Сәулеленудің шекті мөлшері

8.5.5 иондалған сәулеленудің өзгеруі

• 
  Индикаторлар -
  

-индикаторы – β және γ сәулелену мөлшерінің нысана бағасы және көрсету бойынша радиационды шолудың аспаптары;

-рентгенметрлер – рентгенді және сәулелену мөлшерінің қуаттылығын өлшеу үшін қолданылады;

-радиоөлшегіштер – қондырғылардың, ауа көлемінің, беттерінің радиобелсенді зардап шегу деңгейін, α и β-бөлшектер мен γ- сәулеленудің деңгейін анықтау және табу үшін қолданылады.

-дозиметрлер – γ-сәулеленумен қатар қауіпті ошағында болу уақытында жекеленген құрамынан алатын сәулеленудің қосынды мөлшерін анықтау үшін қоланылады;

-тұрмыстық аспаптар – жұмыс және тұрмыс бөлмелерінде, мекендегі радиационды жағдайды бақылау мақсатымен халықтың жеке қолданылу үшін арналған. [1, с. 131-132; 2, с. 286-289].

8.5.6 Сәулеленуден ағзаны қорғау

Жұмыс орнында сәулелену мөлшерін (Р) мына формула бойынша анықтауға болады:

К_а – кестеден алынатын гамма-тұрақты изотопы;

t – сәулелену уақыты,ч;

R – арақашықтық , см.

Сәулеленуден қорғану үшін үш әдістің бар болуы осы формуладан шығады: уақытпен, арақашықтық және экрандаумен қорғау.

Жеке қорғану заттары (ЖҚЗ) ретінде халаттар, комбинезондар, қабықты киім, қолғап, пневмокостюмдер, респираторлар, газқағар болып табылады. Көзді қорғау үшін көзілдірік қолданылады. Бүкіл қызметкерлерде жеке дозиметрлер болу керек.

Зиянды әсерден қорғану үшін радиопротекторлер (дәру-дәрмектер) қолданылады. Егер сәулелену алдында ағзаға енгізілген болса және сәулелену кезінде оның құрамында болса, онда ол белсенді әсер етеді. РС-1 препараты жедел әсер ететін радиопротекторы болып табылады, қорғау эффекті 40-60 мин болады және 4-6 сағ сақталады. Шұғыл әсердің Б-190 препараты, эффекті 5-15 мин болады және 1 сағ сақталады. РДД-77 препараты - ұзақ әсерлі, қорғау эффекті екі тәуліктен кейін болады және 10-12 тәулік бойы сақталады.

Ағзаны радиациядан қорғайтын жемістер мен жидектер - өріктер, жүзім, алмұрттар, мүк жидек, қарлыған, бүрген, итмұрын, алмалар және т.б. Радияцияға жақсы бір қарсы болатын сәбіз көкөнісі саналады. Радионуклидтердің кішігірім мөлшері крахмалда, қантта, қарақатқа, тазартылған өсімдік майда болады.

Тағамдардың радиоактивті ластанудың мүмкін деңгейі – килограмға немесе литрге 4 килобеккерел (4кБк/кг (л)).

Салауатты өмір сүру – ағзаға жақсы сүйеу: витаминдермен байытылған сапалық қоректену, дене тәрбиесімен айналасу, мойша, темекі мен алкогольды қабылдамау.

[1, б.132-134;2, б.291-295].

Биологиялық қауіп тірі объектілерден пайда болады. Биологиялық қауіп тасымалдаушы бүкіл өмір сүру ортасы (ауа, су, топырақ), өсімдік пен жануарлар әлемі, адамдардың өздері, адаммен және басқа объектілерімен жасалынған жасанды әлем болып табылады. Тірі әлемнің бүкіл объектілерін бірнеше әлемге бөлуге болады: микроағзалар, саңырауқұлақтар, өсімдіктер, жануарлар, адамдар.

Патогенді ағзалар арасында бөледі:

1981 жылы өкпе ұшығының және тері ісігінің ерекше формасымен науқас жағдайлары көбейді, оның балығы өліммен аяқталды. Осымен зардап шеккен адамдарда иммунитет төмендеген және олар әдетті жағдайларда жеңіл ауруды туғызатын микробтарынан қайтыс болды. Ауруды ИДҚС (иммунодифицит қабылдаған синдром деп атады. Ол АИДВ (адам иммунодифицит вирусы)аталатын вирустан пайда болады.

-спирохеттер – 60ºС кезінде өлетін жұқа шиыршықты бактериялар. Олар қайтымды тифты (биттер, кене), сифилисты, лептоспирозды (жануарлардан, су қоймаларынан) туғызады.

-қарапайым – бір талшықтан құрылады. Көбінесе су қоймаларында болады және безгекті, токсоплазманы тудырады.

Науқасқа әкелетін микроағзалары мен жұқпалы адам мен жануардан тарайтын науқастар инфекционды деп аталады.

Зақымдалған территорияда инфекционды науқас ошағының пайда болуы кезінде болады:

- карантин – халықтан зақымдалған ошақтың толық изоляциясына және ондағы инфекционды науқастарды жоюына бағытталған эпидемиялыққа қарсы және режимді шаралар жүйесі.

- обсервация – изоляционды-шектеулі шаралар жүйесі. Аса қауіпті емес қоздырғыштар кезінде болады.

Сақтандыру шаралары

Ауру адамдардың емделуі режимді катал сақтау кезінде инфекционды бөллімшелерінде өтеді.

Ауратын жануарларды оқшаулайды және анықтайды, мал өсіретін орындарды дезинфекиялайды, кеміргіштермен, қансорғыш құртқұмырсқаларымен күреседі, жануарлармен жұмыс жасайтын адамдарға профилактикалық сақтандыру жүргізіледі.

Ішек инфекцияларды ескерту үшін тағамдар сақтау, дайындау және тасымалдау ережелерін сақтау, қолды, жемістерді, көкөністерді жуу, су мен сүтті қайнату керек. Ауа-тамшылы инфекцияларды ескерту үшін ауруды оұшаулау, бөлмену желдету және ылғалды жинау, түшкіру кезінде мұрын мен ауызды орамалмен жабу қажет.

Қанды инфекционды науқастарды сақтандыру үшін олармен араласқандарға бақылау жүргізіледі, қансорғыш құртқұмырсқаларымен күреседі, қрғаныш заттарымен (тор, арнайы киім және т.б.) қолданылады.

Сыртқы жабындардың сақтандыруы үшін гигиеналық режимді сақтау қажет.

Инфекциялардан сақтандыру жүргізген кезде алдын-ала сақтандыру өткізіледі.
9.2 Басқа биологиялық қауіп-қатерлер

- улы жануарлар – қоңыздың кейбір түрлері (алагүлік, майкалар), кейбір көбелектің шынжыр табаны (жібек құрты), кене – кененің өзі улы емес , бірақ олардың қансорғыш түрі кене энцефалитының, кене бөртпелі тифтың, марсельды безгектің, Ку-безгектің, туляремияның және т.б. аурулардың тасымалдаушысы болып табылады.

- улы балықтар - (теңіз таутаны және т.б), сонымен қатар медузалар және актиниилер. Мысалы, маринок уылдырығы, сонымен қатар мариноктың қарын бөлігін шығаратын қара қабықша (Қазақстан өзендерінде болады) ауыр улануды туғызады

- улы жыландар – сұр жылан (эфа, гюрза, қарапайым сұр жылан және т.б.);

- бұнақ аяқтының көптеген түрлері (сколопендра, өрмекшілер, шаяндар, соналар, аралар);

- улы өсімдіктер – меңдуана, красавка, болигол, наперстянка, улы белес, қарапайым еліртпе, жонғарлы аконит және т.б.;

- саңырауқұлақтар – поганка, мухомор, сатанинский саңырауқұлақ, опёнок. Паразитті саңырауқұлақ – фитофтора . Саңырауқұлақ қауіпті - спорынья паразиты. [1, с. 216-236; 2, с. 150-174].

