабылдауы 106...105 кандел/м² жарықтық аралығында болуы мүмкін. Жарық шығаратын объекттің жарықтығын табу формуласы келесідей:

В=К - 0,25ln(а) + 0,79;

мұнда, К – шағылысу дәрежесі (егер К = 1.. .2 , оператор ыңғайсыз жағдайда болады; ал К = 3... 8 – ауыртпалық жағдайда болады); а – жарық шығаратын объектінің бұрыштық өлшемі (градуспен өлшенеді). 15*10⁶-нен жоғары болатын жарық көруді шағылыстырады.

Пайдаланушының ұзақ уақыт көру жұмысын қамтамасыз ету үшін экрандағы объекттердің жарығы 64 кд/м² аспау керек; мұнда жарықтықтардың ауысуы пайдаланушының көру аумағында 1:100-ден аспау қажет. Күрделі объекттерді тез ажырату 3*10³ кд/м² жарығы кезінде болады.

Сонымен қатар қара түстілерге қарағанда ашық түсті объектілерді қабылдау 3-4 есе төмен екенін ескеру керек; ашық түсті объектілер қарта түсті фонда тез анықталады.

Дәріс № 15

Тақырыбы: Түс символикасы.

Бүгінгі таңда әлемдік лингвистикада түр-түс атауларының зерттелуіне айрықша мән беріліп келеді. Бұның себептері көп: ең алдымен, атап айтар болсақ, көптеген ғалымдар түр-түс атауларын бірыңғай психологиямен байланыстырады. Өйткені психологтар табиғатта түр-түс толқындары болады, түр-түс дегеніміздің өзі адамның миы мен көзінің жемісі, бұл нервке қатысты деп есептейді.

Физика саласындағы ғалымдарды түр-түстің энергетикалық табиғаты қызықтырады, физиологтар болса, адам көзінің түр-түсті қабылдау үдерісін зерттейді, психологтар түр-түс адамның психологиясына қалай әсер етеді, қандай эмоция туғызады деген мәселелерді қарастырады, гуманитарлық салаларда (көркем әдебиет пен көркем өнерде) түр-түстің эстетикалық қызметіне көңіл бөлінеді.

Ал лингвистикада, оның ішінде, әсіресе, когнитивтік лингвистика саласында түр-түс атауларын сол тілді иеленушілердің әлем бейнесі тұрғысында жинақтаған өмірлік тәжірибесін, рухани болмысындағы ерекшеліктерді танытатын тілдік дереккөздер ретінде қарастыру қарқынды жүре бастады. Лингвистикада түр-түс атаулары американдық ғалымдар Л. Уорф, Э. Сепир еңбектерінде, көптеген жекелеген тіл білімдерінде түр-түс атауларының концептуалдық, символикалық т.б. сипаттары туралы зерттеулердің туындауына түрткі болды. Мысалы, қазақ тіл білімінде түр-түс атауларын Н.Н. Аитованың [1], Ш.Қ. Жарқынбекованың зерттеулерін [2] атауға болады.

Жалпы тілді ұлттың таным-түсінігі, сана құрылымы, ойлау механизмі туралы мәліметтердің көзі ретінде қарастыру тілді белгілі бір ұлттың рухани-мәдени коды ретінде танытуға бағытталатын В.фон Гумбольдт концепцияларымен іліктес жатыр деп ойлаймыз [3, 138 б.].

Түр-түс атаулары, түр-түс символикасы – әрбір халықтың өзіндік феноменін танытатын күрделі құбылыс. Осыған байланысты қазіргі кезде жедел даму үстіндегі тілдердің қолданылуының когнитивті және прагматикалық аспектілерінің зерттелуінің аясында түр-түс атаулары да жиі қарастырылып келеді. Өйткені түр-түс атауларының лингвистикасы «тіл және ойлау», «тіл және қоғам», «әлемнің тілдік бейнесі» сияқты іргелі мәселелердің жаңа қырларын таныта алады. Сонымен қатар түр-түс атаулары мәдениетаралық коммуникацияда да ерекше маңызға ие. Түр-түс атаулары этномәдени жағынан барынша байлаулы (маркерлі). Түр-түс атаулары – мәдениеттің жемісі, әрі мәдениетті жасайтын фактор; ұлттық мәдениетті танып-білудің негізгі құралы. Зерттеушілердің бұл салаға қызығушылықпен қарауының басты себебі осында.

