* Кәсіпті(мамандықты) таңдауға ықпал ететін 8 негізгі факторлар(Е.А.Климов бойынша)

1)ересектер,отбасы көзқарасы;

2)құрбылардың көзқарастары;

3)мектептегі педагогикалық ұйым көзқарастары;

4)жеке кәсіби және өмірлік жоспарлар;

5)қабілеттіліктер мен олардың көрінісі;

6)қоғамдық мойындауға талаптану;

7)кәсіби әрекет туралы мағлұматтану;

8)бейімділік.

* Психологтар бойынша мамандықты таңдауға негізгі факторлар субъективті факторлар:

-қызығушылықтар(танымдық,кәсіби,мамандыққа қызығушылық,бейімділік);

-қабілеттіліктер(белгілі іс-әрекетте жетістікке жетуге қажет психологиялық механизмдер);

-темперамент;

-мінез.

Объективті факторлар:

-даярлық деңгейі(үлгерімі);

-денсаулық жағдайы;

-мамандық әлемі туралы ақпарат алу.

-әлеуметтік орта;

-үй-тұрмыс жағдайы;

-ата-анасының білім деңгейі.

Зерттеушіні индивидтің бейімділігі мен қабілетін анықтау,кәсіби "Мен" концепциясын белсендіретін өзіне тиесілі мамандықты іздеу қызықтырған.

Адамдарға толыққанды қызмет етуге мүмкіндік беретін әрекетті құру мен еңбек дағдысын игеру кәсіби жол кезеңдерін анықтау критерийлері болып табылады.

1.Жұмысшылармен (қызметкерлермен)теңестіру (5 жастан 10 жасқа дейін) кезеңі.Балалар өздерінің жұмыс істейтін әке-шешелерімен теңестіріледі және болашақта жұмыс істеуге деген ниет "Мен"-концепциясының бір бөлігіне айналады.

2.Негізгі еңбек дағдысын игеру мен еңбек сүйгіштікті қалыптастыру(10 жастан 15 жасқа дейінгі )кезеңі.Оқушылар әр түрлі міндеттерді шешуде өз уақыттары мен күш қуатын дұрыс ұйымдастыруды үйренеді. Мысалы, үй тапсырмасын орындау немесе үйдегі жұмыс. Олар:алдымен -жұмыс,одан кейін-ойын принципі бойынша жүре бастайды.

3.Нақты кәсіби бірегейлікке ие болу (15 жастан 25 жасқа дейін)кезеңі. Адам мамандық таңдап сол мамандыққа өзін даярлай бастайды.Ол таңдау мен карьераны бастауға көмектесетін белгілі еңбек тәжірибесін жинақтайды.

4.Кәсіби маманның қалыптасу (25жастан 45 жасқа дейін)кезеңі.Ересектер өзінің кәсіби қабілеттілігі мен мүмкіндік шеңберіндегі шеберлікті жетілдіре отырып қызмет баспалдағында жоғары өрлей бастайды.

5.Қоғам игілігі үшін жұмыс жасау (40 жастан 70 жасқа дейін)кезеңі. Жұмысшы -қызметкерлер өз кәсіби карьерасының шыңына жетеді.Олар өзінің азаматтылығы мен әлеуметтік жауапкершілігі туралы ойлана бастайды және күштерін қоғам алдындағы міндеттерін орындауға жұмсайды.

6.Кәсіби әрекеттің жемісті кезеңі туралы толғану(70 жастан кейін).Зейеткерлікке шыққаннан кейін адамдар кәсіби жүріп өткен жолын ой елегінен өткізіп,ондағы жеткен жетістіктерін қанағаттана отырып есіе алады.

-Оптант фазасы. Адам мамандық таңдауға қам жеген кейіп танытады. Бұл фазаның нақты уақыттық шекарасы басқа фазалар сияқты жоқ,өйткені олар тіршілік жағдайы мен мәдениеттің дамуымен байланыстырылады.

-Адепт фазасы-мамандықты меңгеру үстіндегі адам.

