Проблемы высшей школы

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Воробьев А.Е., Ваккер О.В., Забусов В.В., Гулан Е.А. Высшее профессиональное образование в XXI веке / Под ред. чл.-кор. РАН В.Н. Опарина; НИИ. Норильск, 2010. 289 с.

2. Воробьев А.Е., Муров В.М., Алиев С.Б., Ваккер О.В. Тенденции инновационного развития высшего образования в XXI веке. Калининград: Изд-во ФГОУ ВПО «КГТУ», 2010. 335 с.

3. О закреплении за учебно-методическими объединениями направлений и специальностей высшего профессионального образования и дополнении перечня учебно-методических объединений вузов // Приказ № 352. М., / Государственный Комитет РФ по высшему образованию. 1994.

4. Приказ Минобразования РФ № 1742 об утверждении типового Положения об Учебно-методическом объединении высших учебных заведений Российской Федерации от 17.04.2001 г.

5. Обучение иностранных граждан в высших учебных заведениях Российской Федерации // Статистический сборник. Вып. 3. М.: Центр социального прогнозирования, 2006. http://www.russia.edu.ru/information/ analit/statis/chislen.

ӘОЖ 378.14:808,5=512.122

Техникалық жоғары оқу орнында жастардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру

Ғ.М. ӘБІЛҚАСОВ, аға оқытушы, Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті, ҚТ және М кафедрасы

Кілт сөздер: техникалық, бағдарлама, мәдениет, қатынас, ғылыми, ұлттық, рухани, мәнерлеп, қоғам, орфоэпиялық.

Т

ехникалық жоғары оқу орындарында оқытылуы орыс тілінде жүретін топтарда қазақ тілі пәні жиырма жылдан бері жоғары оқу орнының бекітілген күнтізбелік жоспары бойынша сабақ жүргізіліп келеді.

Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына көтерілуі, Қазақстан Республикасының Тіл­дерді дамыту мемлекеттік бағдарламасының қабылда­нуы барлық білім жүйесінің қайта құрылуын талап етіп отыр, әсіресе, бүгінгі таңдағы қоғамымыздың жастарын мемлекеттік тілді, мәдениетті білетіндей азамат етіп қалыптастыру, тұлға деңгейіне көтеру үшін мемлекеттік тілді жетік меңгерудің маңызы ерекше.

Тәңірдің адам баласына жасаған үлкен сыйы-тіл. «Тіл адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі» – деген болатын ғалым А. Байтұрсы­нов. Адам күллі тіршілік иесінен ой-сана мен тіл ар­қылы дараланады. Тіл арқылы кісінің жан-дүниесі танылады. Тілде бүкіл тіршілік тынысы тұрғандай. Тіл – адам баласының ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан мол қазынасы, басты байлығы. Әр тіл өзінше бір әлем. Қай халықтың болса да алтын діңгегі, ұлт­тық санасының негізі, іргетасы, тектілік белгісі, қоз­ғаушы күші-тіл.

Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде қолдану аясын, әлеуметтік ролін кеңейтуге орыс тілді аудиторияның, әсіресе студенттер қауымының ауызша тілін дамыту бүгінгі күн талабына айналуда.

Адамды мұратқа жеткізетін – ана тілі. Тіл – еліміз­дің іргетасы. Тілдің құдіреті де осында, оның бітпесті бітіретін, жетпесті жеткізетін, үзгенді жалғайтын мүм­кіндігі бар. «Ұлттың тілі – ұлттың діні» дегендей, қан­дай ұлтпен ұлыс болсын, ең басты байлығы – ана тілін қадірлей білуі тиіс. Егемен еліміздің, мемлекетіміздің нышаны ана тілімізді бүкіл тіршілігіміздің түп қазы­ғына айналдыру – әрбір ұлтжанды азаматтың басты міндеті. Отбасында ұлттық намысы бар қазақтың қай баласы қазақ халқының ұрпағы екенін шын жүректен сезінсе, қай мектептен білім алса да, өз тілін ұмытпай­ды. Ұлттық тәрбие, ұлттық намыс бар жерде тіл де бар екенін түсіне білсек етті.

Тіл – адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы ретінде қызмет атқаратын құбылыс. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден, тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тілсіз ұлт құры­мақ. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғам – тілдің өмір сүруінің шарты. Қоғамның өмір сүруі үшін тіл қажет.

Тіл – тірі тарих. Онда халықтың ғасырлар бойы жинақтаған іс-тәжірибесі мен даналығы бар. Санының аздығы мен көптігіне қарамай, әрбір халық өз тілінде асыл армандары мен әсем жан дүниесін, барша жақсы­лық атаулыға құрметін, бақытына кесір келтіретіндер­ге лағынетін бейнелеген. Тіл – оны жасаушы халық­тың тарихы, шежіресі, бүкіл өмірінің жаңғырығы, өмі­рінің үні. М.Жұмабаев тілдің осы бір қасиеті жайында былай дейді: Қазақ тілінде қазақтың сары сайран дала­сы, біресе желсіз түнде тымық, біресе құйынды екпін­ді тарихы, сар далада үдере көшкен тұрмысы, асық­пайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұр.

Сонымен, тіл – адам қоғамының рухани өмірінде объективті тіршілік ететін, қарым-қатынас қызметін атқаратын, ой қаруы болып саналатын аса құнды құ­былыс. Ендеше тілді дамыту – ана тілі әдістемесінің аса жауапты да күрделі саласының бірі. Оның күрделі болуының себебі, бала тілін дамыту міндетін жүзеге асырушы ана тілі мен әдебиетіне ғана емес, оның сөй­леу әрекетіне де тікелей тәуелді.

Тіл мәдениетінің негізгі зерттеу нысаны – сөз, сөз­дің дұрыс айтылуы, сауатты жазылуы. Нәтижеде айты­латын ойдың айқын да анық, әсерлі де көркем жетуі.

Сөздің мәнерлілігі дегеніміз – адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы.

А. Макаренко бұл жөнінде:… «Сіздің сөзіңізден өзіңіздің еркіңізді, сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді сезіне алатындай болуы керек», – деген болатын.

Мәнерлеп сөйлеу, дыбыстарының қырын сынды­рып айту ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерін, шешендік сөздерден келе жатқан заңдылық. Сөзді қандай қатесіз жазу қажет болса, оны құлаққа жағымды, әуенді, мә­нерлі етіп айту да сондай қажет.

Тілдің тіл болуы үшін ең қажетті фактор – ойлау, пайымдау екені белгілі. Адамның ми қабатында жи­нақталған ой тіл арқылы сыртқа шығады, сөйлеу ар­қылы неше мәрте айтылса да белгілі бір сөйлеу жүйе­сіне бағынбаса, түсініксіз болады. Ой тілге әсер етеді, тіл сөзге әсер етеді, сөзден сөйлеу пайда болады.

Тіл дегеніміз – сөздік белгілердің жүйесі. Ал белгі – шындық пен болмысты білдіретін бөлшек. Тіл арқы­лы ойымызды басқа біреуге жеткіземіз.

