Психология ғылымының қоғамдағы алатын орны
Психология ілімі, және оның міндеттері
жүктеу/скачать 132,5 Kb.
|
kur -psihologija-gylymynyn-qogamdagy-alatyn-orny-22
| 1.1 Психология ілімі, және оның міндеттері.
Талай ғасырлар бойы адам көптеген ғалымдар әулетінің зерттеу обьектісі болып келді. Өз тарихы мен қалай пайда болғанын, биологиялық табиғатын, тіл мен әдеттерін танып білуге деген адамзат құштарлығының шегі болған емес. Ал осы таным жолында жантану ғылымының алтын орны аса ерекше. Адам болмысының табиғатына, оның саналы қоғам шеңберіне өркендеуі мен қалыптасуына, төңірегіндегі басқа адамдар мен қарым – қатынасын ерекшеліктеріне деген психология дамуының негізінде жатқан қызығушылық уақыт озуымен бірге өрістей түскен. Қазіргі кезде өндіріс, ғылым, медицина, өнер, оқу, ойын және спорт салаларындағы бірде-бір іс-әрекет психологиялық заңдылықтарды түсініп, танып білмей тиімді орындалуы мүмкін емес. Адамның даму заңдары мен оның болмысының жасампаздық мүмкіндіктері жөніндегі білімдер жүйесі бүкіл қоғамның кемелденуі үшін өте қажет. Адам әртүрлі ғылым тұрғысынан жаж – жақты зерттелетін обьекті, ал ғылымдардың әр бірі өзіне тән ерекше көкейтесті мәселелермен айналысады. Солардың ішінде қоғамдық ғылымдар әлеуметтік прцестерді зерттеуде психологиялық факторларды айналып өтуі тіпті мүмкін емес… Л.С. Рубинштеин «Жалпы психология негіздері» (1940) атты еңбегінде «Психология зерттеуіндегі ерекше құбылыстар ауқамы анық көрініп тұр: олар біздің қабылдауымыз, сезіміміз, ойларымыз, ықылас-ниеттеріміз бен тілектеріміз т.б. яғни біздің өміріміздің ішкі мазмұнын құрап, біздің жан толғаныстарымыз үшін ажырамастай болып денемізге сіңген құбылыстар жиыны» - деген. Психологиялық дүниенің бірінші ерекшелігі әр тұлғаның (индивид) өз меншік толғанысының болуы, ол түйсік сезімінен ғана көрінеді де, оның басқаша пайда болу жолы жоқ. Мысалы, қаншалықты әдемі, нәрлі суреттеп берсеңде, соқыр дүние сұлулығын сезіну қиын; керең тікелей қабылдамаған соң, ән-күй әуенін танымайды; махаббат ләззатына өзі бөленбеген адамға ол жөнінде әңгіме – дастан да түкке де тұрмайды. Психология ерекшеліктерін танудың қиындығы олардың адам ақылына сиып болмайтын, қалыптан тыс, тылсым құбылыс болмауында. Себебі, әрқандай нақты заттың өзі мен оның қабылданған кейпі бір – бірінен ажыратылып тұратыны даусыз. Жан ерекше, тәннен бөлек жасайтын құбылыс деген нанымның санаға терең ұялауы бұған мысал болуы. Алғашқы адамның өзі де адамдар мен жануарлардың өлетінін, адамның түс көретінін сезіп, білген. Осыған орай адам ұстамға келетін тәннен және көрінбейтін жанан бірінен – бірі бөлінбейтін дербес екі бөліктен тұрады деген сенім туындады, яғни адам өлмейінше жан оның тәнінде жасап, өлгеннен соң тәннен шығып кетеді мыс. Ал адам ұйқыдағы кезде, жан оның тәнінін уақытша ажырап, қандай да бір басқа жерге ауысады. Осылайша, психикалық процестер, қасиеттер мен қалыптар ғылыми талдауға түсіп, зерттелгенге дейін адамдардың бірінің екіншісі жөніндегі қарапайым тұрмыстық психологияға тән пайымдауы жинақтала береді. Адам психика жөніндегі кейбір түсініктерді өз өмір тәжірибесі негізінде топтайды. Әлеуметтік қатынастар мен еңбек барысында түсінуге, бірлікті тұрмыс құрылуға, іс-әрекет арқылы адамды тануға қажет болудан жинақталған жай психологиялық пайымдаулар ғылыми психологияға дейінгі білімдер ауқымын құрады. Осы біршама біліктер әр адамға қоршаған ортада жол тауып, өзге тұлғалармен қылық-әрекетіне орай қатынас жасауға көмегін тигізеді. Бірақ мұның бәрі тұтастай жүйеленбеген, тереңнен танылмаған, дәлелсіз. Оларды біз күнделікті