-Адаптант фазасы. Жас маман өзі келіп түскен ұжымның нормаларына бейімделеді,шығармашылық міндеттерді шешуге үйренеді.

-Интернал(немесе интервал)фазасы. Өз ісін тұрақты,жақсы көретін,негізігі кәсіби функцияларды өзбетті орындай алатын тәжірибелі маман.

-Шебер-жұмысшы қарапайым және ең күрделі міндеттерді шеше алады. Ол өзінің белгілі бір сапаларымен, іскерлігімен кәсіби аймақта кең де терең біліммен ерекшеленеді. Оған қайталанбайтын,ерекше іс-әрекет стилі тән,оның жұмыс нәтижелері үнемі ерекше және өзін алмастыруға келмейтіндердің қатарына қосуына негіз бар.Өз біліктілігінде формальды көрсеткіштерге ие.

-Авторитет-өз ісінің шебері,көпке танымал(белгілі салада,салааралық деңгейде,мемлекетте).Кәсіби міндетін мол тәжірибесі,іскерлігі,жұмысын ұйымдастыру шеберлігі арқасында шешеді.

-Үйретуші-беделді,өз ісінің шебері,шәкірттерін,ізбасарларын үйретуге әзір.

1. 
   Кәсіби білім беру психологиясы пәні, міндеттері қандай?
   
2. 
   Мамандықтардың жіктелуі (Е.А.Климов, Д.Сьпери)
   
3. 
   Кәсіптену этаптары қандай?
   

1. 
   Климов Е.А. Психология проффессионального самоопределения: учеб. Пособие для студентов вуз. – М., 2007
   
2. 
   Столяренко Л.Д.Педагогическая психология для студентов вузов. Ростов-на-Дону, 2004
   

Жоспар:

1. 
   Педагогикалық іс-әрекет
   
2. 
   Педагогикалық іскерлік
   
3. 
   Педагогикалық іс-әрекет стилдері және кәсіби сапалар
   

• 
  Педагогикалық іс-әрекет сипаттамалары
  

• 
  мақсаттылық;
  
• 
  түрткі;
  
• 
  пәнділік;
  
• 
  өнімділік.
  

• 
  Педагогикалық іс-әрекет формалары
  

• 
  әңгіме (сократтың әңгіме) немесе майевтика;
  
• 
  шеберханадағы жұмыс;
  
• 
  сабақ;
  
• 
  лекция;
  
• 
  семинар;
  
• 
  сынақ;
  
• 
  практикум;
  
• 
  тренингтер және т.б.
  

• 
  Н.В.Кузьмина бойынша педагогикалық іс-әрекет дәрежесі
  

II (төмен) бейімделуші; педагог өз хабарламасын аудитория ерекшелігіне бейімдей алады; аз продуктивті.

III (орташа) локальды модельдеуші ; педагог оқушыларды курстың әр бөлімдері бойынша білімге , дағдыларға, іскерліктерге уйрету стратегияларына ие ; орташа продуктивті.

IV (жоғары) – оқушылардың жүйелі модельдеуші білімдері ; педагог жалпы пән бойынша оқушылардың дағдылар , іскерліктер, ізденісіндегі білімдер жүйесін қалыптастыру стратегиясын меңгерген; продуктивті.

V (ең жоғарғы) – оқушылардың жүйелі модельдеуші іс-әрекеттері мен мінез-құлықтары; педагог өз пәнін оқушы тұлғасын қалыптастыру, оның өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі оқыту,өзін-өзі дамыту қажеттіліктерін қалыптастыру құралына айналдыру стратегиясын меңгерген; жоғары продуктивті.

• 
  Педагогикалық іс-әрекеттің пәндік мазмұны:
  

• 
  мотивация;
  
• 
  мақсат;
  
• 
  пән;
  
• 
  құралдар;
  
• 
  тәсілдер;
  
• 
  өнім;
  
• 
  нәтиже.
  

