Пікірталас нүктесі қойылды ма?

(Тағы да латын әліпбиі һақында...)

Латын әліпбиі, әлемде кеңінен қолданылады. Б.з.б. 7 ғасырдада Римде грек және этрус әліпбиінің тармағы ретінде пайда болып, б.з. 1 ғасырында қалыптасты. Жазу оңнан солға немесе солдан оңға қарай (брустрофедон бойынша) жазылып, бағыты әрдайым алмасып отырған. Б.з.б. 4 ғасырдан бастап жазу тек солдан оңға қарай жазылды, алғаш 20 әріп болды. Әліпбиге б.з.б. 230-жылдары G, Y және Z әріптері енген, соңғы екеуі грек тілінен кірген сөздер үшін алынған, ал J, U, W әріптерінің қолданылуы қайта өркендеу дәуіріне жатады. Орта ғасырда Латын әліпбиі Еуропаға тарады, Африка, Америка және Азия халықтары пайдаланды. Латын сөздерін оқуға негізделген әріп таңбалары қалыптасты. Қазіргі латын әліпбиінде 25 әріп бар. Дауысты дыбыстар созылыңқы және қысқа айтылады, осыған байланысты сөздердің мағынасы өзгереді: līber — тәуелсіз, liber — кітап. Латын әліпбиінде алты монофтонг (бір дауысты) — а, е, і, о, и, у, сондай-ақ төрт дифтонг (екі дауысты) — аи, еи, ае, ое бар. Дауысты дыбыстардың санына, орналасу тәртібіне байланысты сөзге екпін түседі, буындар да осы негізде жабық (дауыссызға бітсе) және ашық (дауыстыға немесе дифтонгқа аяқталса) болып бөлінеді.

XІX ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ оқығандары қазақтың ұлттық жазба әдеби тілін қалыптастыру үшін, оның дыбыстық жүйесін дұрыс бере алатын жаңа алфавит қабылдауды не қолданылып жүрген араб графикасын біраз жетілдіруді күн тәртібіне қоя бастады. Сол тұстағы мерзімді баспасөз беттерінен қазақтың орысша оқығандарының арасында араб жазуының кемшіл тұстарын сынай отырып, қазақ жазуына орыс графикасын енгізу жайында мақала жазушыларды да кездестіреміз. Міне, осы пікір ағымын өз мақсаттарына шеберлікпен пайдаланып қалғысы келген орыс миссионерлері араб жазуының түркі тілдерінің дыбыстық жүйесін дәл бере алмайтындығын айтып, оның орнына орыс графикасын уағыздай бастады. Олар араб жазуын тастап, орыс жазуына көшуді насихаттауды орысша оқыған қазақ жастары арқылы жүргізуді көздеді. Бұл жайында өз кезінде Н.И. Ильминский былай деп жазды: “Орыс мектептерінде тәрбие алған қазақ жастары арасында сөз жоқ мұсылман дініне салқын қарайтын, өз ана тілдерін жанын сала сүйетіндер бар. Соларға орыс алфавитін қазақ тілінің өзіндік ерекшелігін сақтаудың негізгі амалы деп ұғындыра алсақ, олар қырғыз тіліне орыс алфавитін енгізуде көп нәрсеге көмектесе алар еді”.

1912 жылы Ахмет Байтұрсынов «Қазақ» газетінде жариялаған «Бастауыш мектеп» атты мақаласында әліпби мәселесі төңірегінде «Қазақты орысқа аударамыз деген пікір бәрін бүлдіріп отырған. Тұтынып отырған араб қарпін тастатып, орыс қарпін алдырамыз дейді. Сол үшін балалар ана тілімен оқымай, орыс тілімен оқысын, ана тілімен оқыса да орыс қарпімен оқысын дейді. Өкіметке керегі мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тілде, бір дінде, бір жазуда болуы, ал халыққа керегі- өз діні,тілі, жазуының сақталуы» деп, миссионерлік жолмен енгізгелі отырған орыс жазуларынан бас тарту қажеттігін ашық жазды.