Сондықтан тілші-ғалымдар түр-түс атауларының барлық аспектілеріне назар аударып келеді. Ғалымдарды төмендегі мәселелер ойландырады:

– әрбір ұлтқа тән маңызды (когнитивті және прагматикалық тұрғыдан)

түр-түс атауларын ажырату;

– түр-түс атауларына лингвистикалық парадигма ретінде қарап,

зерттеу;

– түр-түсті қабылдау мен оны атаудың универсалиялары;

– лексикалық-семантикалық ақпарат беретін компоненттерді

зерделеу;

– түр-түс атауларының семантикалық өрісінің корреляциясын

анықтау;

– әрбір халықтың түр-түс атауларының лингвомәдени ерекшеліктерін

салыстырып, кешенді түрде сипаттау және т.б.

Осы аталғандардың ішінде бірнеше аспект айрықша маңызды болып, қазірге дейін, зерттеулердің көп болғандығына қарамастан, қызу пікірталас тудырып отыр. Атап айтқанда, мұндай мәселелердің бірі – әрбір ұлтқа тән маңызды, ұлттық этносимволиканы білдіретін түр-түс атауларын ажырату. Көптеген ғалымдар И. Гётенің жүйесін атап өтеді; ол барлық түр-түс спектрін үш топқа бөлген:

1.                 Негізгі түстер: сары, көк, қызыл; басқа түстер осы арқылы жасалады.

2.                 Бірінші дәрежедегі құрамдас түстер – жасыл, қызыл сары (оранжевый),

сия көк, бұлар негізгі екі түстің араласуы арқылы жасалады.

3. Екінші дәрежедегі құрамдас түстер – бірінші дәрежедегі түстердің араласуынан пайда болған түстер [4].

Ал америкалық лингвистер Б. Берлин мен П. Кей пікірі бұл мәселенің анық-қанығын ашып берді деп есептеуге болады. Олар 98 тілдегі түр-түс атауларын зерттеп, жинақтаған материалдың негізінде 11 негізгі түсті көрсетеді: basic colour terms – black (қара), white (ақ), red (қызыл), yellow (сары), green (жасыл), blue (көк), brown (қоңыр), purple (алқызыл), pink (қызғылт сары), orange (қызылсары), gray (сұры) [5].

Яғни, қайсыбір тілде бар болғаны үш қана түс атауы болатын болса, онда олар – ақ, қара, қызыл. Орыс тілші ғалымдарының көпшілігі осы жіктемені мойындайды және орыс тілінде 11 негізгі түс бар деп санайды, олар – ағылшын тіліндегі blue дегеннің орыс тілінде екі баламасы бар деп есептейді: blue – көк (синий) және көгілдір (голубой).

Б. Берлин мен П. Кейдің жіктемесі негізінде ғалымдар барлық тілдердегі дерлік түр-түс атаулары төмендегідей иерархияда орналасады деп есептейді: black, white}- >{red}- >{green, yellow}- > {blue} - > { brown } → > {gray, orange, pink, purple}. Бірақ орыс ғалымы Р. Фрумкина жоғары аталған жіктемеде түр-түс атауларының 11 болып көрсетілуі шартты түрде деп есептейді, солай бола тұрса да, өзінің негізгі түр-түс жіктемесін ұсынбайды. Р. Фрумкинаның пікірінше, негізгі түр-түс атауларының олардың реңктеріне (мысалы, көк-көкшіл) қарсы қойылуы мәдени-тарихи және психологиялық факт болып табылады, олар психофизиологиялық тұрғыдан қарағанда өзара теңбе-тең. Яғни, психофизиологиялық жақтан түс пен оның реңктеріне бөлу мүмкін емес, бұлайша бөлу әлемнің қарапайым бейнесіне тән. Түр-түс атауларының негізгілерін, маңыздыларын, яғни ұлттық-мәдени ерекшеліктерді белгілей алатындарды ажыратып көрсетуде түр-түс атауының негізгі түбір болатындығы да айтылады. Бұл пікір бойынша, сұр – негізгі түс; сұрғылт – негізгі түс емес, түстің реңкі. Осыған байланысты орыс тілінде 800-дей атау бар деп айтылады [6].