тұрмыстық тәжірибемізден ғана үйренбестен, көркем әдебиеттен, халық ауыз әдебиеті үлгілерінен ұғып, түсініп келдік. Қазіргі заман психология теориялары мен психология салаларының бастаулары нақ осы өмір тәжірибесі мен атадан ұрпаққа жеткен асыл рухани асыл мұрадан келіп шығады. Психологияның жантану ғылымы ретінде мәні неде? Оның ғылыми пәні не? Бұл сұрақтарға жауапты психология ғылымының тарихынан деп, психологияның әр даму кезеңіне орай өзінің зерттеу пәніне деген көзқарасының өзгеріп бара жатқанын байқаған жөн. Психология өте ежелгі де, өте жас та ғалым. Мың жылдық тарихының барына қарамастан, оның бар болашағы әлі алда. Психологияның дербес ғылыми сала болып танылғанына енді ғана жүз жылдан асып барады, ал ол шұғылданған психологиялық ой, проблемалар тарих тұңғиығында бастау алған пәлсапамен бірге келе жатыр. 19ғ. соңы – 20ғ. басында танымал ғалым Г. Эббингауз психология жөнінде қысқа дәл былай деген. Психолоя тарих алдында ұланғайыр, ал тарихы өте қысқа. Психика зерттеулерінің тарихы деп отырғанымыз психологияның фәлсафадан бөлініп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып, өзінің эксперименттік зерттеулерін ұйымдастыра бастаған дәуірі. Бұл 19ғ дейінгі ширегі болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар тереңінде өріс алды. Пән атының өзі де грек тілінен аударғанда психология-жан туралы ғылым (психо – «жан», логос – «ғылым») дегенді аңғартады. Кең тараған түсініктерге жүгінсек алғашқы психологиялық көзқарастар діни ұғымдарға байланысты дүниеге келген. Шынында да, ғылым тарихы көрсеткендей, ежелгі грек философтарының алғашқы тұжырымдары адамды практикалық тану негізінде бастау білімдерін жинақтаған, жаңадан қалыптасып келе жатырған ғылыми ой-пікір бағыттарының жалпы дүние, соның ішінде жан жөніндегі діни мифологиялық көзқарастарға қарсы күресінде дамуны тапты. Осыдан жан жөніндегі зерттеулер мен түсініктер психологияның пәндік аймағының кемелденуінде бірінші кезең болды да психология әуел бастан «жан» туралы ғылым деп танылды. Бірақ бұл жанның не зат екеніне жауап табу оңайға соқпады. Әр тарихи дәуірлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы түсіндірді. Психика мәніне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы философияның өзекті мәселесін – материя мен сана, заттық және рухани болмыстардың ара қатынасын шешуге тәуелді болып келді. Дәл осы мәселенің шешімі төңірегінде бір-біріне тікелей қатысты философия бағыттары – идеялизм мен материялизм пайда болды. Идеалистер психиканы болмыс бастауы, өз бетінше жасайтын, материалға тәуелсіз бір зат деп қарастырды. Ал материалистік танымда психика-туынды, материяға тәуелсіз құбылыс. Идеалистік бағыт өкілдері материяға қатысы жоқ ерекше рухани бастамасының басын мойындап психиканың әрекеті тәнсіз мәңгі жойылмас жанның көрінісі деп біледі. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша, біздің түйсігімізбен елестеріміздің нәтиежиесі. Идеализм бастауы адамдардың өз дене құрылымы мен қызметі жөнінде дұрыс таным болмаған, психикалық құбылыстарды адам дүниеге келуімен тәнге еніп, оның өлуімен ұшып кететін жан және рух әрекеті деп ойлайтын заманда пайда болған. Жанды бастапқыда адамның әртүрлі мүшелеріне жасайтын ерекше бір жұқа зат не тіршілік иесі деп білген. Діннің пайда болуымен жан «о дүниемен» байланысты, көрінбейтін әрі мәңгі жасайтын, тәннің өзгеше бір екінші баламасы – рухтық зат деп танылды. Бар әлемнің бастаушы идея, рух, сана, ал материя осылардан туындайды деп есептеген әртүрлі идеялистік бағыттар қанат жайды. Адам психикасы – рухани өмірдің