1920 жылдары араб қарпін тастап латынға көшу қажет деген мәселе күн тәртібіне қойылды. Қазақ зиялыларының бірсыпырасы осы пікірді қолдады. Қызу пікірталастар, айтыстар, дөңгелек үстелдер басындағы ойлар баспасөз беттерінде жарияланды. Белгілі қоғам қайраткері, журналист Әбдірахман Байділдин “Біздің жобамыз” атты мақаласыңда Мәскеуде қызметте және оқуда жүрген қазақ жастарының латыншылдар ұйымын ашқанын айтады. Күн тәртібінде бұл мәселенің неге қатты қойылып отырғанын айта келіп, “Елді сауаттандыру керек. Бұл игі істі тездетуге араб әрпі жарамсыз, тез хат танытып, тез жаздыруға қолайсыз. Оның баспа ісіне де кедергілері көп. Саны 24-28, ал басуға, жазуға келгеңде 100-ден асады. Шым-шытырық нүктелер көп, жазу оңнан солға қарай, ал цифрлар солдан оңға қарай оқылады, пән белгілеріне жарарлық таңбалар жоқ” деген уәж айтады. Ә. Байділдин осы ескі әріптерді жамап-жасқап кәдеге асырайық дегендерді алға қарай дамуда жауыр ат пен шиқылдаған сынық арбаны тастағысы келмегендер, арабшылдар “ескішілдер”, ал, латын әрпін өзі жүйрік, өзі берік отарбаға теңеп, мұны жақтаушылар “жаңашылдар” деп баға береді.

Мәскеуде, Тәшкентте латыншылдар ұйымдары құрылды. 1924 жылы маусым айында Орынборда әліпби ауыстыру мәселесін талқылау мақсатында Қазақ-қырғаз білімпаздарының тұңғыш сиезі ұйымдастырылды. Аталған жиында қоғам қайраткері Нәзір Төреқұлов:«Біз қазаққа латын әрпін күшпен алдырғалы отырғанымыз жоқ. Латын әрпі үйрену, жазуға тым пайдалы, жеңіл. Түрік (араб) әрпінің біреуі төрт түрлі, латындікі бір ғана түрлі» деп, латын әліпбиі Қырғыз, Өзбек, Түрік сынды шығыс елдерінде қолдау тауып отырғандығын да айтты.

Алаш арыстарының әліпби мәселесі жайлы пікірталасын сол тұстағы «Еңбекші қазақ», «Ақ жол», «Жаңа мектеп» сынды басылымдарда кеңінен жариялады. «Еңбекші қазақ» газетінің жауапты хатшысы Ерғали Алдоңғаров «Өнердің басы - әліпби» тақырыпты мақаласында «заман талабы, өркениетке жету жолы – латын таңбаларына көшу болып отыр. Партия жолынан таймай, бірте – бірте осы әріпке көшкеніміз жөн. Керітартпалыққа салынбалық» деп жазды. Алаш арыстарының көпшілігі араб таңбаларын тастап, латынға көшуге қарсы болды. Қошке Кемеңгеров: «мұндай өзгеріс жасауға қазақтың қалтасы тайыз, күші келмейді»деген пікірде болса, Елдес Омаров «қазаққа жаңа әріптің крегі жоқ, біздің маңдайымызға біткен ұлт әрпіміз бар. Өгей әріп қазаққа жанаспайды» деген ұстанымда болды.

1926 жылы наурыз айында Баку қаласында тағы да Түрік білімпаздарының жиыны өтті. Қазақстаннан аталған сиезге ахмет байтұрсынұлы, Біләл Сүлейұлы, Елдес Омарұлы,Әзиз Байсейітұлы барды. Сиезге Бартольд, олденбург, Крымский, Менсель сынды ғалымдар да қатысты.