Ал қазақ тіліне келер болсақ, «Сырға толы түр мен түс» [7] кітабында қазақ тіліндегі түр-түс атауларының саны көрсетілмейді, авторлар түр-түс атауларын біршама санап шығады, бірақ олар толық емес. Бұдан басқа қазақ тіліндегі құла, шабдар, тарғыл, күрең деген түстер қазақ ұлты үшін маңызды, бұлардың қазақ халқы үшін этнобасымдығы мен этнорелеванттығы бар. Бұған қазақ көркем әдебиетінің фактілері мен паремиология, бастысы, түр-түске қатысты ғылыми зерттеулер айқын дәлел бола алады.

Қазақ тіліндегі этнобасымдық пен этнорелеванттыққа ие түр-түс атауларының талдауына келгенде, А. Тоқтаубайдың ғылыми-зерттеу мақаласының маңызын ерекше көрсетуге болады [8, 15 б.]. Ол: «Қазақта жылқы түстеріне байланысты сөздер өте көп. Қазір біздің картотекамызда жылқы реңіне қатысты 300-ге жуық сөздер бар» деп көрсете келіп, оларды орыс, француз, неміс тілдеріне аударудың мүмкін еместігі туралы айтқан шетел ғалымдарының пікірін келтіреді. Және қазақтың жылқыға байланысты шыққан наным-сенімдерінің ішінде осы түлік түсіне байланысты жора-жосықтарды зерттеудің тұрарлық іс екенін дәйектей отырып, қадірленетін жылқы түсіне келгенде, алғашқы орында қаракөк, одан кейін шұбар (оның ішінде, бозшұбар, көкшұбар, байшұбар), бұлардан кейін тобылғы торы, күрең, жирен т.с.с ретімен баяндайды. Тіпті «Абайдың әкесі Құнанбай өзінің түп-тұқиянын «Қаракөктің тұқымымыз деп ажыратқан» деген деректі де келтіріп, қаракөк түсінің қазақ дүниетанымында ерекше қастерленетініне көптеген дәлелдер келтіреді [8 , 15 б.].

Парсы тілінде де түрлі тұқымдас жылқы аттарын беру түр-түс негізінде жүзеге асқан. Әр ақынның шығармасында жылқының дәрежесін оның түр-түсіне көңіл бөлгендігі зерттелінеді. Сонымен әр ақын жылқыға ат беру және түр-түспен суреттеуі шеберлікпен бейнеленген.

Бұрынғы кезде түр-түсті тек қана өнер және әдеміліктітануда қолданған болса, бірақ қазіргі таңда түр-түс атауы экономика және өндіріс саласында кең қолданыста. Көптеген поэзиядағы теңеулер мен ойлар түр-түс негізінде туындаған.

Парсы поэзиясындағы түр-түс атаулары негізінен шығарманың мазмұны мен тақырыбына қатысты берілген. Көне парсы қасидаларында, ақындар мереке күндері патша сарайларында болып, көктем және күз мезгілдерін көрсеткен. Бірақ ақындар өз шығармаларында көктем көрінісін өте көп бейнелеген. Ақындардың ойынша «Ертедегі ирандық ақындар шөл және қуаң даланы, көктемді, Каспийдің жап-жасыл айналасын және Мазендаранның түрлі түсті ормандарын өте керемет суреттеген» [9, 23 б.]. Парсы поэзиясында түр-түстер қолданылған, тақырыбы да белгілі болған. Мысалы: ағарған шаш → кәріліктің , қарға→ақ және қара түс , алма→ сары және қызыл, жасмин, лилия және нарцисс гүлі → ақ түс, фиалка→ қара түс, жасыл жер →көк шөп және аспан әлемін бейнелуде түрлі түсті формадағы мата немесе түрлі түсті гауһарлармен салыстырылған. Қызыл, ақ түстер арқылы сүйіктісін бейнелеген және сары, қызыл түстермен ғашығын суреттеген.

Соңғы жылдары әлем тілдерінде түр-түс атауларын беретін лексикалық тілдік бірліктер құрамы мен саны жағынан күрт өзгеріске ұшырады. Бұған ағылшын тіліндегі лексикалық модельдердің әсері болып отыр. Ағылшын тілінде, әсіресе, жарнама терминдерін беру кезінде сипаттама түр-түс атаулары жиі қолданылады: олар мәдениетаралық қарым-қатынас бойынша орыс тіліне де өтіп, колоростика терминдерінің қатарын толықтыруда. Орыс тілінде негізгі түр-түс атауларымен қатар объектінің түсін нақтылайтын атаулар (изумрудный, малиновый, сиреневый), түстің реңктерін айқын көрсету үшін приставка қосылып жасалған атаулар (ярко-синий, светло-коричневый, бледно-розовый) қолданылады.