көрінісі, сондықтан ол материялдық дүние заңдылықтарына бағынбайды деп санаған идеализм мен діни догматтар адам жан дүниесін материалистік тұрғыдан түсіндіруге ұмтылған ғылыми ой – пікірлерді көп ғасыр кейінге ысырып тастады. Жан жөніндегі танымдар қандай құбылыс өзгерістерге енгенімен өмірлік іс-әрекеттің қозғаушы күші – жан деген тұжырымға ешбір шүбә келтіре алмады. Тек 18ғ. психология білімінің дамуында Рене Декарт жаңа дәуір есігін ашты. Ол адамның ішкі мүшелері ғана емес, тіпті дене әрекетінің де жанға ешқандай қатынасы болмайтыны жөнінде пікір айтып, дәлелдеді. Бұл жантану ғылымының кейінгі желісіне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екі түсінікті – рефлекс және сананы бірдей енгізді. Бірақ өз тағылымында жан мен тәнді бір-біріне қарсы қойды, өзара тәуелсіз екі материя және рух жасайтынын уағыздады. Сондықтанда психология тарихында бұл Декрат тағлымы «дуализм» атауын алды. Дуалистер көзқарасында, психикалық табиғат ми өнімі емес, мидан тыс, оған тәуелсіз, өз бетінше жасайтын құбылыс екендігі түсіндіріледі. Бұл бағыт ғылымда обьективті идеализм деп аталды. Дуалистік тағлиматты арқау етіп 19ғ. психологиясында психофизиологиялық параллелизм атанған идеалистік бағыт кең өріс алды. Бұл бағыттың мәні: психика және тән қатар, бірақ өзара тәуелсіз жасайды. Мұндай идеалистік көзқарасты дәріптеушілер Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо, Джемс, т.б. Шамамен осы дәуірде психология дені жөнінде жаңа түсініктер былай бере бастады. Ойлау, сезу, қалау, қабілеттеріне сана атауы беріліп, психика санамен баламастырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы жүзеге келді. Бірақ сана уақытқа дейін басқа табиғи процестердің бәрінен оқшауланған ерекше құбылыс ретінде қаралды. Енді саналық өмір Алла жаратқан ақыл көрінісі немесе сананы құраған қарапайым элементтері бар субъективтік сезім нәтижесі деп есептелді. Бірақ идеалистік бағыттардың бәрін біріктірген жалпы пікір: психикалық болмыс – бұл ғылыми талдауға келмейтін, себебін түсіндіру мүмкін емес, тек қана өзіндік бақылаумен танылатын субъектив дүние екендігі. Мұндай түсінік кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм интроспекттік (өзін - өзі бақылау) сана тағылымы атын алды. Осыдан сана өзімен өзі шектеліп психика объектив болмыс пен субъектінің өзінен де толығымен байланысын үзді. Х1Х ғ. екінші жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы өз алдына әр түрлі мақсаттарды белгілеп, әртүлі зерттеу тәсілдерін қолданған, бір – бірін ауыстырып отырған теориялар таласында жүріп отырды. Х1Х ғ. аяғындағы барша теориялар, Х1Х ғасырдағы біршама тағылымдар санының осы интроспектік психологиясы шеңберінде зерттелді. Бұл теориялар бойынша психологиялық зерттеулердің бәрі қоршаған орта мен адам іс - әркетіне байланыссыз жан толғаныстары мен көріністеріне негізделді. Ал сана мен ми арасындағы қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешімін тапты. Интроспекттік психология аймағындағы теориялардың бір-бірінен айырмашылығы сананың құрылымы, мазмұны және белсенділік дәрежесіне қарай әрқилы сипаттаудан болды, яғни бір сипаттама жетекші деп есептелінді. Осы тұрғыдан сана психологиясы өз зерттеулерін 5 бағытта алып барды: саналық элементтер теориясы ( В.Вундт, Э. Титченер); саналық әрекеттер психологиясы (Ф.Брентано); саналық ағым (сел) теориясы (У. Джемс); дербес құрылым психологиясы ( гештальпсихология); суреттеме психологиясы ( Дильтей): Бұл теориялардың бәріне ортақ түсінік: қоршаған дүниемен белсенді қатынастағы адам орнына сана қойылып, оның бар іс-әрекеті сана белсенділігі деп танылады. Психологияда эксперименттік әдістің орнығуына қарамастан, бұл дәуірде аталған теориялардың бәріне тән ерекшелік – психикалық құбылыстардың мәнін түсіндіру емес тек қана суреттеп нақтылау. 