Латын графикасына көшуге байланысты айтыс-тартыс 7-8 жылға созылды. Әбдірахман Байділдин “Латын әрпін аламыз деу бұрынғы миссионерлердің жолы” деген арабшылдардың пікіріне қарсы дау айтады. Бұл сөзді 1923 жылы Ахмет Байтұрсынұлы айтса, 1927 жылдың қысында Қызылорда өткен айтыста Ілияс Ахметұлы дәлел ретінде тілге тиек еткенін еске салады. Ілияс Ахметұлы “Латын әрпін алу мәселесі Октябрь төңкерісінен кейін туып отырған жоқ. Октябрь төңкерісінен бұрын патша отаршылдық саясатты күшейткен заманда туғандығы анықталады. Орыс патшасы татарды жеңіп, Азияны өзіне қаратып, Азиядағы елдерді үйрете бастаған заманнан бері қарай латын әрпінің бір тарауына орыс әрпін алдыруға күш салды. Орыстың миссионерлері азғырып, дінін, нілін бұзу үшін, орыс қылу үшін, оларға ылайықтап дербес әріп шығарды. Латын әрпі түсін бояп келген бұрынғы Күншығыс елдеріне шығарған орыс әрпінің дәл өзі” – деген екен. Қаламгер Әбдірахман Байділдин: “… бұл сөздің дұрысы да бар, бұрысы да бар. Дұрысы орыс патшасының ұсақ ұлттарға, шығыс елдеріне отаршылдық саясат жүргізіп, ділін жоюға кіріскені бар дейді де, әрі қарай үңілмейді, тереңдемейді. Ілияс бұның бәрін неге айтып отыр, болмаса көздеген мақсаты бар ма? Біздіңше, суға кеткен тал қармайдының кері. Латыншылдар – миссионерлер, латын әрпін алу – отаршылдық дегенге қәзіргі заманда кім сенеді” – дей келіп автор: “бұл пікір дүмшелік, осындай да дәлел бола ма?” – деп танданады. Алайда, “тарих – сабақ” демекші, сол тұстағы латыншылдар Ильяс Ахметұлы сынды қаламгерлердің ақиқат пікірлеріне құлақ аспай, отарлаушы биліктің айтқанына көніп, айтағына жүріп, латын таңбаларын насихаттап даурығуы, баспасөз арқылы бүкіл жұртты адастырғаны шындық. Бүгінде "өркениетшіл" латыншылдарымызды ұрандатпай, науқаншылдыққа салынбай, сабырға келуді үндейтін жарияланымдар да, авторлар да баршылық. Жоғарыдағы І. Ахметұлының пікіріне астарлас “Біздің кәсіби тілтанушы мамандарымыз, ғалымдарымыз, жалпы зиялы қауымның өкілдері XІX ғасырдан бері дүркін-дүркін пікірталас, айтыс туғызып келген латын мен кирил, кіші грек алфавитінің Финикий алфавитінен шыққандығын білетін мезгіл жетті. Түпкі жаратылысы кіндіктес, өзіне тән шамалы ерекшелігі ғана бар латын мен кирилл үлгісіндегі қазақ жазуының қолданыстағы мүмкіндігі тепе-тең. Демек бұл екі алфавиттің бір-бірінен елеулі графикалық артықшылығы жоқ” деген белгілі ғалым Аманқос Мектеп пікірі бүгінгі мерзімді басылымдарда жиі көрініп жүргенін айтқымыз келеді.

Алаш арыстарынан латын әліпбиіне қатысты Смағұл Сәдуақасов: “Жұрт түсінбейді. Молдалар қарсы болады. Латын әрпін алудың саяси жағынан қорқынышы бар. Алғандардың да жұмысы жүрмей жатыр”деген пікірі арқылы мәселеге сақтықпен, сергек қарау қажеттігін ескертсе, Қошке Кемеңгеров: “Ленин ақсақал он жылдың ішінде сауатсыздар сауатты болсын деген еді. Мұндай жаңалықтарға желігіп кетсек, мәдениет істерімізге бөгет болады” деген көзқарасын айтыстарда білдірді. Міржақып Дулатов та “латын әріптері мейлі өзгерсін, мейлі өзгермесін, біздің қазақша хат танитындарымызға шетінен жат” деген көзқараста болды.