Эмоциялық реңк үстемеленген атаулар (вызывающе розовый, темно лиловый, крутой красный), заттың атауымен тіркескен сөздер (цвет морской волны, цвет слоновой кости, цвет асфальта, цвет кофе с молоком, пепел розы, пьяная вишня, бежевый иней, мокрый асфальт), ассоциацияға негізделген атаулар қазір жиі қолданыста. Мәдениеттердің өзара тығыз байланысы нәтижесінде аталған түр-түстер қазақ мәдениетінен де орын алды. Алайда тұрмыстық-әлеуметтік қарым-қатынаста түр-түстердің орысша атаулары қолданылады (Көйлек сатып алдым. Түсі өте әдемі – цвета морской волны – ауызекі сөйлеу тілі). Қазақ көркем әдебиетінде жоғарыда аталған түр-түс атауларының қазақша баламалары мүлдем кездеспейді деуге болады, қазақ суреткерлері негізгі түр-түс атауларын пайдаланады. Жазушы Ғ. Мүсірепов ««Кофе с молоком»-дегенді «кофе түстес» деп тілге біртіндеп енгізе беру керек шығар» деп айтқан болатын [10].

Алайда, жоғарыда атап өткеніміздей, қазіргі заманда қазақ тілінде түр-түс атауларын білдіретін лексикалық топтың құрылымы мен құрамы едәуір өзгеріске ұшырады. Бұған әсер етіп отырған жағдайлар: а) экономикалық, әлеуметтік-мәдени байланыстар аясының кеңеюі; ә) жанрдың жеке типі ретінде жарнаманың дамуы; б) әлеуметтік-мәдени байланыстардың негізінде туындаған мәтіндер мен жанрлар типтерінің қазақ тіліне кеңінен аударыла бастауы және осының нәтижесінде өзге тілдердегі түр-түс атауларының қазақша баламаларының ұсынылуы.

Қорытындылай келгенде,соңғы кезеңдерде түр-түс атаулары тақырыбы көптеген зерттеушілердің назарын аударып отыр. Өйткені түр-түс атаулары - әрбір халықтың өз игілігі. В.А. Московичтің көрсетуінше, түр-түс атаулары лейтмотивті сипаттағы, әрбір ұлттың әлемнің бейнесін пайымдауындағы эмоционалды образға ие, сонымен қатар дербес авторлық дүние-танымды көрсететін үлкен категория [11, 84 б.]. Шын мәнінде түр-түс атауларын білдіретін сөздер әр тілде де болсын, күрделі және көп деңгейлі түс символикасын білдіретін ауқымды ақпараттық әлеуетке ие болып табылады.

Осыған байланысты бұрын түр-түс атаулары тек лексикология, семасиология саласында тақырыптық топ көлемінде қарастырылып келсе, кейінгі жылдары бұл мәселе тіларалық коммуникация, концептология, когнитивті және антропоцентрлік лингвистика, психолингвистика салаларының шеңберінде де кеңінен талдауға түсе бастады.

Бүгінгі таңда әлемдік  лингвистикада түр-түс атауларының  зерттелуіне айрықша мән беріліп  келеді. Бұның себептері көп: ең алдымен, атап айтар болсақ, көптеген ғалымдар түр-түс атауларын бірыңғай психологиямен байланыстырады. Өйткені психологтар табиғатта түр-түс толқындары болады, түр-түс дегеніміздің өзі адамның миы мен көзінің жемісі.

Физика саласындағы ғалымдарды түр-түстің энергетикалық табиғаты қызықтырады, физиологтар болса, адам көзінің түр-түсті қабылдау үдерісін зерттейді, психологтар түр-түс адамның психологиясына қалай әсер етеді, қандай эмоция туғызады деген мәселелерді қарастырады, гуманитарлық салаларда (көркем әдебиет пен көркем өнерде) түр-түстің эстетикалық қызметіне көңіл бөлінеді.