• 
  Педагогикалық іс-әрекет тәсілдері:
  

• 
  түсіндіру;
  
• 
  көрсету (иллюстрация);
  
• 
  оқушылармен бірігіп атқарылатын жұмыс;
  
• 
  оқушы тәжірибесі;
  
• 
  тренингтер және т.б.
  

• 
  Педагогикалық іс-әрекет психологиясы проблемалары:
  

2. Мұғалімнің кәсібилігі (профессионализм) проблемасы.

3. Мұғалімді психологиялық дарярлау проблемасы.

4. Дамыта оқыту жүйесіне мұғалімді даярлау проблемасы.

5. Мұғалімнің кәсіби деңгейін көтеру проблемасы.

6.Мұғалімнің инновациялық процестерді жете ұғыну проблемаласы.

• 
  Педагогикалық іс-әрекеттегі негізгі қарама-қайшылықтар
  

• 
  Кәсіби міндеттер динамикасы мен оны жүзеге асырудағы мұғалімнің ішкі даярлығы арасында;
  
• 
  Білім беру саясаты динамикасы мен мұғалімнің нақты және жүйелі позицияны ұстануға ұмтылысы арасында;
  
• 
  Шығармашылық өзін-өзі реттеудегі жеке тұлғалық қажеттілік пен оны қанағаттандыру мүмкіндіктері арасында;
  
• 
  Күнделікті өзекті ақпарат көлемі мен оны саралау, меңгеру, сақтау, тасымалдау қабілеттілігі арасында;
  
• 
  Қоғамның білім беру қызметіне қажеттілігі мен мұғалімнің жұмыс уақыты резервінің қысқаруы, сондай-ақ оқытушы кадрларының азаюы мен материалдық деңгейлерінің төмендігі арасында;
  
• 
  Әлеуметтік – кәсіби топтың көпшілігінің бос уақыттарының көбеюі мен педагогикалық кәсіп өкілдерінің бюджеттегі уақыттары өзгерісінің тенденциясы арасында.
  

• 
  Оқыту, тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру процестерін басқару: мақсатқа жету, диагностикалау, болжау, өзінің және оқушының іс-әрекетін жобалау және жоспарлау;
  
• 
  Мәліметтік (ақпараттық), ұйымдастырушылық,бақылау және коррекциялық функциялар;
  
• 
  Аналитикалық функциялар;
  
• 
  Педагогикалық білімді насихаттаушы функция.
  

• 
  Ақпараттық функция (материалды меңгеру және оны бере білу өнері);
  
• 
  Дамытушы (оқушының тұлғалық дамуын басқару);
  
• 
  Бағыт беру функциясы (жеке тұлғаның оның мотивінің, идеалының бағыттылығы);
  
• 
  Жұмылдыру функциясы (оқушылардың ақыл-ой әрекетін белсендіру , олардың өзбеттілігін дамыту);
  
• 
  Зерттеу (педагогикалық процестегі шығармашылық ізденіс , тәжірибе жүргізу іскерлілігі , тәжірибесін жалпылау және өз шеберлігін үнемі жетілдіру).
  

Эмоционалдық түзетушілік. Оқыту процесінде оқу іс-әрекеті түрлерін қолдану барысында, оқытушы мен окұшылардын сенімділік қатынасында «ашық перспектива» және «жеңіске жету» принциптерін жүзеге асыру.

Педагогикалық іскерліктің А.КМаркова 9 тобын сипаттаған.

Іскерліктің қалыптасу кезендерімен психологияқ құрылымы:

Іскерлік өз қалыптасуында бірнеше кезеңдерден өте отырып, соңында шеберлік пен шығармашылыққа айналады.

1-кезең. Бастапқы іскерлік - іс-әрекет мақсатын ертеректе қамтылған білім мен дағдыға негіздей отырып сезіну және оған жету қүралын іздестіру; іс-әрекет байқап көру - қателесу жолымен орындалады.

2-кезең. Іскерліктің жеткіліксіздігі - іс-әрекетке қатыссыз ертеректе жинақталған білім мен оны іске асыру тәсілдерін қолдану.

