Ежелгі грек өнері. Зевстің алтың мүсіні

№ 4 ТАҚЫРЫП Актердің ішкі жан дүниесін көрерменге паш етер құралының маңыздысы – тіл туралы болмақ.

Тіл – қоғам өмірін ұйымдастырушы басты күш болуымен бірге, әлеуметтік және экономикалық өрлеу мен дамудың, халық пен қоғам өміріндегі өзгерістер мен жаңалықтардың айнасы.

Қоғамдағы өзгерістерге байланысты республикамызда жалпы білім беру жүйесін қайта құру, ұлттық мектептерде білім сапасын арттыру мәселесі қолға алына бастады. Білім беру жүйесінде енгізіліп отырған өзгерістерге сай оқу процесінде тәрбие тәсілдерін ұлттық психологияға бейімдеу, кәсіби бағдар беру, студенттердің қабілетін, талап-талғамын ескере отырып, жеке пәндерді теориялық әрі практикалық жағынан тереңдетіп оқыту іске асырыла бастады,

Тілден тиянақты білім беру мұғалімінің шеберлігіне байланысты десекте, талапқа сай жазылған тұрақты оқулық болмайынша, соншалықты жауапты міндеттің ойдағыдай орындалуы мүмкін емес.

XVIII ғасырда өмір сүрген шведтің табиғат зерттеушісі Карл Линнейдің: «Егер сен сөздерді тілді білмесең, заттарды зерттеуің мүмкін емес» - деген пікірі бар. Сөзді зеттеу, оның мағынасын, астарын, мәнін аша отырып, түпкі төркінін тапжылтпай тану оңай емес.

Сондықтан да Асан Қайғының:

Қазаққа сөз дарыған, бір сөз үшін семіріп, бір сөз үшін арыған,- деуі тегін емес еді.

«Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім» - деп Мағжан жырлаған ана тілімізді құрал ретінде қолданып, қадірлеу – перзенттік парызымыз. Актер мамандығы бұл бір жағынан ұстаздық мамандықты қоса алып жүреді. Өйткені, әр сахна төрінде айтылған сөзің белгілі бір мақсатпен көкейкесті ойыңды, халыққа деген назың болсын, төгер қаһарыңды болсын білдіреді. Сонымен әр сөзің арқылы көрермендік психологиясына әсер етіп, белгілі бір дәрежеде тәрбиелейді. Сондықтан да біз актерлер тілімізді жүз құбылтып қолдануға келетін икемділігін, дыбыс жүйесінің әсем сазды әуезін, тартымдылықпен өзгелер емес, алдымен өзіміз сезінуіміз қажет. Сонда ғана жүректен шыққан сөз, жүректерге жетеді.

ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 14/ 62

Қазақ тілі – дүние жүзіндегі ең бай, бедерлі де бейнелі тілдердің бірі. Қарап отырса, ана тіліміздің халықтың көшпелі тұрмысынан туған төрт түлік малға, аңға, құсқа тағы да басқа табиғат құбылыстарына байланысты бейнелей теңеу, эпитет-метафораға, мақал мен мәтелдерге байланысты атауларына басқа тілдерден балама табу қиын. Бір кезде ұлы Абайдың өзі: «қазақтың өзгелерден сөзі ұзын» немесе «өткірдің жүзі, кедейдің бізі өрнегін сендей сала алмас» - деп, өз ана тіліне таңырқап, тағзын еткені белгілі.

Тіл қоғамдық болғанмен, сөйлеу процесінде жеке адамдардың сөзі, сөйлеу түрінде көрінеді. Сөйлеу процесінде жеке адамдар өзіндік ерекшеліктерін қоспай тұра алмайды. Әр адамның өз сөйлеу мәнері, сөз саптау ерекшелігі болады.