Ал лингвистикада, оның ішінде, әсіресе, когнитивтік лингвистика  саласында түр-түс атауларын сол  тілді иеленушілердің әлем бейнесі  тұрғысында жинақтаған өмірлік тәжірибесін, рухани болмысындағы ерекшеліктерді танытатын  тілдік дереккөздер ретінде қарастыру  қарқынды жүре бастады. Лингвистикада  түр-түс атаулары американдық ғалымдар Л. Уорф, Э. Сепир еңбектерінде тікелей  зерттеу нысанына айнала отырып, көптеген жекелеген тіл білімдерінде түр-түс  атауларының концептуалдық, символикалық т.б. сипаттары туралы зерттеулердің  туындауына түрткі болды. Мысалы, қазақ  тіл білімінде түр-түс атауларын  осы тұрғыдан зерттеу нысанына айналдырған  еңбектер қатарында Н.Н. Аитованың, Ш.Қ. Жарқынбекованың зерттеулерін  атауға болады.

Түр-түс атаулары, түр-түс  символикасы – әрбір халықтың өзіндік феноменін танытатын  күрделі құбылыс. Осыған байланысты қазіргі кезде жедел даму үстіндегі  тілдердің қолданылуының когнитивті және прагматикалық аспектілерінің зерттелуінің аясында түр-түс атаулары да жиі қарастырылып келеді. Өйткені  түр-түс атауларының лингвистикасы  «тіл және ойлау», «тіл және қоғам», «әлемнің тілдік бейнесі» сияқты іргелі мәселелердің жаңа қырларын таныта алады. Сонымен  қатар түр-түс атаулары мәдениетаралық коммуникацияда да ерекше маңызға ие. Түр-түс атаулары этномәдени жағынан  барынша байлаулы (маркерлі). Түр-түс  атаулары – мәдениеттің жемісі, әрі мәдениетті жасайтын фактор; ұлттық мәдениетті танып-білудің негізгі  құралы. Зерттеушілердің бұл салаға қызығушылықпен қарауының басты  себебі осында.

Сондықтан тілші-ғалымдар түр-түс  атауларының барлық аспектілеріне  назар аударып келеді. Ғалымдарды төмендегі мәселелер ойландырады:

– әрбір ұлтқа тән маңызды (когнитивті және прагматикалық тұрғыдан) түр-түс атауларын ажырату;

– түр-түс атауларына лингвистикалық парадигма ретінде қарап, зерттеу;

– түр-түсті қабылдау мен оны атаудың универсалиялары;

– лексикалық-семантикалық ақпарат беретін компоненттерді зерделеу;

– түр-түс атауларының  семантикалық өрісінің корреляциясын анықтау;

– түр-түс атауларын метатіл ретінде зерттеу;

– әрбір халықтың түр-түс атауларының лингвомәдени ерекшеліктерін   салыстырып, кешенді түрде сипаттау және т.б.

Осы аталғандардың ішінде бірнеше аспект айрықша маңызды болып, қазірге дейін, зерттеулердің көп болғандығына қарамастан, қызу пікірталас тудырып отыр. Атап айтқанда, мұндай мәселелердің бірі – әрбір ұлтқа тән маңызды, ұлттық этносимволиканы білдіретін түр-түс атауларын ажырату. Көптеген ғалымдар И. Гётенің жүйесін атап өтеді; ол барлық түр-түс спектрін үш топқа бөлген:

1. 
   Негізгі түстер: сары, көк, қызыл; басқа түстер осы арқылы жасалады.
   
2. 
   Бірінші дәрежедегі құрамдас түстер – жасыл, қызыл сары (оранжевый), сия көк, бұлар негізгі екі түстің араласуы арқылы жасалады.
   
3. 
   Екінші дәрежедегі құрамдас түстер – бірінші дәрежедегі түстердің араласуынан пайда болған түстер.
   

Яғни, қайсыбір тілде бар  болғаны үш қана түс атауы болатын  болса, онда олар – ақ, қара, қызыл. Орыс тілші ғалымдарының көпшілігі осы  жіктемені мойындайды және орыс тілінде 11 негізгі түс бар деп санайды, олар – ағылшын тіліндегі blue дегеннің орыс тілінде екі баламасы бар  деп есептейді: blue – көк (синий) және көгілдір (голубой).

Ал қазақ тіліне келер  болсақ, «Сырға толы түр мен түс» кітабында қазақ тіліндегі түр-түс атауларының саны көрсетілмейді, авторлар түр-түс атауларын біршама санап шығады, бірақ олар толық емес. Бұдан басқа қазақ тіліндегі құла, шабдар, тарғыл, күрең деген түстер қазақ ұлты үшін маңызды, бұлардың қазақ халқы үшін этнобасымдығы мен этнорелеванттығы бар. Бұған қазақ көркем әдебиетінің фактілері мен паремиология, бастысы, түр-түске қатысты ғылыми зерттеулер айқын дәлел бола алады.