Ақыл-ой жетістігі болып табылатын, ақиқат, өмір­дің бейнелеуін қамтамасыз ететін ең жоғарғы таным-түйсік адамға ғана тән және ол сөйлеу актісімен тіке­лей байланысты форма. Яғни, адамдар бұл бейнелерді қалыптастыруда тілді пайдаланады, бір-бірімен қа­рым-қатынасқа тіл арқылы түседі, бейненің бар бол­мысын суреттеу үшін, бір-біріне жеткізу үшін тілдік блоктарды түзеді.

Тіл мен сөйлеу жиынындағы ғалымдардың пікірі­не сүйенсек, ерекше тұжырым – Ф. Соссюрдің тұжы­рымы. Оның пікірінше, тіл дыбыстың өзі, дыбыста­луы. Яғни, тіл – барлық дыбыс таңбалардың жиынты­ғы. Ф. Соссюр тіл мен сөзді ажырата келіп, олардың әрқайсысына тән айырмашылықтарды нақтылап көр­сетеді.

Тіл – әлеуметтік, ал сөйлеу – жеке құбылыс.

Тіл – тұрақты және ұзақ өмір сүретін үрдіс, ал сөйлеу – тұрақсыз және жиі өзгеріп отырады.

Осылайша, ғалым тіл мен сөйлеудің аражігін ажы­рата келіп, олардың өзара тығыз байланысты екенін де атап өтеді.

Қазақ лингвистикасында тіл мен сөйлеуге қатысты мәселелерді анықтап, олардың айырмашылықтарын көрсетуге тырысқан тілші Т.Қордабаев: «Сөйлеу деге­німіз – тілді қатынас жасау үрдісінде өз ойын басқа­ларға білдіру мақсатында қолдану деген сөз», – дей келіп, тіл мен сөйлеу бір-бірімен ажырамас бірлікте екенін айтады.

Тілді құрмет тұту оны байытып кемелдендіру, қолдану аясын кеңейту ғана емес, сонымен қатар оның жарасымды үйлесімін сақтап, мағыналық бояуын қанықтыра түсуде. Кейде тіпті оқыған ересек адамның өзі көпшілік алдында сөйлеп тұрып, жаңағы, әлгі, ен­ді, нететін болдық, неттік, жаңа, тағы, былай деген секілді артық сөзді қыстырып, орашолақ сөйлемдер­мен ойын жатық қиыстырмай айтып, тыңдаушысын мезі етіп алатыны бар. Аға ғалымдарымыз әлденеше рет атап өткендей, тіл мәдениеті дегеніміз тілдік нор­маны сақтап жазу, орфоэпиялық нормаға сәйкес сөй­леу ғана емес. Тұрақты сөз тіркесі мен синонимдерді қолдана білу шеберлігін танытып, жан-жақты, сан-са­лалы білімін көрсетіп, көркем сөз орамдарын қолдана жатық сөйлеп, айтайын дегенін дәл, ұғымды, логика­лық ойды қатесіз жеткізе білу, дұрыс, мәнерлі, бейнелі түрде сөйлеу тәсілі де тіл мәдениетіне жатады. Қазіргі жастарымыздың тілі тым жұтаң, қарапайым, тіпті қарабайыр. Олар халқымыздың тіл байлығын, тілдің көркемдік тәсілін, сөйлеу мәнерін өз мәнінде меңгер­меген. Олардың сөйлеу тілінде мақал-мәтел мен на­қыл сөздер, синоним мен қанатты сөз тіркесі мүлде сирек деген алаңдаушылық пікір айтылып жүр. Тіпті дәмді сөзге дәрменсіз қарттарымыз көбейіп кетті де­генді де естіп қаламыз. Бұл айтылғанға керісінше, өт­кен кезде дуалы ауыз ділмарлардан сөздің зерделі кес­тесін естіп, оларды сағаттар бойы қас қақпай тыңдап тәлім алған, нәрлі сөзбен сусындап өскен жас ұрпақ тілін шынықтырып, ділмарлық өнердің қыр-сырын жете меңгеріп, өз ойын көркем тілмен жеткізе алған деседі. Халықтың жаппай сауатсыз болып, теледидар­дың да жоқ кезінде жас ұрпақ өздері естіген асыл сөз бен құнды пікірді басқаларға айтып беріп, дұрыс, әсерлі сөйлеуге жаттыққан. Олар ой дәлдігімен, ық­шамдылығымен, тереңдігімен қоса үнділік пен сазды­лыққа, ұйқас пен ырғаққа негізделген мақал-мәтелді, қанатты сөздерді, мағыналы өлең жолы мен көркем сөйлемді есте сақтап, қолдана білді. Ел іші сөз өнерін терең игерудің мектебіндей болған. Көне көз қария­лардың айтуынша, сондай ортада өскен жастар сөй­лейтін сөзіне өте жауапты қарап, тобықтай ой түйінін тауып айтуға, аз болса да, саз сөйлеуге тырысқан. Сол кездегі сөз өнеріне ден қойған халқымыз туралы «Әр екі қазақтың бірі – ақын» деген екен. Өкінішке орай, жыл өткен сайын ақындық қабілеті бар адамдар ғана емес, поэзияны түсінетін, сезінетіндер де азая түскен секілді әсер аласың.

Сан ғасырдан бері ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, халықпен бірге жасасып келе жатқан ұлағатты сөздер­ге бабалардың айтып кеткен өсиеттері де жатады. Аузы дуалы ұлылардың айтып қалдырған нақыл сөз­бен мәндес өсиеттері келер ұрпақтың, халқымыздың иба, инабат, иман, ізет, обал, қайырымдылық, үлкенге құрмет, кішіге салауат сияқты абзал қасиеттерін бой­ларында сақтап, дұрыс тәлім-тәрбие алуын көздеу мақсатында айтылған.

«Ана сүті бой өсіреді, ана тілі ой өсіреді» – деген­дей, жас ұрпақ заманында аяқтыға жол, ауыздыға дес бермеген көпті көрген көне көз қариялардың аталы сөздерінің мағынасын, ақ жаулықты әжелердің өмір­ден түйген тағлымын ұғып, тереңге үңіле түсетін, те­рең ойлы, қызыл тілді, тағлымдық, танымдық маңызға ие жүйелі айтылған әңгіме-сұхбатымен, жыр-дастаны­мен тыңдаушының құлақ құрышын қандырып, жан-жүйесін тебірентіп, рухани және эстетикалық игілікті жас ұрпақтың бойына ұялатып, әсерлі сезімге бөлегені белгілі. Ана тілі мен халықтық тәрбие – егіз ұғым. Тіл­дің жас ұрпаққа үйретері, берер тәлімі өлшеусіз дейті­німіз бар.

«Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады», – деген Абай бабамыздың өсиетін есте тұтқан жас ұрпақ дуалы ауыздан шыққан сөзге мән беріп, ана тілінің таңғажайып қасиеттері жайында тебірене айтылған ой-толғамын қысқа да нұсқа, өне­гелі де өшпес пікір – пайымдауды зерделеп оқып, бі­ліп алса екен деген мақсатпен жеке үзінділерді келті­ріп отырмыз. Бүгінгі таңда жеке адамдардың айтқан мынадай жалынды сөздері халық арасында кең тарап, жиі қайталанып, ел аузында сақталған естілерден қал­ған есті сөздерге айналды. «Қос тіл – қос қанатың», «Тіл тағдыры – ел тағдыры», «Тіл теңдігі – ел теңдігі», «Халықтың жаны – тілінде», «Еліңді жамандасаң – се­німнен қаласың, жеріңді қорғамасаң – көмусіз қала­сың», «Дуалы ауыздан – уәлі сөз», «Көңілден шыққан көрікті сөз», «Тіл туыстығы – діл туыстығы», «Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады», «Тіл қылыштан да өткір», «Жақсы сөз жараны да жазады», «Жаман сөз жанға кірген тікен», «Құлақтан кірген суық сөз көңіл­ге барып мұз болар», «Адамды адам еткен ой мен сөз», «Тәрбие тілден басталады», «Өнегелі өмірден – өнегелі сөз», «Халықтың жаны тілінде», «Батырды шешен аттан түсіріпті», «Аузы жаман ел былғайды, аяғы жаман төр былғайды», «Жақсы сөйлесе, аузынан гүл төгіледі, жаман сөйлесе, аузынан жын төгіледі», – деп, ата-бабаларымыз жасөспірімді имандылыққа бау­луда орасан зор игі әсерін тигізген ел аузында айты­лып келген естілерден қалған есті сөздерге мән беріп, ұрпақтардың санасына сіңіріп отырған. Сөзден құді­ретті не бар? Айтар ой-пікірін дөп басып, дәл жеткізу үшін сөзді дұрыс талғап, жүйесін тауып, тігісін жатық етіп, тіліміздің сөз байлығын орнымен жұмсай білу­мен қатар этикалық норманы сақтап, ізеттілік, сыпай­ылық, кішіпейілділік, әдептілікке саятын сөз саптау­дың адамдармен күнделікті қарым-қатынаста зор ма­ңызы бар. «Тіл оңалмай, діл оңалмайды. Діл оңалмай, дін оңалмайды. Осы үшеуін оңалта алмаған ел оңал­майды» деп, ел тағдырының, ұрпақ болашағының ана тілі тағдырымен тығыз байланысты екенін аңдатқан. Халқымыз сөз құдіретімен жас ұрпаққа білім беріп, дұрыс өмір сүруге тәрбиелеген. Мәдениет дегеніміз адамның ойлау, өзіне де, айналасындағыларға да тал­дау жасай білу қабілеті. Адамдарды ізгілікті, ақылды, моральдық міндеттемелерді мойнына алатын сыншыл жанға айналдыратын да – мәдениет.

Мәдениет – адамның рухани және материалдық зерделілігінің және сезімдік қасиеттері айқын аңғары­латын белгілерінің жиынтығы. Кез келген мәдениет өзіндік ерекшелігі бар теңдесі жоқ қазынамыздың қой­масы болып табылады, өйткені әрбір халық өз дәстүрі мен рухани бейнесі арқылы танылады.

Мәдениет – ұлттығымыздың негізгі діні, негізгі жүрегі.

Тілін, дінін, өнерін, яғни ұлттық құндылықтарын бағалай білмеген халықтың аты да, заты да жоғалады. Иә, елім, жерім, ұлтым деген әрбір азамат осы екі ауыз сөзді түсінері анық.

«Рухани байлық пен мәдениет – қоғамның басты құндылықтары», – деп Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев тамаша айтып өткен.

Енді толығырақ мәдениет туралы түсініктеме бер­генді жөн деп отырмыз: «Мәдениет дегеніміз не?» де­ген сұраққа жауап беру үшін, бұл сөздің этимология­сына, яғни осы бір күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығуына тоқталуды жөн көріп отырмын. Қазақ тіліне бұл термин арабтың «Маданият» – «қала», «қалалық» деген сөзінен енген. Бұл орта ғасырлардағы мұсылман мәдениетінің өркендеу кезеңінде қалыптасқан түсінік­пен байланысты.

Көне заманда «культура» деген ұғым «жерді өң­деу» деген мағына берген. Кейінірек, дәлірек айтқанда Цицеронның еңбектерінде (б.э.д. 45 ж.) бұл сөздің мағынасы тереңдеп, «жанды жетілдіру» деген ұғымды білдіреді. Уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде «Мәдениет» сөзі «білім беру», «даму», «қабілеттілік», «құрметтеу» сияқты мағыналарға ие бола бастады.

Мәдениеттің барлық салаларында ұлттық даралық сақталуы тиіс. Әсіресе тіл мәдениетін сақтау, ана тілін жақсы білу – әркімнің азаматтық борышы, қоғамда атқаратын қызметінің тірегі.

Халқымыздың қазіргі мәдени, рухани жағдайы, ана тілімізді, салт-дәстүрімізді дамытуға байланысты бас­пасөз бетінде неше түрлі мәселелер көтеріліп жатады.

Сондай мәселенің бірі – халқымыздың мәдени өмірінің тұтқасы болып келе жатқан мол мұрасы, ел байлығы – тілін байытқан үстіне байыта, толықтыра, көркейте түсу ішкі мүмкіншіліктерін аша түскенде ғана төл мәдениетіміздің өркен жаяры даусыз.

«Тіл мәдениеті дегеніміз – сөздерді дұрыс қолда­ну, сөйлеу үстінде оларды бір-бірімен қиюластырып, үндестіріп, дұрыс айту, емле мен тыныс белгілері ере­желерін сақтап, сауатты жазу, тілдің ғасырлар бойы сұрыпталып келген, сөз зергерлері оюлап берген көр­кемдігі мен әсем өрнегін орнымен қолдану сияқты амал-әрекеттерді қамтиды».

«Тіл мәдениеті дегеніміз – ғылым сөзімен айтсақ, лексикалық, грамматикалық, орфографиялық, орфо­эпиялық, стилистикалық нормаларды ұстану, ол заң­дылықтарды бұзбай, жетілдіре, орнықтыра түсу», – дейді ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, профессор Р. Сыздықова.

Тіл мәдениеті – тілдік норманың, тіл тәсілдерінің жетіліп, ширап даму дәрежесі. Тіл мәдениеті негізінен «сөз мәдениеті», сөзді орынды қолдану деген ұғымды білдіреді.

Сөйлеу коммуникативтік қызмет атқарумен қатар, адамның ішкі өмірінің рухани байлығын жарыққа шығарып, жан сарайын танытады. Сөз адамның ой-өрісін, мәдени дәрежесін, ақыл-парасатын көрсетеді.