Ақыл-ой тәрбиесінің негізі – сөз өнері. Жас ұрпақтың тіл байлығын молайтып, сөйлеу шеберлігін арттыру үшін, халықтың тілдің телегей теңіз, бай қазынасын, халық ауыз әдебиетінен мүмкіндігінше терең игертіп, оның қилы-қиын кезеңдері мен қызық құбылыстарын жете түсіндіріп, әр сөздің мәні мен мағынасындағы ұлан-ғайыр өзгерулер мен өңдеулерді, ауысулар мен алмасуларды, құбылулар мен құлпыруларды дәл аңғарта білу – актер үшін маңызды.
№ 4 ТАҚЫРЫП Сөйлеу өнерін үйретуде айрықша ескеретін жағдай – біріншіден, студентке текстегі сөйлем синтаксистік құрылымдағы фраза болатындығын, оның сөз таптары аталып, ол сөз мағыналарына, сөйлемдегі ойдың бір сөзге орайласа айтылуына қарай топтастырылғандықтан, оны фразеологиямен шатастырмау керектігі; екіншіден, сөйлемнің логикалық жағына көңіл бөлу. Логика – сөйлемдегі сөздердің нысанаға дәл жетуінің бірден-бір басты шарты.

Бұл жоғарыда айтылған дүниенің барлығын студент бірінші курста өзінің ең алғаш қара сөзін, я болмаса балалар өлеңін алғанда есте сақтауы қажет.

Сондықтан да, «сөз қадірін айтқан білер, жол қадірін жортқан білер», «сөз сүйектен өтеді, таяқ еттен өтеді» - дейді халқымыз. «Сөз өнері дертпен тең». Мән-мағынасына көңіл аударсақ сөздің жауапкершілігі мен артар сенім-салмағы жетерлік. Сөзден сыр, ойдан маржан теру үшін ілім біліммен бірге, актерлік шеберлік, тереңдік қажет.

Бейнелеп әсем сөйлей білу – актердің, әсіресе топ алдына шығатын актердің мәдениеттілігінің көрінісі. Өзге де қимыл, іс-әрекетің секілді, сөйлеуің де тыңдаушыңа не ғұрлым күшті әсер етсе, соғұрлым жетіле түседі.

Сөйлеу тілінде қолданылатын фразалық тіркестердің экспрессивті болуы, образдылығы басым да қарапайым болып келеді.

Сахнаға шығып, жұрт алдында сөйлегенде, тілдің ішкі мүмкіндіктерін жақсы біле отырып, ойды ойнақы да ойлы, әсерлі де көркем жеткізудің әдіс-тәсілдеріне көңіл аудару керек.

Қазақ тілі қаншалықты бай, сөздік қоры мол, тілдік тәсілдерінің алуан түрлі болғанымен, тәжірибесі аз жас лекторлардың тілімен, баяндау мәнерінен болсын актерлерде өнер адамдарының өзінен кемшіліктер кездеспей қоймайды

Атап айтсақ:

1. Сөздің сыртқы әдемілігіне, әуезділігіне еліктеп, ішкі мағынасының ерекшелігі елеусіз қалады. Тақырыптың мазмұны, тыңдаушының құрамы, мамандық ерекшелігі ескерілмесе, ұранды сөзге ұрылады.

2. Көп сөзділік, бір айтқанды қайталап, қазбалап айту.

3. Ауызекі сөйлеу тілінің элементтерін көп қолдану т.с.с.

Тыңдаушы, көрермен қауым әрбір актерден, не насихатшыдан нағыз шешендік талантты талап етпесе де, тіл заңдылығын сақтауды талап етеді.

Тіл білімінде ойды жеткізудің тілден тыс көмекші құралдарын паралингвистика ғылымы зерттейді, грекше; para – «жанында», «маңында» деген мағына білдіреді. Паралингвистика ғылымы екі саладан тұрады:

1. кинесика

2. фонация

Кинесика ғылымының негізгі зерттейдің объектісі сөйлем кезіндегі ым-ишара, қимыл-қозғалыс болса, фонация саласы сөйлеу кезіндегі интонациялық ерекшеліктерді, ырғағын, паузаны т.б. қарастырады.

Бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Мәселен сахнадағы актердің ым-ишара, қимыл-қозғалыспен сәйкес келуі керек.

Актер шеберлігінде тағы қойылатын бір талап – актердің мимикасы өзіне, жағдайға бағынуы керек.

   Мимика – адамның бет құбылыстарының өзгеруі ішкі жан дүниесінің қандай күйде екендігінің айғағы. Кейде сөзбен айтпайтын нәрсені көңілмен, қимыл-қозғалыспен беруге болады.