Қазақ тіліндегі этнобасымдық пен этнорелеванттыққа ие түр-түс  атауларының талдауына келгенде, А. Тоқтаубайдың ғылыми-зерттеу мақаласының  маңызын ерекше көрсетуге болады . Ол: «Қазақта жылқы түстеріне байланысты сөздер өте көп. Қазір біздің картотекамызда жылқы реңіне қатысты 300-ге жуық сөздер бар» деп көрсете келіп, оларды орыс, француз, неміс тілдеріне аударудың мүмкін еместігі туралы айтқан шетел ғалымдарының пікірін келтіреді. Және қазақтың жылқыға байланысты шыққан наным-сенімдерінің ішінде осы түлік түсіне байланысты жора-жосықтарды зерттеудің тұрарлық іс екенін дәйектей отырып, қадірленетін жылқы түсіне келгенде, алғашқы орында қаракөк, одан кейін шұбар (оның ішінде, бозшұбар, көкшұбар, байшұбар), бұлардан кейін тобылғы торы, күрең, жирен т.с.с. ретімен баяндайды. Тіпті «Абайдың әкесі Құнанбай өзінің түп-тұқиянын «Қаракөктің тұқымымыз деп ажыратқан» деген деректі де келтіріп, қаракөк түсінің қазақ дүниетанымында ерекше қастерленетініне көптеген дәлелдер келтіреді.

Бұрынғы кезде түр-түсті  тек қана өнер және әдеміліктітануда қолданған болса, бірақ қазіргі  таңда түр-түс атауы экономика  және өндіріс саласында кең қолданыста. Көптеген поэзиядағы теңеулер мен ойлар түр-түс негізінде туындаған.

Соңғы жылдары әлем тілдерінде түр-түс атауларын беретін лексикалық тілдік бірліктер құрамы мен саны жағынан күрт өзгеріске ұшырады. Бұған ағылшын тіліндегі лексикалық модельдердің әсері болып отыр. Ағылшын тілінде, әсіресе, жарнама терминдерін беру кезінде сипаттама түр-түс атаулары жиі қолданылады: олар мәдениетаралық қарым-қатынас бойынша орыс тіліне де өтіп, колоростика терминдерінің қатарын толықтыруда. Орыс тілінде негізгі түр-түс атауларымен қатар объектінің түсін нақтылайтын атаулар (изумрудный, малиновый, сиреневый), түстің реңктерін айқын көрсету үшін приставка қосылып жасалған атаулар (ярко-синий, светло-коричневый, бледно-розовый) қолданылады.

Біздің ойымызша, ассоциациялық тұрғыдан, заттың түсін нақты көрсетіп, түр-түс атауын жасау үшін сол зат ұлттың мәдениетінде бар немесе мәдениеттердің ықпалы арқылы әлеуметтік-экономикалық шындыққа енген болуы қажет. Мысалы, қазақтың ұлттық мәдениетінде бар болғандықтан, қазақ тілінің иеленушісі бидай өңді, селеу түстес, екі беті алмадай қып-қызыл, күл түстес, сүттей жарық, қарақаттай көздері, бота көз деген сипаттамаларды естігенде (оқығанда, қабылдағанда) нақты бір ассоциация тудыра алады.

Қазақ халқының түстерді жіктеуі

Қазақ халқы бүкіл өң-түсті  қылаң, баран деп екі текті  топқа жіктейді.

ҚЫЛАҢ дегені – ақ, боз, ақ боз, шаңқан, шаңқан боз, тарлан, ақ тарлан, боз тарлан, тағы басқалары.

БАРАН дегені – қара, қоңыр  көк, жасыл, қызыл, күрең, жирен, торы, сұр, күлгін, құла, шабдар, сары, солай жалғаса  береді. Қазақтың баранға жіктеген өң-түстері табиғаттағы кемпірқосақ  өң-түсі негізінде аталған деуге  болады. Біз осы жерде төрт түлік  малға тән өң-түсті, оның ішінде жылқы  түлігіне тән өң-түсті атағалы  отырмыз. «Ақтылы қой, алалы жылқы» баққан қазақ халқы жылқы түлігін  былайша түстейді:

Қазіргі түсіндірме сөздігімізде бұл сөз мағынасы — қара қоңыр, қара кер жылқы түсін білдіретіндігі ескертілген. «Алдыңғы ат баран болмай, қылаң болды, Жығылмаса Құлагер  қайда деймін» (Ақан сері).