Көптеген экологиялық қауіп – антропогенды шаруашылықтың өнімі.

Экологиялық қауіптің көздері болып табылады:

Ауыр металлдар. Ауыр металлдардың қауіпі сыртқы ортадағы тұрақтылығымен негізделген. Ол адамның өмір сүру ортасында ауыр металдардың жиналуы әкеледі.оған жатады: сынап, қорғасын, кадмий, кобальт, никель, мырыш, қалайы, сурьма, мыс, молибден, ванадий, мышьяк. Ауыр металлдар жүрек-тамырлы науқас тәуекелінің факторлары болып табылады.

Пестицидтер – зияндықтан, аурудан, арам шөптен ауыл шаруашылық өсімдіктерді қорғау үшін, сонымен қатар ауылшаруашылық жануарлардың паразиттерін жою үшін қолданылатын химиялық препарат. Бүкіл пестицидтер пайдалы құртқұмырсқалар, микроағзалар, жануарлар, құстар және адам үшін улы зат ретінде болып табылады.

Диоксиндер – көптеген технологиялардың қалдықтары мен өнімдерімен қоршаған ортаға түсетін қосындылар тірі ағзалар үшін бөгде. Диоксиндер барлығында табылған – ауада, топырақта, балықта, сүтте, көкөністерде және т.б. Осы топ өкілдерінің химиялық және биологиялық ыдырауына тұрақты болып табылады, олар қоршаған ортада он жылдықтар бойы сақталады. Осы заттар бүкіл тірі ағзаларды жоятын жасушалы әмбебап у болып табылады.

Күкірт, фосфор және азот қосылыстары. Фосфорлы қосылыстар жуғыш заттар, жуғыш ұнтақтардың құрамына кіреді және тұрыстық пен өнеркәсіптік жуынды сумен жер суына өтеді.

Биосферада азот газ тәрізді формада болады, сонымен қатар органикалық қосылыстар құрамына кіреді. Азот оксиді озондық қабатының бұзылуына әкеледі. Тынайтқыштың енгізілуі бақыланбайтын болса, онда ауылшаруашылық өнімдердің сапасына әсер ететін топырақтағы азот қосылыстардың концентрация деңгейінің жоғарлауы байқалады. Адам ағзасына түсетін осы қосылыстар канцероген болып табылады және хромосомды аппараттың бұзылуына және тұқым кемтарлығына әкеледі.

Күкірт диоксиді техногенды тастаулар нәтижесінде атмосферада пайда болады. Күкіртті газ сумен жанасқан кезде қышқыл жаңбыр түрінде түседі, оның барлығы топырақтың құнарлығына әсер етеді.

Фреондар (хладондар) – майлы қатардың құрамында фтор бар көмірсутек тобы, газдар және ұшқыш сұйықтар. Ағза үшін фреондар зиянды емес, бірақ маңызды экологиялық қауіпі ретінде саналатын озон тесіктерін құрайды. 1987 жылы халықаралық келісім қабылданды, онда озонбұзышы материалдардың 1994 жылынан шектеу, 2000 жылынан мүлдем қолданбау керек.

[2, с. 300-311].

Төтенше жағдай - адам және қаражат шығынға әкелетін апаттармен, катастрофамен, стихиялы мен экологиялық апатпен, сонымен қатар инфекционды науқастармен пайда болған анықталған территорияда адамдардың жағымды жағдайының бұзылуы.

ТЖ негізінді қоршаған орта мен адам шаруашылығы арасындағы дисбалансында, бақылау жүйелердің дестабилизациясында, қоғамдық қатынастарының бұзылуында жатыр.
12.1 Табиғи төтенше жағдайлар

1 Метеорологиялық қауіпті құбылыстар:

– дауылдар, теңіз дауылдары, құйындар, кенет соққан дауыл, торнадо, циклондар;

- iрi бұршақ, жауын, қар жауу, күштi тұман, күштi суыққалар, адам айтқысыз қызу, құрғақшылық;

- төтенше өрт қауіпі, орман өрттері, торфтық өрттер, нан массивтерінің өрттері, жанармай қазбаларының жер асты өрттері.

- жер сілкінісі (теңіз сілкінісі);

- жанар таулардың атылуылары.

3 Топологиялық қауіпті құбылыстар:

- су тасу, тасқындар, желдiң айдаулары, су басу;

- көшкiндер, селдер, құлаулар, көшкiн, үйiндiлер, жер бетiнiң құлауы, цунамилер.

4 Ғарыштық қауіпті құбылыстар:

- метеориттер, кометтарлар қалдықтарының құлауы;

- басқа да ғарыштық апаттар.

Табиғи апаттар ішінде өте жиі кездесетін (90%) түрлері: су тасулары - 40%, тайфундар - 20%, жер сілкінісі мен құрғақшылық - 15%-дан.

- жарылыстар, механизмдердің, агрегаттардың, коммуникациялардың зақымдануы мен қирауы, ғимарат конструкциясының құлауы;

- өрттің әртүрлілігі;

- кәсіпорындағы радиоактивті заттардың (РЗ) шығарылуымен байланысты апаттар;

- ҚӘУЗ шығырылуымен байланысты апаттар.

Табиғи мен техногенді апаттардың қатынасы шамамен 1:4 тең. Техногенді апаттар арасында авиациялық, автомобильді, теміржолдық, теңіздік, өзендік көліктегі құбылыстар басым болып келеді.(65,7%)

ТЖ мынандай түрлерге бөлінеді:

- локальдік – зардап шеккендер саны – 10 адамнан аспайды; тіршілік ету шарттары бұзылғандар – 100 адамнан аспайды. ТЖ зонасы өндірістік немесе әлеуметтік мақсаттағы обектілер шегінен аспайды;

- жергілікті – зардап шеккендер саны 10 нан 50 адамға шейін; 100 ден 300 адамға дейін тіршілік ету шарттары бұзылған. ТЖ зонасы елді мекен шегінен аспайды;

- территориялық – зардап шеккендер саны 50 ден 500 адамға шейін, 300 ден 500 адамға дейін тіршілік ету шарттары бұзылға. ТЖ зонасы ҚР субъектісінің шегінен аспайды;

- аумақтық – зардап шеккендер саны 50 ден 500 адамға дейін, 500 ден 1000 адамға дейін тіршілік ету шарттары бұзылғаны. ТЖ зонасы ҚР-ның 2 субъектісін қамтиды.

- федералды – зардап шеккендер саны 500 адамнан асады; 1000 адамнан тіршілік ету шарттары бұзылған. ТЖ зонасы ҚР-ның 2 субъектісінен асатын жерді қамтиды [3 с. 239-253].
12.3 Төтенше жағдайларда әрекет жасау және алдын-ала ескерту бойынша Қазақстан Республикасының мемлекеттік жүйесі

Табиғи, антропогенды, техногенды сипаттамасы бар төтенше жағдайы және зардап шегетін қазіргі заттарды қолдануы кезінде Қазақстан Республикасында территорияны, экономика объектілерді, халықты қорғау үшін төтенше жағдайды жою мен алдын-ала ескерту бойынша мемлекеттік жүйесі (Азаматтық қорғау жүйесі) жұмыс жасайды.