   Фонация – мәнерлі сөйлеу мәдениеті, шешеннің, насихатшының, диктордың немесе актердің дауыс ырғағына, интонациясына да байланысты. Өйткені сөйлеу кезіндегі дауыстың құбылуы – адамның сол өзі айтып тұрған мәселесіне қатысып, эмоциясын, сезімін білдіретіні сөзсіз. Мысалы А.П.Чехов әр сөздің айтылуына қарай мың мағынасы бар дегені де бекер емес.

Сөз өнері сурет пен музыка секілді, жалпыға бірдей жететін түсінікті нәрсе еместігін айта кеткім келіп отыр. Сөз өнері – «өнер атаулының ең қиыны және күрделісі»,- деген Бальзак. Қазақ халқының «өнер алды – қызыл тіл» деген білгір тұжырымы да тегіннен тегін тумаған.

Сөз өнері – жайлы ойымды қорыта келгенде: сөйлеген сөздерді дұрыс айта білу, әсіресе сөз ішіндегі және сөз аралықтарында, тіркестерде орфоэпияның негізгі заңдылықтарын сабақтап, әуезді де, мәнерлі сөйлей білу, оған қоса дауыс ырғағын, интонацияны қолдана білу, сонымен бірге әртүрлі бет қимылы мен дене қозғалысы, ым-ишара сәйкес келіп, бірін-бірі толықтыру арқылы тыңдаушыны

• 
  Тіл тазалығы – тілдік қатынастың сапасының бірі – оның тазалығы болып саналады. К.С.Станиславский өз еңбегінде кідірістің – қисынды психологиялық, тыныстық (лифтопауза) деп бөледі.
  
• 
   Қисынды кідіріс – сөзбен сөйлемнің ішкі мағынасын ашатын өлшемдік белгі.
  
• 
  Психологиялық кідіріс – сөзбен сөйлемнің айтылып, ойын өмірге әкелетін, яғни сол ой арқылы сөз астарын жеткізетін сахналық құрал.
  
• 
  Тыныстық кідіріс кейбір сөздерді бөліп айту кезінде немесе сөз арасында тыныс алу үшін қолданылатын аялдама. Демек, қисынды кідіріссіз сөйлеген сөз сауатсыз, психологиялық кідіріссіз сөйлеген сөзде өмір, тіршілік болмайды. К.С.Станиславский: «Сөзің салмақты, үндемегенің әдемі болсын».
  

1.  мұрын қуысы

2.  жұтқыншақ

3.   көмекей

4.   кеңірдек

5.   екі бронхы

6.   екі өкпе

Өкпе – тыныс жүйесінің негізгі мүшесі болып табылады. Тыныс жүйесінде газ алмасу тек өкпеде болады. Қалған бөлігі өкпеге ауаны кіргізіп және шығаратын жолы болып есептеледі.

Тыныс алу демекші осы тақырыпқа орай есіме бір оқиға түсіп тұр.

Біздің бірінші курс кезіміз болатын, сахна тілі пәнінің бірінші сабағы басталды. Сахна тілінен дәріс беретін ұстазымыз М.Н.Әбзелбаев ағайымыз барлығымызды сахнаға шығарып, терең дем алуымызды сұрады. Мұндай тапсырма барлығымызға бір түрлі қызық көрінді. «дем алу дегені несі? Былайда демалып тұрған жоқпыз ба?» - деген ойларда басымызға сан кіріп шықты. Не болсада дем алайық деп бар күшімізбен терең тыныстадық. Ағайымыз әрқайсымызға жақындап келіп: «Дұрыс тыныс алып тұрған жоқсындар» - деді. Бұл жауап бізді толғандырмай қоймады. Ол кезде қайдан білейік, барлығымыз тыныстаған осы екен деп, бар күшімізбен екі иығымызды көтеріп, көкірегімізді кере дем алғанбыз. Кейін келе ағайымыз дұрыс тыныс алу қалай жүзеге асатынын айтып, түсіндіріп, көрсетті. Бұл мәңгі есте қалатын студент кездегі оқиғалардың бірі болып жадымда сақталып қалған еді.

ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 17/ 62

Сонымен тыныс алуға келсек, негізінен сөйлеу аппаратына жататындар төменгіде айтылатындар: өкпе, кеңірдек тарамдары, кеңірдек яғни трохея, көмекей, жұтқыншақ, ауыз қуысы және қосымша қуыстары мен мұрын қуысы.