Қазақ тілінде «баран»  сөзі тек қана малдың, оның ішінде көбіне жылқының түсін білдіру үшін қолданылады. Осыған қарағанда әрі кейбір тілдердің  дерегіне сүйенсек, әңгіме болып отырған  сөз тілімізге «кірме» сияқты.

Монғол тілінде: бараан хүрэн  — қызыл қоңыр деп түсіндіріледі. «Бараан» тұлғасының «қоқыр» мағынасын  беретіндігін осы тілдегі «бараахан» сөзінің «қараңғылау», «күңгірттеу» деп түсіндірілуінен байқау қиын емес. Монғол тіліндегі «бараан» қазақ  тіліне ауысқан деп түйін жасауға  да болар еді, бірақ парсы тілінің  дерегі бұған ерік бермейді. Иран тілінде: порранг — қою боялған қоңыр  түс деген түсінікке ие. Бұл  сөз парсылардан монғолдарға  ауысты ма әлде керісінше ме, әрине, бұл жағын ашып айту қиын, бірақ  оның алғашқы мағынасы малдың түсіне емес, жалпы түстің бір түрін аңғартуға  арналғаны бесенеден белгілі. Ойымызды парсы тілінде бұл сөздің өте  қою қайнатылған қызыл шайға  да арналып айтылуы қостай түседі. Сөйтіп, сөз төркіні парсы тілі де, алғашқы мағынасы — «қызыл қоңыр» болған деп болжам айтпақпыз.

Қоңыр түсінің  символикасы 

Халқымыздың жанына жақын  түстердің бірі – қоңыр түсі. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде»  қоңыр түсіне байланысты тура және ауыспалы сөздер тізбегі берілген, мысалы: қоңыр, қоңыр ала, қоңыр аю, қоңыр ән, қоңыр бел, қоңыр дауыс, қоңыр жел, қоңыр жүз, қоңыр көлеңке, қоңыр күз, қоңыр қаз, қоңыр леп, қоңыр салқын, қоңыр тарту, қоңыр үн». Қоңыр – жер түсі, тірлік, өмір бейнесі. Қазақ нанымында бұл түс ерекше орын иеленеді. Қоңыр– алдымен қауіпсіздік, тыныштық, мамыражай тірлік белгісі. Қоңыр сөзі түстік мағынадан басқа мынадай: қоңыр күй, қоңыр дауыс, қоңыр күз, қоңыр жел, қоңыр әңгіме, қоңыр қабақ, қоңыр тірлік, қоңыр сөз, қоңыр самал, қоңыр дала, қоңыр салқын, қоңыр кеш, қойдай қоңыр, майда қоңыр сияқты тіркестермен келіп, әртүрлі құбылыстың небір жанға жайлы, құлаққа жағымды, жүрек тебірентетін нәзік те әсем сәттерін, өмір, тіршіліктің жайбарақат, мамыражай, кейде тіпті жұпыны да сыпайы қалпын суреттейтін ерекшеліктері көзге түседі. Мысалы: қоңыр кеш, қоңыр үн, қоңыр үй, қоңыр көлеңке, қоңыр төбе, қоңырқай көз, т.б.

Көк түсінің символикасы

Қазақ халқының менталитетінің ерекшелігіне, яғни тұрмыс-салты мен  әдет-ғұрпына, наным сеніміне байланысты түр-түстердің белгілік мәні «көк»  сөзінің төңірегіне байланысты да қалыптасқан. Көк сөзі тіркескен сөздерімен сындық мағынада, күрделі аталымдық мағынада, тұрақты тіркестік (фразалық) немесе ауыспалы мағынада байланысады.