3-кезең. Жекеленген жалпы іскерлік - әртүрлі іс-әрекет түрлеріне қажетті, дамыған бірақ ауқымы тар іскерлік қатары (өзінің іс-әрекетін жөспарлау іскерлігі, ұйымдастырушылык, іскерлік).

4-кезең. Жоғары деңгейдегі іскерлік - нақты іс-әрекетте білім мен дағдыны шығармашылықпен қолдану; мақсатын ғана емес, оған жету тәсілдерін таңдау мотивтерін сезіну.

• Негізгі педагогикалық қабілеттілік сапалары:

• 
  балаға білімді кыска жэне қызықты формада жеткізу қабілеттілігі;
  
• 
  баланы бақылай отырып түсіну қабілеттілігі;
  
• 
  өз бетімен және творчестволық ойлай алу қабілеттілігі;
  
• 
  тапқырлық немесе тез және нақты бағыт алу;
  
• 
  ұйымдастыру қабілеттілігі.
  

1. 
   Дидактикалық қабілеттілік - оку материалын окушыға нақты, түсінікті етш бере білу; пәнге қызығушылық тудыру; белсенді өзбетілік ой тудыру. Қиын материалды жеңіл, түсініксізді-түсінікті қылып бере білу қабілеттілігі. Окушыны өзбетімен еңбек етуге үйрету, білім алуға жол сілтеп отыру.
   
2. 
   Академиялық қабілеттілік - нақты ғылым бойынша (математика, физика, биология, әдебиет) қабілетті мұғалімнің өз пәнін, курсын көлемі бойынша ғана емес, терен де ауқымды түрде меңгеруі, ғылыми жаңалыктарды үнемі бақылап отыру, шағын болса да ғылыми жұмыс атқару;
   
3. 
   Перцептивті қабілеттілік - окушының ішкі жан дүниесіне үңіле білу қабілеттілігі; психологиялық байқағыштық, түсіну, талдау.
   

5.Ұйымдастырушылық қабілеттілігі- оқушы ұжымын ұйымдастыру ; өзінің ұйымдастыру жұмысын дұрыс жүргізу.

6.Беделдік қабілеттілігі.Оқушылар арасында беделге ие болу.

7.Коммуникативті қабілеттілік. Оқушылармен қарым-қатынастың жолдарын дұрыс табу.

8.Педагогикалық қиял немесе прогноздық қабілеттілік. Оқушының болашағын болжау.

9.Зейін бөлгіштік қабілет. Бір мезгілде ұстаздың бірнеше әрекетті атқара алуы.

• 
  педагогикалық эрудиция (білімдарлық);
  
• 
  ғылым салаларын терең меңгеру;
  
• 
  педагогикалық мақсат қоя білушілік ;
  
• 
  педагогикалық (практикалық және диагностикалық) ойлау;
  
• 
  педагогикалық интуиция (сезімталдылық);
  
• 
  педагогикалық импровизация (суырып салмалық,жанынан жедел шығару, шешім қабылдау);
  
• 
  педагогикалық байқағыштық;
  
• 
  педагогикалық көрегендік.
  

• 
  әдептілік;
  
• 
  сыпайылылық;
  
• 
  сезімталдық;
  
• 
  тәрбиелілік;
  
• 
  зейінділік;
  
• 
  ізденімпаздық;
  
• 
  шыдамдылық;
  
• 
  адамгершілік;
  
• 
  іскерлік;
  
• 
  тәртіптілік;
  
• 
  белсенділік;
  
• 
  саяси сауаттылық;
  
• 
  сыншылдық;
  
• 
  патриоттық;
  
• 
  болжағыштық;
  
• 
  өзбеттілік;
  
• 
  принципшілдік;
  
• 
  батырлық;
  
• 
  кешірімшілдік;
  
• 
  кішіпейілдік;
  
• 
  балаға деген сүйіспеншілік.
  