Адамның денесінің ішкі қуысы екі жартыға демді ішке тартудың ең басты бұлшық еттері:

1.   көк ет

2.   бауыр ет

3.   диафрагма

Диафрагманың астында – құрсақ қуысы орын алады. Ол ішкі органдармен асқазан, бауыр, көк бауыр, шектермен толыққан.

Ал диафрагманың жоғарғы жағында кеуде қуысы орналасқан. Ол біздің организмімізді өмірлік қызметпен қамтамас ететін жүрек және өкпемен қамтылған.

Жалпы тыныс түрлеріне тоқталсақ, тыныс алу яғни дем алу дыбыстық қуат күші, күре тамыры болып табылады. Тіл білімінде оның екі түрі бар:

1.физиологиялық – органдардың қызметі және оны реттейтін заңдылық. Үнсіз тұрғанда тыныс алу аппараттары оны оттегімен қамтамас етеді. Дем алғанда ол өкпеге барады, ал шығарғанда кеуде көмірқышқылмен қысымнан босайды. Сонымен, бұл түрін – физиологиялық немесе газ алмасу деп атаймыз.

2. фонациялық – сөйлесу мүшелерінің қызметі нәтижесінде тіл дыбыстарының айтылуы. Әңгіме үстінде дем алмай тұрмаймыз. Дәл осы кезде, дем алудың физиологиялық қызметіне дауыс келіп қосылады. Мұны фонационды немесе тіл дыбысының пайда болуы дейді.

Осыған орай дем алудың үлгілеріне де тоқталғым келліп отыр. Жалпы дем алудың 3 түрі бар:

1. кеудемен – көкірек кере дем алу. Дем алудың бұл түрі кеуденің жоғарғы және орта бөлігінде өтеді. Иықпен жұмыс – ауа жұтып, дауысты әлсірітеді. Жоғарыдағы менің бірінші курстағы оқиғам осының өмірлік айғағы деуге де болады. Бұл «қалай дем алу керек?» - деген сұраққа көрсетілген мысал деп санасаңыз да болады.

2.  Ішпен – тыныс алудың бұл түрі кеуденің төменгі тұсында өтеді. Бауыр еттері төмен түсіп, көтерілуінен дем жеңіл алынады.

3. Аралас диафрагмалық – кеуде бұлшық еттерімен іш қатпары бір мезгілде іске қосылады. Яғни толық дем алғанда кеуде кеңіп, дыбыс жолдары ашылады.

Міне қымбатты құрбым, бұл тыныс алу түрлеріне шолу болатын. Тыныс алу жолдарның құрылысы мен қызметі мен танысып, біз өз дауысымыздың өрісін кеңейтіп, мүмкіндігін жақсартатынымызды ұмытпауымыз қажет.

Ұлы сахна реформаторы К.С.Станиславский бір кезде Италияның атақты трагигі Т.Сальвиниден: «Трагедияны ойнау үшін не керек?» - деп сұрағанда Сальвини: «Дауыс, дауыс және де дауыс» - деп жауап беріпті.

Сонымен Сальвинидің осы сөзін келесі түсініктермен ұштартыруға болады.

ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 18/ 62

Адам дауысы жүрек тебірентер әсем ойды, қайғы кернеген ашулы көкіректегі зарды, махаббат оятқан кіршіксіз сезімі мен дұшпанға деген қайырымсыз ыза-кегін жеткізетін құрал болып табылады. Кейбір жастардың ішінде ойды тек интонация арқылы іздейтіндері де болады. Бұл дұрыс емес. Бұл қателік – ол артистің әріптес серігіне деген дұрыс қарым-қатынасты таба алмағандығынан, автордың сөзін өз сөзі ете алмағандығынан, кейіпкердің мінез-құлқын терең түсіне және аша алмағандығынан туады.

Сондықтан да артистің дауыс байлығы – ойнайтын кейіпкерінің жан байлығын көрсетеді. Ал сөзді сырттай әшекейлеу артистің ойнап жүрген кейіпкерінің жанын тайыздатып, сұлулығын жояды.