Мемлекеттегі азаматтық қорғанысты жүргізу мен ұйымдастыру бойынша бүкіл қызметі «Азаматтық қорғаныс туралы» 7.05.1997 жылынан ҚР Ережесімен анықталған. Қазақстан Республикасының азаматтық қорғаныстың жалпы басқармасы премьер-министрге жүктелген (ол – Қазақстан Республикасының азаматтық қорғаныстың бастығы). Азаматтық қорғаныспен тікелей басқару үшін ортаңғы атқарушы органы – Төтенше жағдай бойынша Қазақстан Республикасының агенттігі құрылған. Агентігінің ортанғы аппараты құрылымдық бөлімшелерден және департаментінен тұрады. Департамент құрамы Республика үкіметінде тағайындалады. Агенттігімен тағайындалған Департамет басымдылығы болады. Агенттігінің төрағасы лауазымы бойынша ҚР азаматтық қорғаныс бастығының орынбасары және бір мезгілде жол жүрудің қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша Ведомствоаралық комиссиясының, Республикалық төтенше эпидемиялық қарсы комиссиясының және Жарылыс жұмыстары бойынша Ведомствоаралық комиссиясының төрағасы болу керек.

Агенттігінің территориады (ТЖ бойынша областы, регионалды, қалалы, ауданды басқармалар) органдарының жетекшісі, олардың төрағалары Әкімшілік- территориалды бірлігіне тиісті әкімімен келісу нәтижесінде Агенттігінің төрағасымен тағайындалады.

Агенттігінің тәжірибе қызметі ҚР қабылданған келесі заңдарымен тағайындалады:

5.07.1996 жылынан «Табиғи және техногенды төтенше жағдайлары туралы», .05.1997 жылынан «Азаматтық қорғаныс туралы», 31.03.1997 жылынан «Апатты-қорғаушы қызметі және құтқарушы мәртебесі туралы», 15.10.1993 жылынан «Төтенше ереженің құқықтық режимі туралы», 22.11.1996 жылынан «Өрт қауіпсіздігі туралы», 23.04.1998 жылынан «Халықтың радиационды қауіпсіздігі туралы». Осы заңдар төтенше жағдайларды жою және алдын-ала ескерту кезінде ҚР территориясында қоғамдық қатынастарды реттейді, төтенше жағдай облысында ҚР азаматтарының міндеттері мен құқықтарын, ұйымдар, өкілді, ортаңғы жергілікті және атқарушы органдарының негізгі міндеттерін және өкілдерін анықтайды.

ҚР Заңына сәйкес «Азаматтық қорғаныс туралы» төтенше жағдайлардың зардаптарын жою мен алдын-ала ескерту үшін азаматтық қорғаныс күштері, оның құрамы, тағайындалуы және қолдану тәртібі анықталған. Олар ҚА АҚ әскери бөлімшелерден, АҚ территориалды құрылуынан, АҚ объектілі құрылуынан, АҚ және ТЖ қызметтерінің құрылуынан, жедел құтқару отрядтарынан тұрады. Үкіметтің шешімі бойынша құтқару жұмыстарды өткізу мезгіліне ҚР ІІМ және Минқорғаныстың әскери бөлімшелері тағайындалады.

Меншік формасына тәуелді болмайтын ҚР қазіргі заңнамасына сәйкес областарда, қалаларда, райондарда және ұйымдарда АҚ құрылуы әкімнің шешімімен территориалды-өндірістік принципы бойынша құрылады, ал меншік формасына тәуелді болмайтын ұйымдарда және өндірістерде жергілікті құрылуы – ұйымның басқармасының бұйрығымен құрылады.

АҚ құрылуының саны, жалпы мөлшері, структурасы мамандықтар, техника және жергілікті жағдайларының қажеттілігіне, адам ресурстарының болуына, жасалынған жұмыстардың көлеміне және сипаттамасына сәйкес халықтың сенімді қорғауын қамтамасыз ететін қажеттілігімен анықталады.

Төтенше жағдайлар зардаптарын жою үшін АҚ және мамандандырылған штаттық бар құрылуының санынан тұрақты даярлықта тұратын шұғыл әрекет ету отрядтары құрылады.

- облыста – 150 адамнан кем емес;

- қалада – 100 адамнан кем емес;

- ауданда – 50 адамнан кем емес.

Құрылымдарды дайындыққа келтіруге мүмкін максималды уақыты қойылады:

- шұғыл әрекет ету отрядына – 2 сағаттан аспайды;

- негізгі қорғау құрылымдарына – 4 сағаттан аспайды;

- барлық қалған құрылымдарға – 6 сағаттан аспайды.

Табиғи және техногенді төтенше жағдайларды жою кезінде апатты-қорғау құрылымдарынан басқа дереу түрде дереу медициналық көмек қызметі іске қосылады. Бұл қызметке тұрақты дайындықтағы мобильді құрылымдар, мамандандырылған дружиналар, алғашқы дәрігерлік жәрдем отрядтары кіреді.

Төтенше жағдай кезінде маңыздысы байланыс мен хабарландырудың құралдарының тұрақтылығы мен тоқаусыздығы болып табылады. Сенімді болу үшін байланыстың барлық түрі қолданылады: желілік, теле-, радио-, компьютерлік, ғарыштық және тағы басқалары. Сонымен қатар азаматтық қорғаныс штабы ретрансляциялық радиожеліге тікелей шыға ала алады. Сонымен бірге қала сыртына шығатын байланыс пунктілері мен резервті құралдар қарастырылған.

Төтенше жағдайдың масштабына тәуелді оны халыққа хабарландыру тәртібі мен ақпараттандыру құқығы Үкіметке, ТЖ жөніндегі ҚР Агентігіне, жергілікті өкілетті органдар мен ТЖ облысындағы атқарушы органдарға жүктелген. ҚР мемлекеттік органдарды ақпараттық-техникалық қамту үшін республикалық автоматтандырылған төтенше жағдайлар жөніндегі ақпараттық-басқарушы жүйе құрылған.

- қолайлы радиациялық, химиялық, биологиялық, гидрометерологиялық және сейсмикалық жағдайында бейбітшілік уақыттында күнделікті қызметі;

- төтенше жағдайдың пайда болу мүмкіндігі турлы болжау алу кезінде жоғарғы дайындық;

- бейбітшілік уақытта төтенше жағдайдың пайда болуы және жою кезінде режимі;

Төтенше жағдай пайда болу және жою кезінде «Төтенше жағдайдың заңды режимі туралы» ҚР заңымен регламенттелген төтенше заңның режимі енгізіледі. ҚР барлық территориясында немесе оның бөлек мекендерде Төтенше заң ҚР Президентінің Бұйрығымен енеді немесе жалғастырылады.

Төтенше заң үлкен масштабты стихиялық апаттар немесе халық өміріне нақты қауіп төнген техногендік апаттар кезінде, сонымен қатар әртүрлі қоғамдық даулардың себебінен конституциялық құрылымның өзгерту қауіпі және төтенше шара қолданбай салдарын жоюға мүмкіндігі жоқ жағдайында енгізіледі. [1, б. 248-255; 4, б.135- 142, 163-191].
12.4 Төтенше жағдай болу кезінде халықаралық ынтымақтастық

Стихиялық апатпен күрес тәжірибесінде зардап шеккен аймақтар үшін барлық жақты көмек көрсетудегі халықаралық ынтымақтастықтың қажеттілікті көрсетті. Халықаралық ынтымақтастықты жақсарту жөніндегі мәселелерге 1974 жылы Каракас қаласында өткен 7 Халықаралық конференция арналды, оған 30 мемлекет қатысты. Конференцияда халықаралық ынтымақтастықтың негізгі міндеті ретінде тек апаттағыларға көмек көрсетіп зардап шеккендерді қорғау еместігін анықтады, сонымен қатар өндірістік және транспорттық апаттардың, қоршаған ортаны ластаудың және тағы басқа апаттардың мүмкін залалдарын алдын-алуға бағытталды. Қабылданған бағдарламамен келесі қызмет түрлері анықталған: апаттарды болжау мен алдын-алу, олардың салдарын жою мен қираған объектілер мен байланысты қалпына келтіру. НАТО елдері мен БЭҚ стихиялық апаттардың қауіптілігін төмендету мен алдын-алу бойынша шараларда белсенді түрде қатысуға тырысады.

