Психология
жүктеу/скачать 10,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| көңіл-күй
(эмоция) көрінісі үлкен маңызға ие. Сөзді тек ақыл-ой көрінісі деп тану оның өрісін өте тарылтып жібереді. Сөзде, эсіресе, онын ауызша түрінде көңіл- күй танытатын көптеген сөйлеу бірлік-тері қосылады: іркініс, ырғақ, әуен; жазба түрінде — тыныс белгілері, сөз орыны ж. т. б. Сөйлеу барысында біз тек білген ақпаратымызды ғана хабар- лаумен тынбастан, эңгіме арқауына болтан, эңгіме тыңдаушыға болтан өз көңіл толтаныс, қатынастарымызды білдіреміз. Сөз нетүрлым өрнекті, эсерлі болтай сайын, одан сөйлеушінің кел- беті, болмысы дэл эрі нақты көрінеді. Сөз бір нэрсе жайында баяндаумен бірге ықпал жасау құралы да болып қызмет етеді. Адам тілінің ықпалдык қызметі өте мэнді кұбылыстардан. Ол тікелей эрекет-қылықты өзгертпегенімен, калайда тыңдаушыныц ой-санасына, сезіміне қаңдай да өзгеріс ендіреді. Сөйлеу-элеуметтік міндетті орындау, тіл қатынасының құралы бола тұрып, саналы ықпал қызметін орындайды. Сөйлесу үдерісінің негізгі тірегі — түсіну, түсінісу. Сөз (сөй- леу) қотамнан тыс болуы мүмкін емес, сөйлеу ортактасута арналған жэне ортақтасуда пайда болатын — әлеуметтік өнім. Сөйлеу саналы эрекетке айналуы үшін эңгіме аркылы шешілетін мәселе жэне оның мақсаты анык болуы қажет. Со- нымен бірге, эңгіме барысындаты міндеттің шешімі сол эңгіме жүріп жатқан жатдайта да байланысты. Бүл жатдай эңгіме өзегі болған зат пен эңгіме бағытталған тыңдаушы қауымының сипатымен анықталады. Әңгіме мақсаттары мен жағдайларын бірлікте қарастыра отырып, адам не айту керек, қалай айту керек екендігін барластырады, осыдан өз сөзін алдына қойған міндетін шешуге жарайтын саналы әрекетке айналдырады. 7.4. Сөйпеу түрлері Сонымен, сөйлеу — тіл көмегімен түзілген адамаралық қатынас кұралы. Сөйлеудің келесі түрлері болады: сыртқы және ішкі сөйлеу. Сыртқы сөйлеу өз кезегінде ауызша, жазба болып, ал ауызша — монологтық жэне диалогтық болып бөлінеді. Сөйлеудің барша түрлері өзара ықпалды қатынас түзеді. Сөйлеу түрлерінің бэріне бірдей сипат — олардың сөздік дыбысталуында. Бірақ олардың эрбірінің өзіндік ерекшеліктері бар. Тіл қатысынсыз жэне заттасқан тілдік үдеріс болмай, ешқандай ой, ойлау болуы мүмкін емес. Ауызша да, әсіресе жазба сөздің дайындығы сөйлеудің іштей, адамнын өзінен-өзі, күбірлеп айтып шығуынан басталады, мұны ғылымда ішкі сөйлеу деп атайды. Жоғарыда атағанымыздай, сыртқы сөйлеу ауызша жэне жаз- баша болады. Жазбаша сөйлеуде тілдік қатынас мэтін арқылы жанама болады. Жазба сөйлеудің, ауызшаға қарағанда, мазмұны жинақты келеді. Сөйлеудің жазба түрі жазба белгілер (таңбалар) негізінде орындалады. Қазіргі кездегі көп тілдердің дыбыстары әріптермен эрнектеледі. Жазба сөйлеу — естумен қабылдана- тын тілдік дыбыстардың, көрумен танылатын әрілтер мен адамның тілдік эрекеттерінің күрделі байланысынан құрала- тын үдеріс. Осыдан, жазба сөйлеудің ауызша сөйлеуден кейін пайда болып, эрі соның негізінде қалыптасатынын түсінеміз. Біреудің дыбыстауынан құлағымызға жеткен сөз (сөйлеу) ауызша сөйлеу деп аталады. Ауызша сөйлеуде кеңістік жэне уақытқа байланысты біраз шектеулер болады. Әдетте, эңгі- мелесушілер бірін-бірі көріп түрады немесе дауыс жететіндей алшақтықга болуы мүмкін. Осы жағдайларға орай сөйлеудің сипаты өзгеріске түседі. Мысалы, телефонмен сөйлескенде сөз қысқа, жедел сүрақ-жауап кейпінде байкалады. Тыңдаушы сұрақ қойып, оған жауап алуы мүмкін емес телерадиодағы сөйлеу тіпті басқаша. Ауызша сөйлеу — диалоттық жэне монологтык түрде болады. жүктеу/скачать 10,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|