• 
  педагогикалық идеялық сенімі;
  
• 
  педагогтың қабілеті;
  
• 
  педагогтың ұстамдылығы;
  
• 
  әділеттілік және абырой;
  

• 
  Ұйымдастырушылық – ұйымдастырушылық, іскерлік, белсенділік, талап қойғыштық, өзіндік сын, т.б.
  
• 
  Коммуникативтік – зейінділік, қайырымдылық, ашықтық,мейірбандық, қарапайымдылық, сезімталдық, әдептілік.
  
• 
  Экспрессивті – перцептивті - - байқағыштық , креативтілік, интеллектуалдылық , белсенділік,зерттеушілік стилінің ерекшелігі, сыншылдығы,икемділік.
  
• 
  Кәсіби қабілеттілігі.
  
• 
  Дене және психикалық денсаулығы – эмоционалды- еріктік тонустың жоғарылылығы, оптимистік, эмоционалдық төзімділік, елгезектік.
  

• 
  Педагогтың субъективті қасиеттері (П.Ф.Каптерев бойынша):
  

• 
  Педагогтың субъективті қасиеттерін анықтаушы бағыттар (Роджерс бойынша):
  

• Кәсіби ұстаным (позиция) типологиясы ( М.Тален бойынша):

Педагогикалық іс-әрекет стилі

Педагогикалык іс-әрекет стиліне әсер етуші факторлар: іc-әрекет субъектісі мұталімнің жеке даралык-психологиялық ерекшеліктерін, ол даралық-типологиялык, тұлғалық, мінез-құлықтық ерекшеліктерді қамтиды; іс-әрекеттің өзіндік ерекшеліктері; окушылардың ерекшеліктері.

Педагогикалық іс-әрекет стгадерінің түрлері (А.К.Маркова бойынша)

Өктемшілдік стиль. Оқушы тен құқылы серіктес емес, педагогикалық әсер ету объектісі ретінде қарастырылады. Мұғалім біржақты шешім қабылдайды, шешеді. Өзі қойған талагггарының орындалуына қатаң бақылау орнатады. Қалыптасқан жағдайлар мен шэкірттердің пікірлерін есепке алмай, оз құқықтарын пайдаланады. Осының салдарынан шәкірттері белсенділіктерінен айырылады, езін-өзі томен багалайды, бойларында агрессия пайда болады. Окушылардың күші білімді игеру мен өзін-өзі дамытуға емес, психологиялық тұрғыда өзін-өзі қорғауға бағытталған. Мұндай мүғалімнін әсер етуінің негізгі әдісі - бұйрық ақыл айту. Мұталімге өз кэсібіне қанағаттанудың төмендігі және кәсіби тиянақсыздық тән.

Демократиялық стшь. Окушымен қарым-катынаста тең серіктес, бірігіп білім іздеуде әріптес. Мұгалім окушыларды шешім қабылдауға тартады, олардың пікірлерін есепке алады, ой-пікір білдіруін бағалайды. Оқушылардың оқу үлгерімін ғана емес, олардын түлғалық сапаларын да есепке алады. Оқушыға әсер ету әдістері - түрткі болу, кеңес, өтініш. Осы стильдегі мұғалімнің оқушылары байыпты қанағаттан^;, өзін-озі жоғары бағалау күйін сезінеді. Мұғалімдер өзінін психологиялық іскерліктеріне көбірек назар аударады, оларга кәсіби орныктылық, оз мамандығына қанағаттану тән.

Либералдық стиль. Мұғалім шешім қабылдаудан қашып, бастаманы оқушыларға, әріптестеріне береді. Оқушылардын іс-әрекетін ұйымдастыру мен қадағалауды жүйесіз орындайды, жалтақгаушылық, толку байқалады. Сыныпта ауытқымалы микроклимат жасырын қатынастар байқалады.

Қазіргі заман мұғалімін сипаттушы даралық стильдердің 4 түрі:

• 
  Эмоционалды-импровизациялық стиль
  
• 
  Эмоционалды-әдісқойлық стиль
  
• 
  Пайымдаушы-импровизациялық стиль
  
• 
  Пайымдаушы-әдісқойлық стиль.