Әбдірахман Байділдин бұған “… арабшылдардың мектеп, кооператив, кітап керек дегендері дұрыс. Ырасында, бізге соның бәрі керек қазіргі қалпынан гөрі, сапасының жөнделгені жөн. Бұған біз де қосыламыз", – дей келіп, – “Ақаң да, Сейіт Баттал да шын көңілдерімен айтпайтын сықылды, немесе латын әрпін керексіз қылып көрсету ғана” деп болжам жасайды. Бұның себебін автор “… керектердің қай-қайсысын болсын әріпсіз жүзеге асыруға бола ма? Кітап шығару, білім беру жұмысын алға бастыру үшін, көңілдегідей көркейту үшін, жарамды, жақсы әріп керек” деп түсіндіреді.

ХХ ғасыр басындағы «арабшылдар» мен «латыншылдар» пікірталасы 7-8 жылға созылды. 1927 жылы 19-қарашада Халық Комиссарлар кеңесінің шешімімен Жаңа қазақ әліпбиінің орталық комитеті құрылды. Аталған шешім негізінде комитеттің төрағасы - Нұрмақов Нығмет болса, мүшелікке Тоқтабаев Кәрім, Жандосов Ораз, Байділдин Әбдірахман, Ермеков Әлімхан, Тоғжанов Ғаббас, Шонанов Телжан сынды қайраткерлер тағайындалды .

1929 жылы 24-қаңтарда Қазақстан Орталық Кеңес Комитеті ІV-cессиясында “Латын әрпі негізінде құрылған жаңа қазақ әліпбиі Қазақстанда мемлекет әліпбиі деп саналсын” деген қаулы қабылдады. Осы қаулыдан кейін 1931 жылдың 1-қазанынан әрі қарай барлық мекемелер, кооперативтер, түрлі кәсіпорындар мен ұйымдар істерін жаңа әліпбиге көшіруге тиіс деп табылды. Жаңа әліпбиге көшуге әзірлік жүргізілді. 1930 жылдың қаңтарынан бастап газет, журнал, кітаптар тек жаңа әліпбимен басылуы тиіс болды. Қазақстан оқу комиссариатына 1931-32 жылғы оқу жылдары барлық мектептер тек жаңа әліпбимен оқытылатын болсын деп нұсқау берді. Сессия Халық комиссарлар кеңесіне, оқу комиссариатына, орталық шаруашылық кеңесіне, баспа орындарына тапсырма берді.