Қазіргі уақытта ТЖ мәселерімен айналысатын бірнеше халықаралық ұйым жұмыс істейді. Азаматтық қорғаныстың халықаралық ұйымы (МОГО-АҚХҰ) 1931 жылы Париждегі құрылтай конференциясында құрылды. АҚХҰ жарғысына сәйкес мақсаты АҚ, бейбітшілік және соғыс уақытында қауіпті алдын-алу немесе төмендету тәсілдер мен техникалық құралдардың дамуы мен жетілдіру болып табылады. 1996 жылдан бастап ҚР АҚХҰ мүшесі болды. 1957 жылдан бастап БҰҰ мамандандырылған ұйымы – Халықаралық атом энергиясы жөніндегі агенттік (МАГАТЭ) құрылды. Оның міндеті атом энергиясын бейбіт қолданудағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту болып табылады. Оның құрамын 120 мемлекет енеді. ТЖ проблемасымен қатысты басқа ұйымдар қатары Еуропалық стихиялық апаттарға дайындық оқу орталығы (АФЕМ), Еуропалық жер сілкінісін болжау мен алдын-алу орталығы (ЕЦПП) Грецияда орналасқан, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ВОЗ). 1993 жылы ТМД деңгейінде «Табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ салдарын алдын-алу мен жою жөнінде келісім» жасалды. Халықаралық ұйымдар мамандар арасындағы байланысты күшейтуге ынталандыратын және төтенше жағдайлардан қорғаныс құралдары мен тәсілдерін жетілдіру үшін оқулар, кездесулер өткізеді. [1, с. 255-257; 4, с.235-249].
12.5 Төтенше жағдай кезінде шұғыл-қалпына келтіру мен құтқару жұмыстарын ұйымдастыру

Стихиялық апаттар, ірі апаттар мен катастрофалардың салдарын жою кезіндегі құрылымдардың негізгі міндеті – адамдар мен материалдық құндылықтарды құтқару болып табылады. Құрылымдардың қызметінің сәтті өтуі көбінесе өз уақытындағы белгілі шарттағы жағдайды есепке алуға мен барлау өткізуге мен ұйымдастыруға байланысты болып келеді.

Стихиялық апат аудандарында барлау анықтайды: апат ошағының шектерін және оның тарау бағытын, тікелей қауіп төніп тұрған объектілер мен елді мекендерді, адамдар жинақталған орындарды, жұмыс орнына техниканың жету амалын, ғимараттар мен құрылыстардың зақымдану жағдайын, сонымен бірге оның ішіндегі зақымданған адамдардың болуын, коммуналды-энергетикалық желілердің апаттанған жерлерін, шұғыл апатты-қалпына келтіру мен құтқару жұмыстарының көлемін анықтайды.

Барлауды барлаушы топтар мен бөлімдері өткізеді. Барлаушы құрылымдарға объектінінің орналасуы мен өндірістің ерекшелігін білетін мамандарды қосу ұсынылады.

Бірінші эшелон күш топтауына негізінен апат болған объект құрамдары енеді, ал екіншісіне – көрші объектілердің (аудан) құрылымдары енеді.

Құтқару жұмыстары стихиялық апат аудандары мен ірі апат орындарында бірінші кезекті катастрофалық салдардың, апаттардың болуын, адам өлімі мен материалдық құндылықтардың шығынына әкелетін екінші реттік себептердің болуын болдырмаудың алдын-ала ескерту болып табылады.

Құрылымдардың командирлері аудандағы жағдайды үнемі біліп отыруы керек, оның өзгеруіне сәйкес анықтап немесе бөлімшелерге жаңа міндет қойып отыруы қажет.

Құтқару мен шұғыл жұмыстарды өткізу үшін техникалық құралдар қажет болады:

- жертөлелерді, қорғаныс құрылыстарды бұзуға машиналар (экскаваторлар, бульдозерлер, крандар, домкраттар, лебедкалар);

- ауа жіберу үшін және тесік жасайтын пневматикалық құралдар (әмбебап құралдар, бұрғы қондырғылары, кен балғалары);

- металлды кесуге арналған құралдар (керосинкескіштер, автогенді аппараттар, сеперқайшылары және т.б.);

- жолсыздықтан техниканы өткізуді қамтамасыз етуге арналған құралдар (механизацияланған көпір, тартым-трейлерлер, өздік жүретін шынжыр табанды паромдар, понтондар және т.б.);

- сумен қамтамасыз ету құралдары (бұрғы қондырғылары, фильтрлеу станциялары және т.б.);

- адамдарды іздеу құралдары (иттері бар кинологтер, теплопеленгаторлар). [1, с. 237-248; 2, с.406- 409].

Медициналық қорғау құралдары ТЖ зақымдаушы факторларының әсер ету дәрежесін төмендету мен алдын-алуға (профилактика) бағытталған, сонымен қатар бiрiншi көмектiң көрсетуiне арналған

Дәрiгерлiк қорғаулар құралдарына радиациядан қорғайтын құралдар, (уға қарсы дәрі) антидоттар, бактерияларға қарсы препараттар, жартылай санитарлық өңдейтін құралдарды жатқызады.

Дәрiгерлiк қорғау құралдарының қысқаша классификациясы:

- сыртқы сәулелену кезінде салдарына профилактиканы жүргізуге арналған құралдары (радиопротекторлар);

- сәулеленуге ағзаның (бұл құсуға қарсы құралдар) алғашқы әсерін әлсiрететін құралдары;

- ағзаның ішіне РЗ түсу кезінде радиациялық салдарына профилактиканы жүргізуге арналған құралдары (ағзадан РЗ бiржола барынша тез ағзадан жойылуына себепшi болатын препараттары);

- РЗ ластану кезінде терінің зардабына профилактиканы жүргізуге арналған құралдар (жартылай санитарлық өңдеудiң құралдары).

2 Антидоттар (уға қарсы дәрі) - улы заттардың (УЗ) бұзылуына немесе бейтараптандыруға себепшi болатын препараттар немесе заттар.

Антидоттық терапияны тек қана УЗ-ты қолдануын айғақ және оның теңестiруiн растауда өткiзедi.

Егер қоздырушының түрі белгiсiз болса, профилактика құралдарды БЗ қоршаған ортаның ластану кезінде немесе белгiсiз ластанудан кейiн қолданады. Оған антибиотиктер, интерферондарды жатқызады.

Қоздырушының түрiн анықтаған сәтінен гамма-глобулин немесе қоздырушының анықталатын түрiнiң сезгіштігіне нақты орнатылатын препараттармен профилактика жүргiзiледi.

Медициналық қорғау құралдарына жатады: антидоттар, радиопротекторлар және бактерияларға қарсы құралдар, сонымен қатар естен танудың алғашқы профилактиканың құралының комплекті (жеке дәрi қобдишасы) АИ-2; түрлендiрулердi жартылай санитарлық өңдеуге қайта тағайындалған әр түрлi модификациялы жеке химиялық қарсы пакеті; жеке таңатын пакеті (ЖТП).

Санитарлық өңдеу - бұл РЗ, УЗ, БЗ терінің бетiнен және шырышты қабықшасынан жартылай немесе толық жоюы бойынша шаралардың кешенi.