Иә, актерліе шеберлік болса, дауыс табылады деген ұғымда бар. Бірақ, бұлда қате ұғым. Дауыс – оның шығармашылық қаруының ең маңызды бөлігі. Демек, дауыс – алуан түрлі аспаптар оркестрі. Ол жай ғана оркестр емес, құлаққа жағымды, жүрекке жылы, әрі адам жанын баурап әкететін аса нәзік сезім, ол ойды жетектеп, қиял қанатымен самғатар сиқырлы оркестрі болуға тиіс.

Адам үні әрі жеңіл, әрі жарқын күмістей сыңғырлап, саф алтындай мінсіз болуы керек. Актер ырқынан шықпайтын, кез келген ырғаққа түсіп, кез келген әуенмен шырқап, шығатындай икемді, ширақ болғаны жөн. Үннің нақшы мұқамы арқылы адам жанының күрделі иірімдерін ашып, нәзік сезімдерімен ой сілемдерін дәлде анық жеткізуге тиіс.

Жалпы драмалық дауыс күшінің дәрежесін 3 топқа бөлеміз:
1.кеуделік немесе төменгі регистр.

2.бас немесе жоғарғы регистр.

3.аралас яғни орта регистр.

Регистрлердің шектелуі әр түрлі. Олар әрбір адамның өзіндік дауыс ерекшелігіне, дауыс айырмашылығына тікелей байланысты болады. Әлбетте, дауыс мәнері көбіне оның табиғи мүмкіндігінен анықталады. Соған қарамастан жүйелі жаттығу дауысты шынықтырып, оны қалыптастырады. Ол жаттығулармен кітаптың соңында таныс боласыздар. Дауысты мынадай сапалық тұрғыдан айырып, ажыратады. Олар:

1.диапазон.

2.дауыс биіктігі.

3.дауыс ырғағы.

4. дауыстың күші.

Бастағы мидан «бұйрық» алған бұлшық ет талщықтары қысқарады және белгі берілген жиілікпен дауыс саңлауы ажыратылады. Дауыстың күші – дауыс желбезегі тербелісінің ауытқу еніне байланысты болады. Созылмалы қабырғаларымен және ауамен толыққан, тұйықталған қуыстар жақсы резонатор болып табылады. Олар өздерімен тыс туындаған тербеліске жауап беріп, қоюландырады. Сөйтіп, үнді күшейте түседі. Құрамы бойынша күрделі үн көлемі мен формасы әртүрлі резонаторлық қуыс жүйесінен өткенде сүзгіден өткендей әсерде болады. Сөйтіп, нәтижесінде біз қабылдайтын үн өз мәнерін, тембірін табады.

• 
  әуезді ән салу
  
• 
  көркемсөз оқу жолдарын жетілдіру
  

Актер дауысы зор, икемді, барынша кең диапазонды және сахна мен көрермен залында кез келген жағдайда төзімді болуы керек.

Бірінші курстан бастап, дикциямен және тыныс алумен жұмыс істеу «дауыс қоюдың» - бастамасы.

• 
   Дикцияның өзі латын тілінен алғанда «айту», «ойылу» деген мағынаны береді. Оған көмек етіп, дыбыстайтын мүшелер:
  

Сонымен қатар артикуляциямен және тыныс алумен жұмыс, резонаторды тексеру – бұның барлығы да дауыс қоюға қызмет етеді.

Сонымен қатар жүйелі жаттығу нәтижесінде дауыс үнділігімен алысқа жетіп, тембрі баий түседі. Бас резонатор дауыстың алысқа жетуіне көмектессе, ал кеуде резонаторы оның тембрін қамтамасыз етеді. Бас резонаторына тоқталсақ:

  Бас резонатор – ол көмекейден жоғары орналасқан, күрделі қуыс жүйесінен тұрады. Оның бір бөлігі үнемі өз формасында және сөйлеу процессінде өз көлемін өзгертіп отырады.

Ал көмейден жоғары орналасқан барлық органдар «жалғалмалы труба» - деп аталады. Олар: жұтқыншақ, мұрын қуысы, тіл ауыз қуысымен тістермен, қатты және жұмсақ таңдаймен, төменгі жақ сүйектері жатады. Бұл органдар сөйлеу

ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 20/ 62

процессі барысында артикулярлы резонаторлық, дауысты дайындау функцияларын атқарады.