1879ж Вундт Лейпцигте алғашқы эксперименталды зертхана ұйымдастырылды. Сана психологиясына эксперимент қою мүмкіндігі ашылды: зерттеуші белгілі жағдайлар жасап, одан психикалық процестердің өтуін бақылап отырды. Бірақ бұл бақылаулардың ерекшелігі адам өзінің ішкі жан-күйін, сезімін, ой толғанысын өзі бақылайд, осыдан мұндай зерттеуде интроспектік аталған әдіс қолданылды. 20ғ. екінші он жылдығында психологияның және бір бағыты пайда болып, оның өкілдері психологияның жаңа пәнін жариялады: ол психикада емес, сана да емес, ал сырттай бақыланатын, адам негізінен адам қозғалысының жиынтығы әрекет – қылық еді. Бұл бағыт «бихевиоризм» аталып, психология пәні жөнінде түсініктер дамуының үшінші кезеңін қалады. Бихевиоризмнің ірге тасын қалаушы Дж Уотсон психологияның міндетін қоршаған ортаға бейімделуші тіршілік иесінің қылық - әрекетін зерттеу деп білді. Тек бір он жылдықтың өзінде – ақ бихевиоризм бүкіл дүниеге тарап, психология ғылымының ықпалды бағыттарының біріне айналды. Сонымен, өз даму жолында бастапқыда – жан туралы ғылым, кейін жансыз ғылым, ақырында санасыз ғылымға айналды. Әрина, қылық - әрекетті бақылаумен обьективті деректерді зерттей аламыз, бірақ мұндай обьективті жалған, себебі біздің әрқандай әрекет қылығымыздың астарында өзіміздің ой, сезім, ынта-ықыласты білмейінше, әрекет-қылықты тану мүмкін емес. Психология пәнің нақтылауда болған дағдарыстар себебі аталған теориялардың негізге алған әдіснамалық тұжырымдарында болып отыр. Атап айтсақ, саналық психология болмыс пен сананың, обьективті дүние мен субьективті болмыстың ара қатынасын идеалмстік тұрғыдан шешті. Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана екінші, одан туындаушы, яғни обьектив дүниенің мидағы бейнесі. Осы түсінікке орай материалдық болмыс (заттар, дүние құбылыстары) мен идеалдық (заттық дүниенің сезім, ой т.б түрінде бейнеленуі) бір біріне тікелей қарама-қарсы. Бірақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебі түйсік, ой, сезімдер т.б материалдық органның мидың әрекеті, сыртқы тітіркендіру энергияларының сана өміріне айналудың нәтиежиесі. Психмка, сана ми қызметінен ажырауы мүмкін емес, олардың басқа жасау тәсілі жоқ. Материя, психика және сананы бұлайша түсіну диалектикалық материализмнің дүние заттығы жөніндегі ережесімен түбегейлі зат болып тұр. Әлемде әртүрлі қасиеттерге ие мәңгі қозғалыста болып, мәңгі жасаушы материядан басқа ешқандай бастау болуы мүмкін емес. Материяның қозғалысы бұл тек орын ауыстыру емес, оның қалаған өзгерімі, құбылуы, бір күйден екінші күйге түсуі. Материяның дамуы – бұл оның қарапайым формадан жоғары формаға жетілуі, қарапайым қозғалыстан жоғарғы қозғалысқа өтуі. Алғашқыда тек органикалық емес материя, өлі табиғат болды. Дамудың белгілі бір сатысында, өзінің ұзаққа созылған эвалюциясының нәтиежиесінде материя органикалық қасиеттерге ие болды, материя қозғалысының жаңа формасы мен жаңа қасиеті өмір, табиғат жиыниығына енді. Табиғаттың даму процесінде өсімдіктер, жануарлар, келе–келе материяның ең жоғарғы туындысы санаға ие адам пайда болды. Ғылыми психолгогия тірек еткен диалектикалық материализм категориялары жүйесінде бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебі бұл категорияға орай психиканың жалпылама және мәнді сипаты ашылды: әрқандай психикалық құбылыстар обьектив шындықтың субьективті бейнелеуінің