Қазақстандағы аз ұлттардың (өзбек, дүнген, татар т.б.) жаңа әліпбиге көшуіне тиісті қолқабыс көрсету Орталық жаңа әліпби комитеті мен Оқу комиссариатына тапсырылды. Осы екі мекемеге Қарақалпақ автономиялы облысының жаңа әліпбиге көшуіне назар салып, оқу құралдарын бастыру шарасын жіті қадағалауды ескертті. Жаңа әліпбиді жүзеге асыру барысында жаңа әліпби орталық комитетіне мемлекеттік басқару орыңдарындай толық құқық берілді. Үлкен жауапкершілік жүктелді. Жаңа әліпбиді алу жөнінде үгіт-насихатты күшейту, әліпбишілердің ерікті қоғамдарын, ұйымдарын, үйірмелерін көбейту, олардың істерін жандандыру шараларын жүзеге асыру жүктелді. Осылай латын таңбалары қазақ елінде 10 жылдан астам уақыт қолданыста болып, 1940 жылдарға қарай ешқандай талқыға салынбастан, үкімет қаулысымен кириллицаға ауыстырылды. Бір ғасырға жуық куақытты артқа тастап, латын таңбалары тәуелсіз мемлекетіміздің есігін тағы қақты. 1991 жылы Түркия мемлекеті сыртқы істер министрлігінің бастамасымен Анкара қаласында Егемендік алып, Тәуелсіз ел болған ТМД елдерінен Әзербайжан, Өзбекстан, Түрікменстан, Қырғызстан және Қазақстаннан арнайы шақырылған бір топ ғалымдардың (Ә. Қайдар, Е. Қажыбек, С. Батыршаұлы) жиналысы өткізіліп, онда латын жазуына өту мәселесі және осыған орай түркі халықтарының тілдік ерекшеліктеріне сәйкес, латын таңбаларына көшу мәселесі қарастырылды. Қазақстаннан барған ғалымдар қазақ тілі үшін латынның отыз төрт таңбасы жарамды деп тауыпты. Осыдан кейін 1994 жылы Анталия қаласында дүниежүзілік түркітану құрылтайын өтті. Қазақстан делегациясын бастап барған академик Әбдуәли Қайдар латын мәселесі жайлы „ Егемен Қазақстан” газетіндегі мақаласында былай дейді: „Түркі халықтарының жер жүзілік құрылтайында латын жазуына көшу арнайы сөз болып „латынға өтеміз” деп Түркияның көне әдеті бойынша „іс бірлігі, тіл бірлігі, дін бірлігі” деген девизбен, темір төстің үстіне қойылған, қыздырылған ат тағасын әр делегация атынан бір-бір адам балғамен үш рет соғып „берген сертке берік болу” салтын орындап тарасқан едік. Міне, осы берген сертке берік болудың жолы деп, мен Алматыға келгеннен соң Елбасына ашық хат жазып, осы идеяны қолдап, оны газетке жарияладым” . Ғалымның елбасына жазған ашық хатынан кейін Егемендігін алған қазақ елінде әліпби мәселесі тағы көтерілді.

2006 жылдың 24 қазанында өткен Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: «Қазақ әліпбиін латынға көшіру жөніндегі мәселеге қайта оралу керек. Бір кездері біз оны кейінге қалдырған едік. Әйтсе де латын қарпі коммуникациялық кеңістікте басымдыққа ие және көптеген елдер, соның ішінде посткеңестік елдердің латын қарпіне көшуі кездейсоқтық емес. Мамандар жарты жылдың ішінде мәселені зерттеп, нақты ұсыныстармен шығуы тиіс. Әлбетте, біз бұл жерде асығыстыққа бой алдырмай, оның артықшылықтары мен кемшіліктерін зерделеп алуымыз керек», – деген болатын. Латын әліпбиіне көшірілген көршілес мемлекеттердің тәжірибесін назардан тыс қалдырмауды да осы жиында тапсырған еді.

Әрине, пікірталас болған соң, сан түрлі пікірлер айтылады. Бір ғалымдарымыз 2025 жылды күтпей, әрі кетсе 2015 жылы латынға өтуіміз керек десе, бірі 2017 жылы болатын ЭКСПО көрмесіне дейін латынға көшіп үлгеру керектігін айтады. Қазірдің өзінде латын әліпбиіне қатысты 100-ге тарта жобаның үлгісі бар екен.    Қазір «Латын әліп­биіне өтеміз бе, өтпейміз бе?» деген мәселе емес, «Қалай өтеміз?» деген сауалға жауап іздестіре бастағандаймыз. Ғалымдарымыз латынға сатылай көшгу керек, алдымен қолданыстағы жазуымызға реформа жасап алуымыз керектігін тілге тиек етеді. Бүгінгі жазудың емле-ережесі – орыс-қазақ әліпбиіне келеді. Қазақтың сөзінің әрбір үндес әуезін сақтайтын және морфем құрамын, буын тұрқын, тасымал ережесін бұзбайтын әліпби жасау қажеттігіне баса назар аудартады.

Ең бастысы қандай әліпбиге көшсек те қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне негізделіп, жаңа әліпби қазақ жазба тілінің жүйеленуіне, оның мәдениетінің дамуына үлес қосарына сеніміміз мол.