Жартылай санитарлық өңдеу жеке химиялық қарсы пакетiнің көмегiмен өзi - және өзара көмек ретінде апат ошағында өткізіледі.

Толық санитарлық өңдеу апат ошағынан шығуынан кейiн жүргiзiледi және киiм және аяқ киiмнiң дезактивациясымен, дегазациясымен және дезактивациясында жуғыш заттардың суда қолдануымен бүкіл дененің жуунда байқалады. [3, с. 308-312].
13.2 Халықтың жеке қорғаныс құралдары

Жеке қорғаныс құралдары (ЖҚҚ) тері мен дем алу мүшелерін радиоактивті заттар, улы затттар мен биологиялық құралдардан (РЗ, УЗ мен БҚ) қорғауға арналған.

- қарапайым қорғаныс құралдары – мақта-маталы байлағыш, шаңға қарсы маталы маскалар.

- оқшаулаушы газқағар - ОГ-4, ОГ-5, КОГ-5, КОГ-7 және басқалары.

Газқағарды таңдау (сүзгіш немесе оқшаулаушы, өндістік немесе азаматтық және басқалары) ТЖ сипатына қатысты және қоршаған орта жағдайына байланысты сәйкес құрылыммен орында анықталады.

Теріні қорғау құралдары дененің, киімнің аяқ киімнің ашық бөлімдерінде АХҚЗ (апатты-химиялық қауіпті заттар), РЗ, БҚ түсуінен қорғауға арналған:

- Теріні қорғаудың сүзгіш құралдары:

- ӨСК-58 – қорғаныш сүзгіш киім – хемосорбцион деген химиялық затпен сіңірілген мақта-матадан тігілген комбинезон;

- қолғанат құралдары - (спорт костюмі, плащтар, қолғап, етiктер) кәдiмгi, күнделiктi киiм; киiмнiң қорғайтын қасиеттерiнiң жоғарылатулары үшiн сабын - май эмульсиямен алдын ала сіңіріледі; сабынды-май эмульсиясын даярлау үшiн үккiштерде 1 кесек кiр сабынның ұсақтайды және өсiмдiк майының 0, 5 л ерітеді.

- Тері қорғауының оқшаулаушы құралдары:

• 
  ЖҚК (жалпы әскери қорғаныс комплекті), Л–1 (жеңіл оқшаулаушы костюм) және басқалары, осының барлығы рәзеңкелі кездемелерден өндiрiледi. Осымен ТЖ жою бойынша нақтылы құрастырулар жабдықталады. Метеожағдайларына тәуелдiлігіне және терморегуляция процестерінің бұзылуынан байланысты оқшаулаушы киiмде болу уақыты шектелген.
  

Халықтың ұжымдық қорғану құралдарына жатады:

- Баспана - бейбiт және соғыс уақытының ТЖ қатты әсер ететiн барлық факторынан қорғайтын герметикалық тәрізді қорғаушы ғимараттары. Жасырынған адамдардар баспанада жеке қорғану құралдаымен қолданылмайды.

- Радиацияға қарсы тасалары (РҚТ) - бұл адамдардың иондалған сәулеленуден, радиобелсенді заттарының, АҚХЗ тамшыларынан және биологиялық құралдардың аэрозолдерінен жұқтырудан қорғайтын ғимараттар.

- Қарапайым тасалар – бұл саңылау, траншея, жер үйлер. Олардың тұрғызуына уақытты көп керек етпейді, бiрақ олар адамдардың ТЖ нақтылы факторларынан тиiмдi қорғай алады.

Қорғаныс ғимараттар жіктеледі:

- Тағайындау бойынша (қалалар және ауылшаруашылық жердегi тұрғынның қорғауына) жалпы тағайындауды қорғаныш имараты және арнайы тағайындаулар танып бiледi - басқару органы, хабарлау және байланыстың жүйелерiнiң орналастыруы, емдеу мекемелерi үшiн.

- Орын-орнымен орналастырылуларына қарай кiрiстiрiлген және бөлек тұрған танып бiледi.

- Уақытына қарай тұрғызулар алдын ала тұрғызылған тез тұрғызылатын болып бөлінедi.

- Тығылатын жерлер қорғайтын қасиеттер бойынша 5 класстарға жiктеледi. Тығылатын жердiң қабiлеттiлiгiн қорғайтын қасиеттер, оның қоршаушы құралымдары қиратушы толқынның қысымының нақтылы артық шамаларын шыдауға анықталады.

- Сыйымдылықтар бойынша (600 адамға дейiн) аз сыйымдылықтың тығылатын жерi, (600-2000 адам) орташа сыйымдылық және (2000iрек адам) үлкен сыйымдылықтар танып бiледi.

- тығылатын жерлер ТЖ барлық қатты әсер ететiн факторларынан сенiмдi қорғауды қамтамасыз етуi керек;

- қоршаушы құралымдар биiк температуралардан қорғауға арналған қыздыру кедергiлердi алуы қажет;

• 
  тығылатын жерлер сәйкесiнше екi тәулiктердiң кемiнденiң адамдардың оларында болуына жабдықтаған болуы керек;
  
• 
  ПРУ иондайтын шығаруды әлсiретудi есептi еселiлiктi қамтамасыз етуi керек;
  
• 
  ПРУ адамдардың оларында ұзақ болуға арналған санитарлық-техникалық құрылымдармен қамтамасыз етуi керек;
  

Қорғаныс ғимараттар жіктеледі:

- Қорғаныс ғимараттарды тағайындау бойынша (қалалар және ауылшаруашылық жердегi тұрғынның қорғауына) жалпы тағайындауды және арнайы тағайындаулар танып бiледi - басқару органдарын, хабарлау және байланыс жүйелерiн, емдеу мекемелерiн орналастыруы үшiн керек.

- Орналасыуына қарай кiрiстiрiлген және бөлек тұрған деп бөлінедi.

- Уақытына қарай тұрғызу алдын ала тұрғызылған және тез тұрғызылатын болып бөлінедi.

- Баспана қорғайтын қасиеттер бойынша 5 топқа жiктеледi. Қорғайтын қасиеттері баспананың қабiлеттiлiгi, оның қоршаушы құралымдары қиратушы толқынның артық қысымының нақтылы шамаларын шыдауы бойынша анықталады.

Баспаналардың қорғаныс қасиетіне байланысты нақты міндеттер болады:

- қоршаушы құралымдар биiк температуралардан қорғауға арналған қыздыру кедергiлердi алуы қажет;

• 
  баспаналар екi тәулiк кемiнде адамдардың онда болуына сәйкесiнше жабдықталған болу керек;
  
• 
  РҚП иондалған сәулеленуді төмендетудің есептi еселiлiктi қамтамасыз етуi керек;
  
• 
  РҚП адамдардың оларында ұзақ болуға арналған санитарлық-техникалық құрылымдармен қамтамасыз етуi керек;
  

Экономика объектілерін (ЭО) және басқа да құрылымдардың функциялау тұрақтылығы деп номенклатурада (қаражатты құндылығы жоқ объектілер – көлік, байланыс және т.б. өз функцияларын жасау) және жоспарланған көлемде өнім шығаруын ұстап тұру мақсатымен қауіпті факторлар әсеріне оның ТЖ қарсы тұру қабілеттілігімен түсіндіріледі.

Объекттің функциялау тұрақтылығы шарттар қатарымен анықталады:

- мүмкіндік болатын зиянды факторлардан, сонымен қатар екінші ретті, жұмысшы және қызмет ететіндердің қорғау мүмкіншілігі; Жұмысшы және қызметкерді қорғаудың негізгі әдістері қорғаныс ғимараттарда жасырану болып табылады. Тоқтамайтын жұмыс жасайтын адамдарды қорғау үшін арнайы қорғаныс ғимараттары құрылады. Қала сыртында демалатын ауысымын қорғау үшін радиацияға қарсы баспаналар құрылады.