Сондықтан да сөйлеу мәдениетіне қай уақытта болса да ерекше мән берілген, қай халық болса да қат­ты бағалаған. Сөйлеу мәдениеті сөз өнеріне де қатыс­ты. Сөзге шешен адам мәдениетті, әрі шебер сөйлейді.

Тіл мәдениеті ғылымын ауызша сөйлеу мәдениеті және сөз қолдану – жазу мәдениеті деп бөлуге болады.

Ауызша сөйлеу мәдениеті сөйлеген кезде орфо­эпия қағидаларын сақтап, мәнерлеп сөйлеумен тығыз байланысты. Сөйлеу нормалары орфографияға бағы­нышты емес. Барлық сөздер қалай жазылса, солай оқу­ды да міндеттей алмайды. Өйткені қазақ тілі – табиға­тында үнді, әуезді тіл. Мәнерлеп, сөздің нақышына келтіріп айту – ауыз әдебиетінің асыл қазыналарынан, шешендік сөздерден келе жатқан заңдылық.

Ауызша сөйлеу кезінде тілдің өзіндік заңдылық­тарын сақтаумен қатар, сөйлеудің техникасын жетік біліп, сөздік қордың мол болғаны жөн.

Ал ойды жеткізер тіл тапшы болса, ойшыл ақыны­мыз Абай айтқандай: «Көңілдегі көрікті ойдың ауыз­дан шыққанда сәні кететінің» кері болмақ.

Бір сөзді қайталай бермей, оған мағыналас, мәндес синоним сөздерді қолдану ойды әсерлі, түсінікті жет­кізудің айғағы. Қашан да сөзді қарапайым қолдана отырып, тартымды да көркем айта білген ғұламалар­дың шешендігін өнеге тұтуымыз керек. М. Әуезов өз сөздерінде және жазған еңбектерінде халық даналығы деп есептелетін мақал-мәтелдер мен фразеологиялық тіркестерді, қанатты сөздерді қолданудың шебер үлгі­сін ұсынғаны жөнінде зиялы қауым біліп те, оқып та, естіп те жүр. Ол қажет жерінде мифтік шығармалар­дан бастап, өз дәуірінің озық жазушыларынан, халық­тың сөйлеу тілінен, керек десе, дүниежүзінің әдебие­тіндегі озық үлгілерді алып, ойын әрі әділ, әрі әсерлі жеткізуге дағдыланғандықтан, көркем сөздің пірі бо­лып есептеледі. Сол сияқты Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин шығармаларын атауға болады.

Сөйлеу мәдениетін арттыруда сөздіктерді, норма­тивтік сипаттардағы анықтағыштарды, орфоэпиялық сөз тудыру, синонимдер, антонимдер, фразеология­лық, омонимдік сөздіктерді, тілдің грамматикалық жа­ғынан дұрыстығын көрсететін түсіндірме сөздіктерді пайдаланудың маңызы зор.

Ауыз екі сөйлеу тілінің өзіндік ерекшелігі – бірін-бірі бетпе-бет көріп отырған екі немесе одан да көп адамдардың өзара пікір алысу, түсінісу құралы. Сөй­леу тілінде пікір алысу, түсінісу сөз арқылы ғана емес, сонымен қатар кісінің бет-аузы, қас-қабағы, қол қимы­лы қатысып отырады. Оның үстіне сөйлеуші дауыс ырғағын құбылта сөйлейді. Сол себептерден ауыз екі сөйлеу тілінде сөйлем мүшелерін түсініп айту, сөй­лемді аяқтамай бітіру, сөйлем мүшелерінің орнын өзгертіп айту, сөзді талғамай қолдану жиі кездеседі. Ауызекі сөйлеу тілінің лексиконында синоним сөздер­дің өзіне тән қолданылатын баламасы болады.

Сөйлей білу – ойлай білу. Олай болса, дұрыс ой­лау, дұрыс жазуға мүмкіндік тудыру керек.

ӘОЖ 811:38.1=512.122

Студенттердің өздігінен оқу іс-әрекеті кредиттік оқыту жүйесінің басты аспектісі

А.Ә. БОТАБЕК, аға оқытушы, Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті, ҚТ және М кафедрасы

Кілт сөздер: өздік жұмыс, білім, жүйе, қалыптастыру, әдістеме, үрдіс, дамыту, міндеттер, оқытушы, студент.

Қ

азақстан Республикасының білім беруді дамыту тұжырымдамасында: «Қазір педагогикалық қоғам­дастықтың алдында білім берудің жаңа моделін құру­дың, сынақтан өткізудің ауқымды міндеттері тұр. Бі­лім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды-машыққа қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке – ақпаратты өзі іздеп табу, талдау және ұтымды пайда­лану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады», – деп көрсетілген [1].

Кредиттік жүйемен оқытуға көшудегі басты мақ­сат – білім жүйесін әлемдік білім кеңістігімен кірікті­ру және өндіріс пен нарықтық жағдайдың өзгеріп тұ­ратын заманында кәсіби мамандардың әлемдік сұра­нысқа, бәсекеге қабілетті болуына мүмкіндік жасау болып табылады.

Кредиттік жүйемен оқыту – студенттердің жоғар­ғы оқу орны қабырғасында білім алуын жеке жоспар­лауына беріліп отырған мүмкіндік. Ол білім берудің демократиялығымен сипатталып, әр студенттің жеке бас ерекшелігі мен қабілеттерін дамытуға жағдай жа­сайды. Жаңа жүйенің басты ерекшелігі – студенттер­дің білім кеңістігін қалыптастыру еркіндігі, яғни жал­пыға міндетті мемлекеттік білім беру стандартының мамандар дайындаудың сапасына қоятын талаптарына сәйкес, білім алудағы өзінің ерекшелігі мен қалауына сай қалыптастыра алады.

Бакалавриат бағдарламасы бойынша студенттің орындайтын өздік жұмыстарының ауқымы көбейді. Өздік жұмыс екі түрге бөлінеді – студенттердің оқы­тушының қатысуымен жүргізілетін өздік жұмысы (СОӨЖ) және студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ).

Р.А. Низамов өздік жұмысты студенттердің ауди­торияда және аудиториядан тыс жекеше, топпен орын­дайтын танымдық әрекеттерінің түрлері деп сипаттай­ды [2]. Ал П.И. Пидкасистый өздік жұмысты оқу үрді­сінде студенттің өздік әрекетін басқару және ұйымдас­тыру құралы ретінде қарастырады [3].

Оқу үрдісі барысында студент пен оқытушы ара­сында өзара жаңаша байланыс қалыптасып, студентке өзінің әр оқу пәні бойынша жеке дайындығына көп уақыт бөліп, оқу үрдісіне белсенді түрде қатысуы жә­не алға қойған мақсатқа жетуге деген тұрақты қызығу­шылығының болуын талап етеді.