«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» көк сөзімен жасалған бірнеше күрделі сөз берілген. Мысалы: көк асық, көк жамбас, көк  желке, көк мұз, көк айыл, көк бақа, көк ми, көкбет т.б. «Көк» түсті  қазақтар ерекше пір тұтқан. Ұлт  ерекшелігін тұтастай тану үшін оның тілдік, танымдық қасиеттерін зерделеп білмейінше, пәлендей ой-пікір түюге  болмайды. Тіл дүниенің ұлттық мәдени айшықтарын бейнелеуде адамның когнитивтік (танымдық) әрекетін қоршаған ортаның  ықпалымен ұштастырады. Жылқы ішінде баранға жататын қаракөк түсінің  қазақтар үшін символдық мәні ерекше. Төрт түліктің ішіндегі көк түстісін артық тұтқандығын, ең үлкен мінәжатта, құрбандыққа «көк қасқа айтып, көк  қасқа шалу» әдетінен көруге болады. Көк сөзінің жай қарапайым  адамдарға емес, бай атақты адамдарға  қатысты қолданылатынын киім-кешек, қару-жараққа байланысты атаулардан да байқауға болады. Мәселен, көк сауыр  етік, көк тон дегендерді көк сөзін  қатыстыра атауы, тонды немесе етікті белгілі бір түске бояуына  қатысты емес. Тіліміздегі көк  етікті деген тіркес – басқалардан  тәуір, өзгелерден артық деген ұғымды береді. Көк түсінің қара сөзімен  алмастырылатыны да ұшырасады. Мәселен, өзбек әйелдері жақын адамы қайтыс болғанда, үш күн бойы қара не көк  кездемеден көйлек тігеді екен. Төртінші күні оған осы көйлекті кигізу салтын жасайды. Осы күнді және осы ғұрыпты  олар «көк киді» деп атайды екен. Бір жыл өткенде ол көйлекті шешіп, ақ көйлек кигізіп, бұл жораны «ақ  киді» деп атаған екен. Көк сөзінің  мағыналық өрісі, сөз тіркесі, біріккен сөз құрамында қолданылғанда кеңейе түседі. Айталық, көк сөзі көк мылжың, көк долы, көк жалқау, көк мұз т.б. атаулардың құрамында тұрып, нағыз, өте тіпті, әбден тәрізді күшейту мағыналарын, көк түйнек, көк сабақ, көк сағал дегенде егістің, бақша дақылдарының әлі піспеген, шикі екенін, көк етікті дегенде бай, тұрмысты деген ұғымды білдіреді. Сонымен қатар көк түс атауы «көк шөп», «көк бақа» (арық), «көк ми» (топас, ессіз), «көк долы» (ашушаң ұрысқақ), «тамағы тоқ, көйлегі көк» (тұрмысы жақсы), «көк бөрі» (адамға қатысты айтылғанда мықты мағынасында) деген сияқты өзге де алуан түрлі сөздердің құрамында кездесіп, коннотаттық компонент мағынасын танытып тұрады. Сонымен көк түсі – тек зиялылық, қарапайымдылық, ойлылық, іскерлік т.б. реңктерді білдіріп қоймастан, әр түрлі ойсыздық, сенімсіздік, тұрақсыздық т.б. ұғымдарының белгісін сипаттайды.

Көк түсіне байланысты ұғымдық белгінің түрлері

Көк 

Байлықтың белгісі: көк тонды, көк етікті, т.б.

Жастық, махаббат белгісі: көгілдір сезім, көк сағым, көк көгершін, көгілдір аспан, т.б.

Ойсыздық, сенімсіздік белгісі: көк долы, көк мылжың, көк жалқау, көк ми, көк бет, көк айыл, т.б.

Түр-түс ұғымдарын саралап, зерделей түскенде, топтастырғанда ұғатынымыз көк түс ұлттық менталитетімізді айқындауға зор септігін тигізері анық. Әсіресе көк түс – тазалық, пәктік белгісі десек, оның өзі құдіретті күш иесі, Тәңірімен, байланыста ұғынылып отыр. Байқасақ, көк сөзіне қатысты тілдік, белгілік мағыналарында жағымсыз ұғымнан гөрі, ұнамдылық белгісі басым екен.

1. Ибрайшина Г.К. Основы построения цветовых гармоний: учеб.пособие.-Алматы: КазГАСА, 2010, стр.28, 64-95.

2. Бриловская Л.В. Арт-дизайн: красивые вещи (серия «Стильные штучки», - Ростов н)Д:Феникс, 2004.-256 с., стр. 36-56.

3. Купер М., Мэтьюз А. Язык цвета.-М.: Эксмо, 2002.-144 с.

4. Лилли Саймон и Сью. Сила цвета и цветотерапия: Используйте преобразующие силы света и цвета для здоровья и благополучия /перевод с англ.-СПб.: «ДИЛЯ», 2006, 96 С.

5. Самые важные правила сочетания цветов (сост. С.Бояринова. –М.: Астрель) Полиграфиздат, 2010.-159 с.

2.Толық жарықты диапазон

3. Ашық сұр жарықты диапазон

4. Орташа сұр жарықты диапазон.