- өндірістік шаруашылықты қалпына келтіру және ТЖ жою мүмкіндігі;

Халық шаруашылық объектілерінде сумен жабдықтау жұмысының тұрақтылығын жоғарлату мақсатымен сумен жабдықтау жұмыстарының негізгі және резервтегі қайнарлары жасалынады. Ең сенімді негізгінің қатардан шығу кезінде іске қосылатын жер асты қайнары болып табылады. Ол үшін кәсіпорында артезиан скважинаны дайындайды.

Бу қайнары жылуэлектроцентраль (ЖЭЦ) немесе жергілікті қазан болып табылады. Әдетте қазандар сумен жабдықтау жүйесіне қосылатын арнайы бөлек тұратынд ғимараттарды немесе үй астындарында орналастырылады. Ол негізгі сумен жабдықтау қайнары қатарынан шығуға дейін резервте болады. Резервтегі қайнары жиегіне су кұбыры жеткізілген және су қақпалы ғимараттар салынған таяу орналасқан суқоймалары болу мүмкін. Сумен жабдықтаудың резервтегі қайнарды әрекетіне келтіру үшін ішкі жану қозғалтқышы қызметін жасай алатын энергияның автономды қайнардың болуын қамтамасыз ету керек. Сонымен қатар, кәсіпорында кішігірім су қоймалары құрылады және алдын-ала сумен толтырылған резервуары дайындалады.

Құрылыс кезінде ережелер мен нормалардан басқа жұмыс жасайтын объектілерде өртке қарсы профилактикалық шаралар жүргізіледі.

1 Жарық сәулелерінен пайда болатын өрттің бастауын төмендету үшін өнеркәсіп кәсіпорындардағы территориялар мен үймереттер арасындағы ағаш заттарынан және жанатын қоқыстан, есік алдын алдын-ала тазалау керек . Өрт гидранттарына және су қоймаларына үймереттің айналасы, объекттің территориясы бойынша өрт көлігінің кедергісіз өту үшін шаралар жасалынады.

3 Өртті сөндіру үшін объектте су қоймалар құрылады. Қажетті жағдайда су қоймаларды тереңдетеді, яғни қыста мұздың максималды қалындығы кезінде қажетті судың мөлшерін алу үшін.

- зиянсыз немесе кішігірім зиянсыз заттармен зиянды заттарды ауыстыру;

- шандалған, тасымалдау және қайта өндеу құрғақ әдістерді ылғалды әдістерге ауыстыру;

- шу, діріл және т.б. зиянды факторларымен байланысты технологиялық операцияларды, осы факаторлардың кішігірім немесе мүлдем жоқ интенсивтілігімен қамтамасыздандырылған процестер мен операцияларды ауыстыру;

- жалын қыздырылғанды электрлікпен, ал қатты және сұйық жанармайды газ тәріздімен ауыстыру;

-жабдықтар мен аппарутураларының герметизациясы;

- толық ұстау және технологиялық тастаулардың тазалауы, қнеркәсіп жуынды суларды ластанулардан тазалау;

-қыздырылған бетінің жылу изоляциясын жіне сәулеленген жылудан қорғау құралдарды қолдану;

Пайдалану процесіндегі техникалық жүйелердің қауіпсіздігін және сенімділігін жоғарлататын негізгі құралы функционалды диагностика болып табылады. Функционалды диагностикалау жүйелер олармен жұмыс функцияларын орындау процесінде объектті бақылауға және оның басталу моментінде қабыл алмауға көңіл аударуға мүмкіншілік береді. Осы жүйелер бақылайтын объектілерімен бірге дайындалады және жобаланады.

Технологиялық құрылғыларда және комплекстерінде қысым, температура, жиілік және өндірістік процестерінің басқа да параметрлеріне датчикты орнатады.

Датчиктердің электрлік белгі берілген шегін техникалық жүйелер жұмыстарының режимін ұстап тұруға және апатты жағдайды ескертуге мүмкіндік беретін ЭЕМ -мен анықталады.

Техникалық жүйелерді және технологияның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыздандыру үшін экобиоқорғаныс техникасы қолданылады. Экобиоқорғаныс техника - зиянды және қауіпті факторлардан табиғи орта мен адамды қорғау үшін арналған құралдары.

Зиянды заттарды атмосферадан қорғау тұманнан, шаңнан, зиянды заттар мен булардан пайда ьолатын өндірістік ауа тастауларды тазалау көмегемен жүзеге асады. Құрғақ әдістермен шаңды тазалау үшін шаң ұстағыштар, сонымен қатар әр түрлі фильтрлер қолданылады. Ылғалды әдістермен шаңнан тазалау үшін газшайғыш қолданылады.

Тұман тазалауы электрофильтрмен өтеді. Ерімейтін зиянды газ үшін газ нейтрализациялайтын реакторлар қолданылады. Бу тазалауы конденсатордағы оның конденсация жолымен өтеді.

Гидросфера тазалауы оны ластайтын қоспалардан жуынды суларды тазалау жолымен жүзеге асады. Сондықтан жуынды сулар алғашқыда механикалық әдісімен тазаланады: тұндыру, фильтрлеу, орталықтан тепкіш күшпен бөлшектердің жойылуы.

Дезодорация кезінде жаман иісті заттар жойылады, дегазация кезінде – агрессивті газдар, озондау кезінде – су түссізденеді, иісі, дәмі жойылады, судың залалсыздануы өтеді.

Еі соңында биохимиялық тазалау өтеді, суды ластайтын органикалық және бейорганикалық ас ретінде қолданылатын микроағзалардың мүмкіншілігінде негізделген.

Өндіріс жағдайында, сонымен қатар өндірістен тыс техникалық құралдармен байланыс кезінде адамды қорғау үшін зиянды және қауіпті факторлардың әсерін мүмкін деңгейіне дейін төмендететін әр түрлі құралдар қолданылады.

Жұмыс орнында зиянды заттарды қорғау үшін – мысалы, дәнекерлеу, желіммен, сырлаумен жұмыс істеу, материалдардың лазерді өндеу кезінде жергілікті тартатын желдетпе қолданылады.

Токтан қорғау үшін жерлендіру, жұмыс орынға кішігірім кернеуді беру, токтың қорғаныс сөндірілуі қолданылады,

Қоршау құрылымдары қозғалыста болатын көлік, станок және механизмдердің, өңделетін материалдардың бөлшектерінің ұшатын орнын, зиянды сәулелену мен жоғары температураның әсер ететін зоналарын қоршау үшін қолданылады.

Дірілдің зиянды әсерден қорғау үшін көліктік және вагонды рессорлар, рәзенкелі металды амортизаторлар, болат серіппені және рәзенкелі тіреу төсемі қолданылады.

Дыбыстан қорғау үшін әр түрлі дыбыс жұтатын материалдар қолданылады.

Адамның жеке қорғаныс құралдарға жатады:

- басты қорғайтын құрылғылар (дұлыға, каска);

- көздің (қорғаныс көзілдірігі);

• 
  беттің лица (щит, маска);
  
• 
  дем алу органдары (респираторлар, газқағарлар);
  
• 
  есту мүшелерінің (құлақшын, «Беруши» жапсырмасы);
  

Соғыс уақытында басқару тұрақтылығы жеке құрамның дайындығымен, сонымен қатар оның күрделі жағдайларда анық жұмысты қамтамасыз ету шеберлігімен анықталады.