Кредиттік жүйемен оқыту студент пен оқытушы арасында жаңа білімді игеру барысында, сенімді қарым – қатынастың қалыптасуын талап етеді. Оқытушы сту­дент үшін тек ақпарат көзі ғана емес, ол студенттің қа­жетті ақпаратты іздеп тауып, саралап іс жүзіне пайда­лануға үйретуші болуы керек. Оқытушы білім беріп қана қоймай, қалай оқу керектігіне, білімді алуға, дағ­ды мен іскерлікті алып, өз бетімен практикада қолда­нуға үйретеді. Сондықтан оқытушылар оқу пәніне деген жауапкершілігін арттырып, өзінің біліктілігін жоғарылату жолында үздіксіз ізденісте болуы тиіс [4].

Студент пен оқытушының өздік жұмысында (СОӨЖ) алынған тапсырмалар студенттің дүниетаны­мын кеңейтіп, ғылымға, тіл тарихына деген қызығу­шылығын арттырады, логикалық ойлау жүйесін дамы­тады. Кредиттік оқу жүйесінде білім алушы студент­тің жеке тұлға ретінде өзін-өзі дамытуға мүдделі субъект ретіндегі болмысы ғылыми негізде теориялық тұрғыдан дәлелденеді.

Студент пен оқытушының өздік жұмысын (СОӨЖ) ұйымдастырудың амал-тәсілдері әртүрлі. Өздік жұмыс арқылы студент өзіне қажетті білімді игереді. Білім, білік дағдыларын жетілдіреді. Өздік жұмыс студентті жүйелі түрде жұмыс істеуге, дербес ойлауға, өзіндік стилін қалыптастыруға көмектесетін оқытудың формасы болып табылады. Оның басқа оқу формасынан ерекшелігі студент өз әрекетін алдына қойған мақсат-міндеттеріне байланысты өзі ұйымдас­тыра алады. Жоғары оқу орнында өздік жұмыс – сту­денттің өз белсенділігін көрсете алатын іс-әрекет бо­лып саналады. Оның ұйымдастырылуына қарай сту­денттің кәсіби дайындығының нәтижесі көрінеді. Сту­дентке берілген СӨЖ тапсырмасы оқытушының тіке­лей және белсенді қатысуымен өткізілетін СОӨЖ са­бақтарында тексеріледі. СОӨЖ-дің екінші мақсаты материалды игеру барысында қиындық сезінетін сту­денттерге кеңес беруді көздейді. СОӨЖ аудиториялық сабақ түріне жатады, ол лекциялардың СОӨЖ-і мен практикалық сабақтардың СОӨЖ-і болып бөлінеді.

Студенттің өзіндік жұмысы – болашақ мамандар­ды даярлаудың және білім сапасын арттырудың ең басты резервтерінің бірі. Осыған орай жоғары оқу орындарында әр білім алушыдан ой еңбегінің ұтымды әдістерін білуі, яғни аз уақыт кетіріп қажетті ақпарат­ты іздеп және меңгеруді, фактілер, теорияны, тұжы­рымдамаларды жүйелеп және жіктей білуді, өз көзқа­расын нақты айтып және дәлелдей білуді, түрлі күрде­лі сұрақтарды шығармашылықпен шеше білуді үйре­нуі талап етіледі.

Студенттің өзіндік жұмысы – бұл студенттің ди­дактикалық тапсырмаларды өзінше орындауға, таным­дық әрекеттерге қызығушылығының қалыптасуына және нақты бір ғылым саласында білім жинақтауына бағытталған студенттің оқу әрекетінің ерекше түрі.

Студенттің өзіндік жұмысы – жоғары оқу орны­ның оқыту үдерісінде студенттердің өзіндік әрекетін ұйымдастыру мен басқарудың ерекше бір құралы. Олай болса кредиттік оқыту жүйесінің жоғары мек­тепке енгізілуі және СӨЖ-дің үлесінің артуы оны бел­сендіруге баса көңіл аудартады. Жаңа оқыту техноло­гиясының енгізілуіне сәйкес ЖОО-дағы оқу-тәрбие үдерісін жаңаша ұйымдастыру, оқыту технологиясын және оның әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуін өзгерту қажеттілігі туындады.

Студенттің өзіндік жұмысы логикалық ойлауды дамытуды, шығармашылық белсенділікті, оқу мате­риалы негізінде зерттеушілік ықпалды қамтамасыз ететін практикалық тапсырмаларды жүзеге асырумен байланысты. Студенттің өзіндік жұмысы аудиторлық жұмыспен бірге, оқыту процесінің негізгі бөлігі болып табылатын СӨЖ-нің жүйелі түрде орындалуы оқыту­шының жоспарлау және бақылау қызметі нәтижесінде қалыптасады. Оқытушының басқаруымен студенттің өзіндік жұмысы – оқытушының тікелей қатысумен өтетін, бірақ, оқытушының тапсырған жұмыстары жә­не әдістемелік басқаруымен орындалатын студенттің жоспарланған жұмысы. Студенттің өзіндік жұмыста­рын ұйымдастырудағы қызметі – өз әрекетін өзі ұйым­дастыру, өз бетімен ізденіп, шығармашылық әрекет жасау.

Силлабус бағдарламасында әр аптада жүргізілетін СОӨЖ, СӨЖ түрлері сағат санына қарай нақты бөлі­неді. СОӨЖ-де оқытушының басшылығымен орында­латын жұмыстарды студенттің ұтымды игеруіне мүм­кіндік тудыра отырып, жоғары нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік туады. СОӨЖ жұмыстарын ұйымдастыруда әдістерді сұрыптап алудың мәні өте зор.

Оқу үрдісі барысында студент пен оқытушы ара­сында өзара жаңаша байланыс қалыптасып, студентке өзінің әр оқу пәні бойынша жеке дайындығына көп уақыт бөліп, оқу үрдісіне белсенді түрде қатысуы жә­не алға қойған мақсатқа жетуге деген тұрақты қызығу­шылығының болуын талап етеді.

Кредиттік жүйемен оқыту студент пен оқытушы арасында жаңа білімді игеру барысында, сенімді қарым – қатынастың қалыптасуын талап етеді.

Кредиттік технологияны енгізу білім берудің бар­лық идеологиясын қозғайды. Оқытудың кредиттік тех­нологиясының жетістіктері:

– мамандарды әлемдік стандарттар деңгейінде даярлау мүмкіндігі;

– білім алушылардың өзіндік білім алуға және өзіндік дамуға қабілеттерін дағдыландыру;

– білім алушылардың өз бетімен шығармашылы­ғын игеруге дағдыландыру;

– білім алушылардың біріккен оқуын ұйымдастыру;

– сырт елдердің жоғары оқу орындарымен серік­тес қарым-қатынас орнату болып табылады.

СОӨЖ-ге арнайы сағат бөлінген, яғни СОӨЖ-ң көлемі пәнге бөлінген практика, семинар сағаттары­ның толық көлемінен кем емес. Студенттердің оқыту­шының жетекшілігімен өткізілетін жұмыстардың уақыты көрсетіліп, оқу кестесіне енгізілген және сабақтан соң арнайы аудиторияда өтеді.