Міне, әр актер баланың деген студент осыларды білуі қажет деп санаймын. Өз құрылысыңды, күшіңді, мүшелеріңнің, денеңнің қасиет құрылысын білген сайын, оны бір мақсатқа жұмылдырып, еңбек етуің де қарқынды болмақ. Әр адам өзінің жанының «инженері» - деген ұғымы да осыдан болмақ.

Осыған орай мысалға бір аспапты атайық, мысалы – баян, не болмаса домбыра. Сен оның құрылысын жақсы білсең, оның қанша құлағы, ішегі, қатпары, баспасының қанша екенін білген соң ғана барып, оны өз дауысына қарай сай қылып күйлеп, яғни құлағын келтіресің. Ал бұл кәсіпті жаңа бастаған, түк білмейтін адам қалай аспапты күйлейді, яғни оған қанша сағат, қанша қажырлы еңбек керек, ал ол аспаптың қыр-сырын, құрылысын білетін адам қалай күйлейді және қанша минутта, міне осы секілді одан да, өзін жетік білсе өзімен ары қарай қарқынды жұмыс істеуіне де мол мүмкіншілік бар.

Міне бұл жоғарыда айтылғандардың барлығы, біздің келесі үлкен бір бөлімімізге әкеліп тіремек. Ол студенттің текстпен жұмыс істеуі.

Мына менің осы еңбегімді оқыған студент болса, оның өзінің бір артықшылығы бар екенін білсін, өйткені ол «сахна тілін» пәнінің негізгі «қаңқасымен» таныс, яғни өзімен десе де болады.

Енді келесі кезек сол қаңқаны етпен, қанмен, тамырмен тағы да өзгемен толықтыру ғана қалды, яғни оған жан бітіріп, бір жүйеге келтіру қажет.

Студенттің бірінші курс кезінде ең алғаш сөз әрекетін қолданатын тексті – ол балалар өлеңі, сосын қара сөз, монолог, батырлар жыры. Яғни бұл тапсырмалар әр курс сайын қосылып отырады, ең бастамасы балалар өлеңдері болса, екінші сатыда қимыл қосылған өлең, артынан қара сөз тағысын тағы кете бермек. Бұл тақырыпқа менің әлі тоқталып, тұжырымдамаларыммен толықтырарым хақ. Ал қазірше сол текстпен жұмысты бастамас бұрын құрбым, сіздерді келесі түсініктермен таныстырғым келіп тұр, бұларды біле отырып жасаған жұмысыңыз мәнді және мәнерлі болмақ.

Қандай бір кішкене текст болсын, оның паузалы кездері болады. Біз оның ережесін білмей тұра, бір «құдіретпен» - деуге де болады тоқталамыз. Ал оған ғылыми түрде – кідіріс деп ат қойылған. Сонымен:

  Кідіріс – К.С.Станиславский кідірістің қисынды яғни (логическая пауза, психологиялық, тыныстық(лифтопауза)) деп 3 түрге бөлген.

  Қисынды – сөзбен сөйлемнің ішкі мағынасын ашатын өлшемдіе белгі.

  Психологиялық – сөзбен сөйлемнің айтылыр ойын өмірге әкелетін, яғни сол ой арқылы сөз астарын жеткізетін сахналық құрал.

 Тыныстық – кейбір сөздерді бөліп айту кезінде немесе сөз арасында тыныс алу үшін қолданатын аялдама.

Демек, қисынды кідіріссіз сөйленген сөз – сауатсыз, психологиялық кідіріссіз сөйлеген сөзде өмір тіршілік болмайды. Есіме Станиславскийдің: «Сөзің – салмақты, ал үндемегенің әдемі болсын»,- деген қанатты сөздері еріксіз түседі.

ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 21/62

Әр студент текстпен жұмыс олардың алдында оның қандай жанрда жазылғанын, әдеби саланың түрлерінің қайсысына жататының алдын ала зерттеп білуі керек.

1.Ю.А.Васильев «Сценическая речь» С-Петербург, 2005

3.Сценическая речь «ГИТИС». Москва, 2006

4.Искусство речи «ГИТИС». Москва, 2007

5.З.Қабдолов «Сөз өнері» Мектеп, 1976

6.С.А. Қасқабасов»Ел қазынасы ескі сөз» Ғылым, 1994

7.З.Ахметов «Өлең өрнегі» Мектеп, 1976