түрлі формалары мен деңгейлерін көрсетеді. Бейнелеу теориясы психология ғылымының мәнін анықтауда, оның әдістерін таңдауда, деректер, түсінікткр, тұжырымдар тобынан қажеттісін ажыратуда жалпы әдіснамалық бағдар ролін атқарады. Психикалық құбылыстардың органикалық материя қасиеті ретінде сапалық ерекшелігі неде? Барша материя бейнелеу қасиетіне ие. Психика-материя қасиеті, мидың қызметі болумен психика дамуының алғы шарты бейнелеудің ерекше формасы. Психика материяның даму желісінде, оның бір қозғалыс формасынан екіншісіне өзгеріп барады. Биологиялық эвалюция юарысында заңдылықты пайда болып, психика сол эвалюцияның маңызды фактор бірлігіне айналады. Бейнелеу қасиеті негізінде организмнің қоршаған ортамен кең салалы және сан алуан байланыстары түзіледі. Сыртқы, заттасқан дүние болмайынша, тіршілік иесінің ішкі психикалық өмірі болуы мүмкін емес, яғни сан, психика өзінен тыс жіне тәуелсіз жасайтын танымды болмыстың бейнесі. Егер де осы қоршаған обьектив шындық болмаса, санадағы оның бейнесі жөнінде әңгіме қозғау қажетсіз. Әрқандай психикалық іс нақты болмыстың бір бөлшегі әрі оның бейнесі болып табылады. Сонымен, психиканың қызметі, біріншіден қоршаған дүние заттары мен құбылыстарының қасиеттерін, байланыстарын бейнелеу, екіншіден осының негізінде адам қылығы мен қызмет әрекетін реттестіру. Психиканы диалектика-материалистік тұрғыдан қарастыру әрқандай ішкі жан-күйлік құбылыстарды өзімен өзі шектелмегенін, шындықтан бөлінбей, онымен түбегейлі әрә тығыз байланыста екенін танытады. Диактикалық материализм бағдарының психологиялық ғылыми білімдердің құрамы неден тұрады. Бұл-ең алдымен психикалық өмір деректері. Мысалы, психикалық дүние дерегі ретінде адамның тәжірибе топтау қабілеті-жад, есті қарастырайық. Есте болсын, ғылыми жантану психологиялық құбылысты тек суреттеп баяндаумен шектеле алмайды, оның міндеті түсіндіру, яғни осы деректер мен құбылыстарды басқаратын заңдарды ашып, олардың мәнін айқындап ашып беру. Әрқандай ғылым мақсаты зерттелетін процестер мен құбылыстар бағынатын обьектив заңдарды белгілеу. Теориялық және эксперименталды зерттеулердің бәрі нақ осы мақсатқа бағдарланған. Ғылыми танымның өзі құбылыстар арасындағы мәнді, қажетті, тұрақты, қайталанып жүретін байланыс, қатынастарды білуден келіп шығады. Мысалы, ес өзінің қызметтік заңдылықтарына бағынады. Естің түрлері болатыны белгілі. Жақсы есте қалдыру Қайталауға тәуелді екенін білеміз, байланыссыз материалға қарағанда, жоспарланғаны жеңіл әрі тез еске түсетіні мәлім. Ғылымдағы күрделі міндеттердің бірі – заңдылықты сипатқа не байланыстар мен қатынастарды көре білу. Ғылымдық қатал талап обьективтік заңдарды ашып қана қоймастан, олардың әрекеттік аймағы мен қолдану жағдайларын көрсете алу. Сондықтан да психология зерттеулерінің обьектісі психологиялық деректермен қатар психологиялық заң, заңдылықтар. Сонымен бірге ескеретін жәйт, заңдылық байланымтарды білу өздінінен заңдылықтарды іске асыратын нақты тетіктерді ашып бере алмайды. Осыдан психологияның міндеті – психологиялық деректер мен заңдылықтарды аша отырып, психологиялық іс-әрекетті қозғаушы механизмдерді де ашып белу. Ал енді сол механизмнің қандайда психикалық процесті орындайтын нақты анатомия-физиологиялық аппаратты іске қосуына байланыстылығынан, ол механизмнің табиғаты мен әрекетін психология басқа ғылымдар мен бірлікті зерттейді. Қорытындыласақ, жантану ғылымы психология – психика деректерін, заңдылықтарын және механизмдерін зерттейтін білімдер саласы. жүктеу/скачать 132,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|