Жоғары оқу орындарында студенттердің өздік жұ­мыстарының қарапайым және қолайлы түрі – коллок­виумдар болып саналады, ол белгілі бір тақырыптағы баяндама немесе деректі мәселені талқыға салатын ғылыми жиналыс түрінде ұйымдастырылуы мүмкін. Бұған оқытушылардың да шығармашылық әдіс-амал­дары мол болуы қажет. Мысалы, студенттердің жазған мазмұндамасын, шығармасын, эссе және рефератта­рын әдеттегідей қабылдай салмай, әртүрлі ғылыми пі­кірталас ұйымдастыру арқылы қабылдаған әлдеқайда тиімді. Студенттердің өздік жұмыстарын өздері қада­ғалаудың тәсілдері де үлкен нәтиже береді. Өзін баға­лай және қадағалай білуді, өзіне баға беруді қалыптас­тыру – оқушының қызығушылық көзқарасын және белсенділігін арттыратын сенімді тәсіл. Әр пәнге ар­налған өзіндік жұмыстар студенттердің өз күштеріне сенімділігін және жауапкершілігін арттырып, өзіндік баға беру қабілетін қалыптастырады. Өзіндік жұмыс­тың нәтижесін көру үшін ұйымдастыру-әдістемелік шараларының анық жоспарланған жүйесі болуы тиіс. Өзіндік жұмыстың керекті нәтижесін алу үшін қойы­латын негізгі шарт – студенттерді оқу-әдістемелік және анықтама-нормативтік материалдармен толық қамтамасыз ету қажет. Қарқынды оқыту талабына сай студенттердің өздік жұмыстарына көбірек уақыт беру арқылы оқушының өздігінен ойлау қабілетін кеңейтіп, ізденісін арттыру керек. Білім беру барысында оқыту­шы пәнге деген қызығушылықты тудырып, оқушы содан қанағат алатындай жағдай жасауы керек. Сабақ өткізу кезінде іскер ойындар ұйымдастыру да үлкен жетістікке жеткізетіндігі жаңалық емес. Ойынның мақсаты оқу жоспарының мағынасына, студент-ойын­шылардың құрамына, олардың дайындығына, ойынға кететін уақытқа және сабақтың тақырыбы мен мәніне байланысты шешіледі. Ойын пікірталасқа негізделген мағыналы, ақпаратты және берілген сабақтың тақыры­бын ашатын нақтылы болуға тиісті. Ойынға қатысу­шы студенттер нақтылы жағдайды өз беттерімен қа­растырып, ойынның мақсатына өз жетістіктерімен же­тулері тиіс. Ең бастысы – оқытушы ойынды студент­тердің өздері ұйымдастыруына ерік беріп, оларды қанағаттандырып отыруы керек. Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыру мақсатын тиімді шешудің және бір түрі – үйренген оқыту әдісінен өзге, қазіргі кезге сай ғылыми дәйектелген және жете зерттелген оқулықтар мен әдістемелік оқу құралдарымен оқыту үрдісіне енгізу. Студент оқулықты жете түсініп, жеңіл қабылдауы үшін, сабаққа өздігінен дайындалу бары­сында қолданатын әр пәннің лекциялық курстары, оқулықтары және оқу құралдары міндетті түрде оқу жоспарына сәйкес болғаны жөн. Сонымен қатар бар­лық қажетті оқу-әдістемелік және анықтама материал­дары баспа түрінде де, электронды түрде де жеткілікті және қол жеткізерліктей болуы міндетті.

Кредиттік жүйемен оқытудың басты ерекшелігі – әлемдегі білім берудің ең үздік технологиялық тәжіри­белерін қолдана отырып елімізге қажетті мамандарды сапалы дайындап шығару. Мұнда бұрыннан қолданы­лып жүрген оқытудың әдіс-тәсілдерімен қатар, сту­денттің ізденуіне, жаңаша көзқарас тұрғысынан келіп, сапалы білім алуына жағдай туғызу қарастырылған. Кредит сөзінің мағынасы – сенім, яғни студентке сенім білдіру арқылы оның білімін көтеруіне, өзіндік ізденісіне, әрбір өтілген тақырыпты шығармашылық­пен меңгеруіне жол беру. Оқытушы әрбір өтілетін та­қырыпты жіктеп түсіндіріп, студенттен сол материал­дарды қалай меңгергенін сұрау арқылы оның білімін бағалауды мақсат етпейді. Әрбір өтетін тақырып төңі­регінде сол тақырыптың ерекшелігі жайлы, студент аталған тақырыптан қандай мәселелерді меңгеруі керектігі жөнінде бағыт-бағдар береді. Оқытушы өзі дайындаған силлабуста студентке берілетін білім маз­мұнын, әрбір модульдік бақылау барысында студент­тің нені білу қажеттілігін және көрсетілген тақырып­тар бойынша пайдаланылатын әдебиеттің тізімдерін жан-жақты көрсетуі керек. Бір сөзбен айтқанда, сту­дент үшін силлабус білім алудың, ізденіс жұмыстарын жүргізудің басты бағдарламасы болмақ.

Білім беру жүйесінде әр пәннің өзіндік ерекшелік­тері, өзіне тән қиыншылықтары болады. Студенттің сапалы білім алуына, сол пәннен алынатын міндетті білім дағдыларын меңгеруіне дұрыс бағытта жол ашу үшін, әр пән оқытушысы сол пәннің өзіне тән ерекше­ліктеріне, сол пәнге тән оқытудың принциптеріне баса көңіл бөлгені жөн. Оқу орыс тілінде жүретін топтарда қазақ тілін оқитын студент өзіне таныс емес тілдің дыбыстық құрамын, дыбыстардың айтылу нормасын, дыбыстық заңдылықтарды, оның грамматикалық құрылысын игеруге, ойын еркін жеткізуге, басқаның сөзін түсінуге, жеткілікті дәрежеде сөздік қорын мең­геруге тиісті және қазақша сөйлеуге жаттығып, қазақ тілінде қарым-қатынас жасай алуы қажет. Тыңдаушы­ны мұндай дәрежеге жеткізу үшін, оқытудың өзіндік тәсілдері мен амалдары, жолдары сан-алуан. Басқа ұлтқа қазақ тілін оқыту әдістемесі қазақ тілін үйрену­шінің ана тілінің ерекшелігін ескере отырып, оны үйретудің тиімді жолдарын көрсетудің маңызы зор. Тілдерді оқыту әдістемесінің байланыстылығы, жалпы ортақ мәселелердің көптігі соңғы кезде лингводидак­тика ғылымын туғызды. Қазақ тілін орыс аудитория­сына оқыту әдістемесінің ғылыми тұрғыдан зерттелу тарихы ұзақ емес. Сондықтан оқыту әдістемесі бұрын­нан қалыптасқан шет тілдерді оқыту, орыс тілін оқыту әдістемелерінен оқып, үйренеріміз көп. Қазақ тілін басқа тілді аудиторияларда оқыту барысында қазақ тілінің өзіндік басты ерекшеліктерін назарда ұстауы­мыз қажет. Қазақ тілі сөз жасау жағынан жалғанбалы (агглютинативті) тілдер тобына жататындығы бәріміз­ге белгілі. Сол себептен де қазақ тілінде жұрнақ түр­лері көптеп саналады, сонымен қатар төрт түрлі жал­ғаудың беретін өзіндік мағынасы, сөзге жалғану кезін­дегі варианттары да жеткілікті.