• 
  Материалды-техникалық жабдықталуының тұрақтылығын жоғарлату және резервті құру соғыс уақыты кезінде қала мекемелер мен кәсіпорындардың үздіксіз жұмысын қамтамасыз ету үшін аса маңызды болып табылады. Ол үшін қаланың жобалауы немесе оның реконструкциясы кезінде мүмкін болатын зардаптардың зоналардан тыс жабдықтайтын базалардың құрылысы және коммуналды-энергетикалық желісінің сенімді жүйесін қарастырады. [6, с. 147-151]
  

- Ұйымдаспаған балалар санының жоғарлауы (мектепте оқымайды, науқасты болу)

• 
  Демография – халықтың санын және құрылымын, сонымен қатар оның қайта өңдеу мен қозғалыс режимін зерттейтін ғылым (өлім санының жоғарлауы, өмір ұзақтылығының қысқаруы).
  

СӨС негізгілері:

• 
  Оқу еңбегінің мәдениеті, оның ғылыми ұйымы;
  
• 
  Толық тамақтану;
  
• 
  Еңбек пен демалыс режимін сақтау;
  
• 
  Шынықтыру, иммунитеттің жаттығуы;
  
• 
  Жеке гигиена;
  
• 
  Қозғалыс активтілік режимін сақтау;
  
• 
  Зиянды әдеттерді жеңу;
  
• 
  Сауатты экологиялық тәртібі;
  
• 
  Психикалық и эмоционалды тұрақтылығы;
  
• 
  Сексуалды тәртібінің мәдениеті;
  
• 
  СӨС сұрақтары бойынша өздік білімі жіне білімі;
  

18 Медициналық көмектің негіздері

Тұрмыста, стихиялық апаттар, өндірістік апаттар, террорлық акт кезінде алынған адам зардаптарының нәтижесі уақиға орнында алғашқы медициналық көмек дер кезінде және дұрыс көрсетудіне тәуелді болады.

18.1 Жара түрлері және жаралау кезінде алғашқы көмек:

• 
  Кесілген және шабылған жаралар;
  
• 
  Шақпақталған жаралар;
  
• 
  Соғылған және жыртылған жаралар;
  

Бүкіл тізбектелген жаралардың түрлері суық қарудан, тұрмыстық заттарынан және бейбітшілік уақыттың катастрофалары, апаттары, стихиялық апаттары кезінде пайда болады.

Аса күшті қанның кетуі ауыр қанның жоғалуына әкеледі. ¼ қанның жоғалтуы қауіпті, ½ - өлімге әкелетін болып саналады.

Көмек көрсету кезінде алғашқы міндеті қан тоқтатуы болып табылады.

Екінші міндеті саңдыраққа қарсы шаралар, өйткені саңдырақ – өмір үшін ауыр және қауіпті, адамның ауруға жүйке-рефлекторлы реакциясы.

Жара инфекциясы асқынып кетуіне әкеледі.

Алғашқы медициналық көмекті өздік- бір-біріне көмек тәртібінде стихиялық апаттың ошағында көрсетеді. Осында қажетті:

- Уақытша қанды тоқтату. Егер танғыштын орауына киім бөгде болса, онда қиып тастау керек.

- Жараны ештенемен шаймау, бөтен денелерді жоймау, жараны қолмен ұстамау;

- Жараға стерилді емес орағыш матаны салмау;

• 
  Жараны қоршайтын теріні йод тұнбасымен сүрткеннен кейін жара асептикалық танғышпен жабылады;
  

Стандартты асептикалық матаның болмау кезінде алдын-ала дайындалған қол астындағы матамен – киімнен, жаймадан, тысыдан және т.б. қолдануға болады.

Міндетті:

- 1мл шприц-тюбиктан тері астына морфия ерітіндісін енгізу немесе морфийлі-арақты қоспаны беру (морфий ерітіндінің бір ампуласын 50-100мл арақпен);

- зардап шегушіні суықтан сақтау; (көрпемен, киіммен орау);

- жылыту (гыстық шай, кофе және т.б.)

-апат зонасынан тез шығару.
18.2 Қан кетудің түрлері

а) Артериалды қанның кетуі ең қауіпті болып табылады, өйткені қан үлкен қысымда лақтырылады және бірнеше минут ішінде қан кетуі байқалады. Уақытша қан кетуін тоқтату үшін аяқ-қолдың жгутпен сығылуы байқалады.

б) Күре тамырлы қанның кетуі артериалдыға салыстырғанда кішігірім интенсивті, және қауіп-қатер жиі көрінеді. Қан кетуін тоқтату үшін жараға басатын таңғышпен жабу керек.

в) Кішігірім қантамырлы –капиллярлардың зақымдалуы капиллярлы қанның кетуіне әсер етеді. Оны тоқтату үшін қарапайым таңғыш жеткілікті.

г) ішкі құрылыстардың зақымдалуы кезінде мол қанның кетуіне әкеледі. Ол паранхиматоз деп аталады. Өздік тоқтату болмайды, осы қанның тоқтатуы жабық сипаттасымен және ұзақтылығымен анықталады.

Үлкен адам 300-400 мл қанның кетуін сезбейді, ,ал бала үшін - өлімге әкеледі. Бір уақытта қанның жартысынын жоғалтауы (2-2,5л) өлімге, 1/3 (1-1,5л) жоғалту өте қауіпті болып табылады.

Ауыр қан аздығы естен талуына әкеледі – бас миының ауыр жеткіліксіз қанмен байыту кенет қысқа уақытты естен талады.

Естен тану кезінде алғашқы көмек – бас енкейген және аяққа көтерілген күйімен жатқызылады. Таза ауаның қамтамасыз ету үшін оттегі беріледі және мақтадан мүсәтірлі спиртті дем алу керек.

Коллапс естен танудан салыстырғанда қауіпті синдром. Коллапстың айқын синдромы артериалды қысымның (сынап бағанасы бойынша 70-60 мм ).лезде төмендеуі болып табылады.

Алғашқы медициналық көмек естен талу кезінде қолданылатын бүкіл шаралар қосылады. Қанды тоқтайтын келесі емделуі үшін медициналық мекемелерде өткізілу керек.
18.3 Сыну және сыну кезінде алғашқы көмек

Сұйек сынуы кезінде жақын орналасқан жұмсақ жасушалар зардап шегеді, сондықтан ауыр жарақаттануға әкеледі.

Сыну қасиеттері:

• 
  ауру;
  
• 
  сыну орның деформациясы ;
  
• 
  функциялардың бұзылуы;
  
• 
  дұрыс есем қозғалыс;
  
• 
  сұйек сықырлау.
  

Алғашқы көмекті көрсету дұрыс және дер кезінде иммобилизациясында жатады.

Егер зардап шеккен адамда жарақаттану естен тану болса, онда естен тануға қарсы шаралар қолдану керек.

• 
  Қан кетуін тез тоқтату;
  
• 
  Жараға асептикалық таңғыштарымен жабу;
  
• 
  әр түрлі ауырмайтын заттарды қолдану;
  
• 
  иммобилизацияны өткізу;
  
• 
  зардап шеккен адамның сулқындатуын, жылытуын ескерту;
  
• 
  ыстық шаймен шөлді басу;
  
• 
  зардап шеккен адамның тез және ұқыптап эвакуациялау.
  

Егер артериалды қан кетуі болса, онда қан тоқтататын жгутпен жабу.

Көлік иммобилизациясы жарақаттануға жабылатын шинанын көмегімен жүзеге асады.

Апат кезінде шиналар – тақтайдан, таяқтан, ағаш тармағын , фанера, қатырғы және т.б. дайындалады.