Қазақ тілін оқытуда жақсы нәтижелерге жету үшін мынадай басты бағыттарда жұмыс түрлерін жүргізген тиімді: ең бастысы, студенттің қазақ тілінен тілдік қо­рын молайту, ол үшін сөздік жұмыстарын үнемі жүр­гізу керек. Қазақ тіліндегі сөздер көп мағыналы және синонимдер мен омонимдерге бай. Сөйлемде осындай сөздердің мағынасын ажырата білуге, оларды тиімді қолдана білуге үйрету студенттің тілдік қорын байы­туда оң нәтижелер береді. Қазақ тілінде сөйлемде сөз­дердің орын тәртібі тұрақты екенін ескеріп, берілген сөздер арқылы сөйлем құрап үйренуге баулу қажет. Жалғау түрлерін, олардың сөзге беретін мағынасын меңгеру арқылы сауатты түрде өз ойын ауызша және жазбаша жеткізе алу дағдыларын қалыптастыру. Қазақ тілінде сөйлемді тиянақтап, айтылған ойды тұжырым­дап тұратын сөйлем мүшесі – баяндауыш, баяндауыш негізінен етістіктен болады. Сондықтан, студенттерге етістіктің шақтарын, оның жасалу жолдарын меңгерту олардың өз ойын жүйелі түрде жеткізе алуына негіз болады. Орыс тілді студенттерге қазақ тілін үйретуде пән бойынша жүргізілетін студенттің өзіндік ізденіс жұмыстарын тиімді ұйымдастыра білудің де маңызы зор. Қазақ тілінен өздік жұмыстарын ұйымдастыру студенттің білімін тереңдетуге, ой-өрісін кеңейтуге, олардың тілді үйренуге ынтасын, қызығушылық сезі­мін оятуға көмектеседі, олардың жан-жақты қабілетті­лігі мен шығармашылығын дамытады және алған бі­лімдерін іс жүзінде қолдана білуге жәрдемін тигізеді. Тіл үйренуші аудиториядағы сабақ үстінде ғана білім алып қоймайды, өзіндік ізденіс жұмыстарын орындау арқылы да білім деңгейін кеңейтіп отырады. Студент­тің өзіндік ізденіс жұмыстарын ұйымдастыру мынадай мақсаттарды жүзеге асыруды көздейді:

– студенттердің қазақ тілінен алған теориялық және практикалық білімдерін бағдарламадан тыс мате­риалдармен толықтыра, жетілдіре түсу;

– қазақтың әдеби тілі туралы, оны жасаған халық­тың тарихы туралы қосымша әдебиеттермен танысты­ру;

– қазақ тілі пәнінен түрлі үйірме, пән апталығы, конкурстар ұйымдастыру және студенттерді ғылыми-практикалық конференцияларда баяндамалар жасату арқылы олардың тілді үйренуге деген белсенділігін арттыру.

Студенттердің өздік жұмысын жүргізу барысында мынадай білімділік дағдылар іске асады:

– өткен материалдарды бекіту, нығайту;

– студенттердің алған білімін кеңейту және терең­дету;

– студенттердің логикалық ойлауын дамыту, жаз­баша және ауызша сөйлеу тілін қоса дамыту;

– орфоэпиялық, орфографиялық және пунктуация­лық білімдерін қалыптастыру, тілді үйрену қабілетін дамыту;

– орыс тілді студенттерге тілдік орта жасау, тілдік ситуациялар туғызу, олардың қазақша сөйлеуіне толық жағдай жасау;

– студенттердің қазақша тілін дамыту, сөйлеу бел­сенділігін арттыру, қазақша сөйлеу дағдысын қалып­тастыру.

Студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру кезінде берілетін тапсырмалардың тәрбиелік мәні де маңызды болуы қажет. Онда мынадай міндеттер қа­растырылады:

– қазақ мәдениеті, салт-дәстүрі, әдебиеті жайлы берілетін тапсырмалар арқылы, олардың қазақ халқы­на деген сүйіспеншілігін ояту, қазақ халқын сыйлауға тәрбиелеу;

– қазақ тілінің байлығын таныстыру арқылы тілге деген қызығушылығын арттыру, тілге деген сүйіспен­шілік сезімін тудыру, оны қалыптастыру.

Қазақ тілі пәні оқытушысының тілді үйрету ынта­сы, тапқырлығы студенттің өздік жұмысын дұрыс ұйымдастыруға көмектеседі. Студенттерге өздік жұ­мыстарының тақырыптарын іріктеп беруде оны сөйле­сіп үйренуге қажетті тілдік материалдармен байланыс­тыруға ұмтылу қажет. Сонымен бірге студенттердің сұранысын, қабілетін есепке алып отыруға тиіс. Сту­денттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруда мына­дай жұмыс түрлерін жүргізуге болады. Оқу жылының басында, студенттердің тілді білу деңгейін анықтаған соң, олардың тілді меңгеру дәрежесіне қарай әр түрлі тапсырмалар ұсынылады. Силлабуста аудиториядан тыс жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмыстарының тақырыптары беріледі. Бұл тақырыптарда қазақ хал­қының ұлы тұлғалары, олардың өмірі мен шығарма­шылықтары, қазақтың салт-дәстүрлері, қазіргі қоға­мымыздың даму бағытындағы өзгешеліктері жайлы бағыт ұсталынуы тиіс. Алайда бұл тақырыптарды тіл­ді бастауыш деңгейде білетін студенттердің орындауы қиындық келтіретіні даусыз. Сондықтан, бұл тақы­рыптар тілді біршама меңгерген, бірақ сөйлеу және жазбаша тілінде кемшіліктер кездесетін студенттерге берілуі керек. Бұл жұмыс түрін ұсынудағы негізгі нысана: белгілі бір тақырыптарды зерттеу, саралау барысында студенттердің қосымша әдебиеттермен жұмыс істей білу дағдыларын қалыптастыру, өз ойын тиянақты, тұжырымды жеткізе білуге үйрету. Мұнда тапсырманы міндетті түрде реферат, шығарма түрінде ғана жазу көзделмеуі керек, сол тақырып бойынша әдебиеттерден конспект жазу, тезис жаза білуге үйре­ту басты нысана болмақ. Бұл жұмыстардың нәтиже­сінде студенттер күрделі, көркем шығарма жаза алма­ғанмен, сол тақырып туралы түсінігі қалыптасады, қа­зақ тілінің сөз оралымдарына көзі үйреніп, сөйлемдегі сөздердің қолдану мағынасы жайлы білімдері кеңейе­ді. Қазақ тілін біршама меңгерген студенттер берілген тақырыпты жақсы аша біліп, өздерінің әдебиетпен жұ­мыс істей алу қабілеттерінің қалыптасқанын көрсете алады. Студенттерге әртүрлі тақырыпта қазақ мақал-мәтелдерін жаттатып, оның орыс тіліндегі ұқсас нұсқасын тапқызып үйрету, олардың тіл байлығының қалыптасуына өз ықпалын тигізеді. Студенттің өзіндік ізденуіне викториналық сұрақтар ойынын ұйымдасты­ру да өз әсерін тигізеді. Сұрақтарға дұрыс жауап беру үшін студенттің көп оқуы, ізденуі қажет. Себебі бұл – жарыс. Мұнда студенттің логикалық ойлау қабілеті шыңдалады, әрі өз ойын шапшаң жеткізу үшін сөздер­ді, сөз тіркестерін тиімді пайдалану дағдысы дамиды. Студенттердің өзіндік жұмыс түрлерін ұйымдастыру­да басқа да жұмыс түрлерін, білім берудің көптеген әдіс-тәсілдерін қолдануға болады. Бұл үшін қазақ тілін өзге тілді аудиторияда жүргізетін оқытушының ше­берлігі, ізденімпаздығы, ең бастысы, өз тіліне деген сүйіспеншілігі басты орында тұруы қажет.

Педагогикалық пәндерден білім беру барысында ұйымдастырылатын өзіндік жұмыстың түрінің көпті­гіне қарамастан, олардың бәріне ортақ мақсат – сту­денттердің кәсіби бағыттылығын қалыптастыру, құ­зырлылыққа жетуге талпыныс тудыру тұрғысында даярлау, кәсіптік іс-шаралар ұйымдастыруға, оның жүргізу жолдарын білуге, орындаудың әдіс-тәсілдерін меңгеруге жаттықтыру мәселелері қарастырылады. Өзіндік жұмысты орындауда студент психологиялық тұрғыдан қызмет атқарады. Ол әрбір жағдаятты түсі­ну, қабылдау, сырттан әсер ететін ақпараттарды ірік­теу, өңдеу, керегіне қарай жүйелеп пайдалану жұмыс­тарын атқарады. Мұндай жағдайда оған қабылдау, ес­ке түсіру, назар аудару, ойлану сияқты психологиялық үрдістер қатысады, ал бұндай жұмыстарды атқаруда студентке оның жігері мен шешімділігі көмектеседі.

Студенттің өздік жұмысының маңыздылығына мән беріп, зерттеген ғалымдар С.И. Архангельский, С.И. Зиновьев, Р.А. Низамов, В.А. Сластенин, Ж.Е. Сәрсекеева, С.Г. Тәжібаева, Р.Шаханова, Н.Шадиева т.б. өздік жұмыстың көп аспектілі құбылыс екендігін айтады.

Қазіргі білім – азаматтық қоғамдағы әлеуметтік талаптарға бағытталған күрделі де жан-жақты қоғам­дық құбылыс, оқыту және тәрбиелеу түріндегі педаго­гикалық әрекеттің тұтас жүйесі. Кез келген кәсіптегі маманды қалыптастыруда мамандыққа сай білім алу қаншалықты өткір мәселе болса, «жеке маман тұлға­ны» өзіндік дамытуда оның шығармашылықпен ірге­тасын қалау соншалықты маңызды болмақ.

Білім жүйесінің мазмұны өмірдің түрлі жағдайла­рында әрекет ете алатын «тұлғаны» дайындау. Осы мақсатта оқу жоспарын оқушыларға азаматтық білім беруге бағыттау керек. Бірінші кезекте әлемдегі болып жатқан өзгерістерге байланысты білім жүйесін ұлттық модульде құру және ол үшін өркениетті елдерде бері­летін біліммен ортақ көзқарастарын табуға ұмтылу қажет. Қазіргі қоғамдық сұраныс – өз ісіне мығым, жұртшылықпен араласуда жеке басындағы барлық шынайы жағымды қасиеттерін байқата алатын бүгінгі студент, ертеңгі маманды тәрбиелеуді талап етеді. Ал, әлеуметтендіру тәрбие берумен тікелей байланысты.

Бүгінгі күні бүкіл дүниежүзілік білім беру тәжіри­бесіне жүгінетін болсақ, жылдам қарқынмен оқыту үр­дісінің сапалы да жемісті жолы аудиториялық сабақ­тардың көлемін тиімді қысқарту арқылы студенттер­дің өздік жұмыстарына уақытты көбірек беріп, олар­дың шығармашылық қабілетінің өсуіне жағдай жаса­луда. Осыған байланысты, өздік жұмыстарын орындау үшін әр студентке оқу-әдістемелік құралдарын көрсе­тіп, өздік жұмыстарына семестрдің басында дұрыс тап­сырма беру қажет, соған байланысты әр тапсырманың ұйымдастыру-әдістемелік материалдары болуы тиіс.

Сонымен, студенттердің өздік жұмыстарының ішкі мазмұны – оқытушының қатысуынсыз немесе көмегінсіз дайындалу ғана емес, студенттің әрекеті алған ақпаратты өз бетінше қолдана білу функциясы мен сол қызметті басқара білу функциясының үйле­сімділігінен тұрады немесе олардың өздерінің алдары­на қойған мақсаттарына жету үшін құрған амалдарын білдіреді десек те болады.

Қорытындылай келгенде, еліміздің болашақ ма­мандары қоғам талабына сай жан-жақты қарулануы үшін төмендегі міндеттерді әрбір оқытушы орындауы қажет:

– әрбір оқытушының өз пәнінің білікті, білімді шебер маманы екенін көрсете білу;

– студенттің актуальды және маңызды даму дең­гейін дәл анықтауға бағыт беріп, болашаққа деген сенімін қалыптастыру;

– студенттің әрбір пәннің мамандыққа қатысты мәселелерін ынтымақтастықпен шешу қабілеттерін дамыту;

– студенттің кәсіби білікті, білімді шебер тұлға болып қалыптасу қасиеттерін санасына құйып, дүние­танымын кеңейту.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. ҚР-ның 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. 2003. 26 желтоқсан. № 332-333 (23632).

2. Низамов Р.А. Дидактические основы активизации учебной деятельности студентов. Казань: Изд-во Казанского университета, 1975. 302 с.

3. Пидкасистый П.И. Процесс и структура самостоятельной деятельности учащихся в обучении: Дисс. док. пед. наук: 13.00.02. М., 1973. 263 с.

4. Ильясова М.Т. О роли кредитной технологии в совершенствовании учебного процесса в вузе // Қазақстан Республикасында жоғары білім беру сапасын жетілдіру және дамыту перспективаларының өзекті мәселелері: Жоғары оқу орынд. арнал. ғыл.-әдіст. конф. материалдары. 16 наурыз 2004. Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2004. 301-302 б.

3  2012