18.4 Күю және күю кезінде алғашқы көмек

Қүйік – жоғары температураның (термикалық), ащы химиялық заттарының (химиялық), электрлік тогының (электрлік), иондалған сәулеленудің (сәулеленген) әсерлерінен зақымдалуы. Күюдің төрт дәрежесін бөледі:

• 
  Ι– гиперемия (терінің кішігірім ісігі және қызаруы);
  
• 
  ΙΙ – көпіршіктің пайда болуы;
  
• 
  ΙΙΙА – тері бетінің қабаттарының өлуі;
  
• 
  ΙΙΙБ – бүкіл тері қабықшасының өліу;
  
• 
  ΙV – терінің астындағы жасушалардың өлуі.
  

Алғашқы медициналық көмек. Тұтындырылған киімді шешеді, жалынды сумен, топырақпен шашады.

Аяқ-қолдардың қатты күю кезінде көлік шиналарымен жабылады.

Көкіректің күю кезінде зардап шеккен адамды стерилды жаймамен жауып тастау немесе күйге қарсы таңғышпен жабу керек.

Ауруды басатын заттарды, ыстық сұйықты беру керек.

Химиялық күйік кезінде алғашқы 10-15 секунд 10-15 мин ағып тұратын суық сумен жуу керек.

Электрлік күйік атмосфералық немесе техникалық электрлік токтың әсері нәтижесінде пайда болады. Электржарақаттың төрт дәрежесі бар:

• 
  Ι дәрежесі – естен танусыз бұлшық еттің тырысқан қысқаруы;
  
• 
  ΙΙ дәрежесі – естен танумен бұлшық еттің тырысқан қысқаруы;
  

- ΙΙΙ дәрежесі – Жүрек қызметінің және дем алудың бұзылуымен естен тану;

- ΙV степень – клиникалық өлімнің күйі.

Алғашқы медициналық көмек келесі шаралардың өткізуімен жүзеге асады:

- Зардап шеккен адамды электрлік тоқтан босату; сол кезде жаланаш қолмен зардап шеккен адамды ұстауға болмайды.

• 
  Егер зардап шеккен адам биікте орналасса, онда оны одан түсіру қажет;
  
• 
  Егер дем алу немесе жүрек қызметі нашарланған болса, онда жасанды дем беру қажет.
  

Үсіп қалу. Зардап шеккен адам алғашқыда қалтырайды, содан кейін дем алуы азаяды, жүрек қызметі төмендейді, өлімге әкеледі.

Алғашқы медициналық көмек көрсету. Жылы жерге әкеліп, спирт немесе арақпен қолы мен аяғын сипау. Жұту қабілеттілігі бұзылмаса, онда ыстық шай мен кофе беру керек.

18.5 Реанимация

Тыныс алудың тоқтатылуы кезінде. Жасанды тыныс – ауру адамды өздік тынысы толығымен қанды оттегімен қамтамасыз етпеу кезінде бүкіл күйлер емдеуінің жалғыз әдісі. Зардап шеккен адамға жасанды тыныс өткізу үшін арқаға жатқызада. Тыныс алу жолдарын босату үшін басты бір жаққа бұрып және саусақпен алып тастау керек. Тыныс жолдарын толығымен ашу үшін төмегі жағын алдына қарай жылжыту керек.

Реанимация жүргізетін терең дем алып ауратын адамның ауызына өз ауызын жауып оның өкпесіне ауа жібереді. Дем шығару кеуде талшығының эластикті күш арқылы жүзеге асады. Үрлеу тез және шұғыл өтеді, дем тарту дем шығарудан 2 есе аз болу керек.

Мұрынға ауыздан тыныс беру әдісін қолдану кезінде мұрын арқылы өтеді.

Қан айналымы тоқталауы кезінде. Ми қанының кетуін қалпына келтіру үшін 3-4 мин ғана беріледі, сондықтан реанимацияны - жүрек массажы және жасанды тыныс тез арада жасау керек.

Жүректің сыртқы массажин өткізу үшін қатты жерге жатқызу керек. Реаниматор зардап шеккен адамның жанына тұрып бір-біріне қойылған алақандарымен төсіне басып оның бел омыртқасына 4-5 см дейін жеткізу керек. Басу жиілігі – минутына 50-70 рет. Қол төстің үшінші төмендеуінде жату керек.

5 минуттан кейін реанимацияны өткізудің қажеті жоқ. [1, с. 278-346; 3, с.313-365]

[7] оқу құралында көмек көрсету мысалдары және эвакуация әдістері туралы түсініктемелер берілген.

Өздік жұмыс жасау үшін «Алгоритм оказания первой медицинской помощи (ПМП) при неотложных состояниях» (Шұғыл жағдайы кезінде алғашқы көмек көрсету алгоритмі(АМК)) оқуға ұсынылады. [7, с. 388-397].


Мазмұны

	Кіріспе
1	Потенциалды қауіп туралы аксиома
2	Адамның функционалды мүмкіншіліктері және оның өмір сүру ортасымен сыйысушылығы
2.1	Өмір сүру ортасымен адамның сыйысушылығы
3	Еңбек физиологиясының негіздері
4	Өмір сүру ортасының қауіптің деңгейі мен көздері
4.1	Атмосфераның ластануы
4.2	Гидросфераның ластануы
4.3	Литосфераның ластануы
5	Табиғи негативті факторлардың көздері
6	Тұрмыстық ортадағы негативті факторлардың көздері
7	Өмір сүру ортасына және адам ағзасына негативті факторлардың әсері
7.1	Зиянды заттардың жалпы сипаттамасы
7.2	Ағзаға зиянды заттардың түсу жолдары
7.3	Зиянды заттардың әсері
7.4	Адам ағзасымен удың залалсыздану жолдары
7.5	Қатты улы әсер ететін заттар (ҚУӘЗ)
7.6	Күресуші ұлы заттар
8	Техногенді қауіп
8.1	Механикалық тербелістер
8.2	Электромагнитті өріс
8.3	Лазерлі сәулелену
8.4	Электрлік ток
9	Биологиялық қауіп
9.1	Микроағзалар
9.2	Басқа биологиялық қауіп-қатерлер
10	Әлеуметтік қауіп
10.1	Әлеуметтік қауіптің түрлері
11	Экологиялық қауіп-қатер
12	Төтенше жағдайлар
12.1	Табиғи төтенше жағдайлар
12.2	Антропогендік төтенше жағдайлары
12.3	Төтенше жағдайларда әрекет жасау және алдын-ала ескерту бойынша Қазақстан Республикасының мемлекеттік жүйесі
12.4	Төтенше жағдай болу кезінде халықаралық ынтымақтастық
12.5	Төтенше жағдай кезінде шұғыл-қалпына келтіру мен құтқару жұмыстарын ұйымдастыру
13	Медициналық қорғау құралдары
13.2	Халықтың жеке қорғаныс құралдары
13.2.1.	Дем алу органдарын қорғау құралдары
13.2.2.	Теріні қорғау құралдары
13.2.3.	Халықтың ұжымдық қорғану құралдары
14	Халық шаруашылық объектілер жұмыстарының және тұрақтылықтарының жоғарылау
15	Технологиялық процестер және техникалық жүйелер қауіпсіздігін жоғарлату
16	АҚ міндеттеріне сәйкес өнеркәсіп аудандарды және қалаларды салу және жобалау
17	Салауатты өмір сүру өмір тіршілік қауіпсіздігінің факторы ретінде
17.1	Жастар мен балалар денсаулығының төмендеуінің себептері
17.2	Салауатты өмір сүрудің құрамы
18	Медициналық көмек көрсетудің негіздері
18.1	Жара түрлері және жаралау кезінде алғашқы көмек
18.2	Қан кетудің түрлері
18.3	Сыну және сыну кезінде алғашқы көмек
18.4	Күю және күю кезінде алғашқы көмек
18.5	Реанимация

жүктеу/скачать 0,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: