Психология

делген 
Э. А. Голубева
 
жэне т. б. теориясы), 
тулга
 —
ѳмір жо-
лы
 
типологиясы (тұлғаларды ѳзара салыстырумен емес, ал 
олардың эркайсысының ѳз жеке ѳмір жолына қатысты тип- 
тестіруге негізделген 
К.А. Абдулханова-Славская
 
теориясы) қа- 
былданып, зерттеу нэтижелерін беріп жатыр.
1.
7. 
Тулгалық «Мен» түсінігі
Адамның өзіне, өз «меніне» кызығуы ежелден-ақ зертеу- 
шілердің ерекше назарын тартқан. Кім біледі, психологияның 
ғьшымдық сатыға көтерілуінің өзі де осы қызығудаи болар. Адам 
жан дүниесі, оның өзіндік санасы эрдайым тек ғалым-фило- 
софтардың ой талғауында ғана болып қоймастан, оны жазушы- 
лар мен суреткерлер де өз шығармашылығына арқау еткен. Адам 
әрекет-кылығы барша уақытта оның өзі жөніндегі ұғымы мен 
бейнесі жэне болашақтан күткен кейпімен байланысып келген.
Адамның өзіндік санасы — шексіз, күрделі проблемалардан. 
Әртүрлі тұлға сан қырлы өз «Менінің» көптеген бейнесіне ие: 
дэл осы мезетте адам өзін қандай деп біледі, болашақтағы 
өзінің идеялық «Мені» жөнінде не ойлайды, осы «Менді» 
басқалар қалайынша таниды. Таным субъекті болудан, адам өз 
санасы аясында зерттелуші объект.
Өзіндік сана дегеніміз не? Бұл мәселені зерттеуші ғалым- 
дардың бірі И.С. Кон бьшайша түсіндіреді: «Әрбір дара адамның 
өзін өзі іс-әрекет субъекті ретінде тануға жәрдем ететін пси- 
хикалық үдерістердің жиынтығы — өзіндік сана деп аталады, ал 
оның өзі жөніндегі өз үғымдары белгілі бір «Мен» бейнесін 
құрайды».
«Меннің» психологиялық мэнін А.Г. Спиркин келесідей си- 
паттайды: «Мен» түсінігі өз санасының нұрымен сэулелендіріп, 
өзін-өзі қабылдаған, таныған жэне сезген жеке адамды білді- 
реді. «Мен» — психикалық өмірді реттеп барушы қағидат, өзін- 
дік бақылауды жүргізуші рухи күш; бізді өз «меніміз» бойынша 
бүкіл әлемге, қоршаған адамдарға, ең бастысы, өз санамызды 
өз бағалауымыз бен танымымызға орай өзімізге ашып беретін 
әр адамның тұтастай болмысы.
«Мен» бейне — тұлғаның санасында бір қалыпта бекіп кал- 
тан (статикалық) түсінік не білік емес, ол өте қозғалмалы, өз- 
гермелі (динамикалы) «мен» күйінде қабылдануы мүмкін. Соны-

мен бірге, «мен» бейне элеуметтік заңдарға, қоршаған адам- 
дардың калауына сай кемелденген, болашак идеал «менді» де 
андатуы заңды. Жэне бір жағдайда бұл «мен» — қолынан келсе, 
«тау қопарып, теңіз жұтатын» фантастикалық тұлғаның бейне- 
сіне сэйкес болуы да әбден ықтимал. Ал осы өзі жөніндегі 
қияли ұғымдар санада басымдау болып, эрі олар ниеттелгенді 
жүзеге асыру үшін қажетті әрекеттермен ұштаспаса, көздеген 
істің шырқы кетіп, сана қисынсыз өзгерістерге келеді, ақырын- 
да, қиялданған ниет пен шындық сәйкессіздігінен адам ауыр 
күйзеліске түседі.
«Мен» бейненің сэйкестік дэрежесі жеке адамның өзінің өз 
болмысын, мүмкіндіктерін, басқа адамдар арасындағы өз беде- 
лін бағалай алуына байланысты келеді. Өзіндік бағаға орай 
адам өз әрекеттерін ретке келтіріп барады.
Саналы адам өз бағасын калай шығарады? Әрбір адамньщ 
қоғамдық тұлғаға айналуы бірлікті еңбек пен ортақтасудың 
нәтижесі. Адамдағы барша қалыптасқан сапа мен қасиеттер бас­
ка қауымдастық мүшелерімен коғамдык өндіріс үдерісіне ара- 
ласу жэне олармен ақпарат алмасу барысында дамып, кемеліне 
жетеді. Еңбек пен ортақтасуға келумен адам өз істерін басқалар- 
дан күтілген бағамен салыстырып, тексеріп барады. Айналып 
кслгендс, табиғи кажеттіктерді қанағаттандыру былай түрсын, 
өз мүддесіне орай орындалғанның бэрін, тіпті қара басының 
қамы үшін жасалған қарапайым заттың өзін адам басқаларға 
да арнайды. Адамда қалыптасқан өз «Менінің» бағасы — өзін- 
дегі барды басқаларда көргенімен үздіксіз салыстырып барудың 
нәтижесі. Адам өзі жөнінде бірдеңе біле түра, өзгелерге үңіле 
назар аударады, өзіндегіні олардай іздеп, барластырады, соны- 
мен бірге төңірегіндегілер өзінің қимыл әрекеттері мен 
қылықтарына сын көзбен қарайтынын іштей сезінеді. Осының 
бэрі кемел адам — тұлғаның өзіндік құнын белгілеп, оның 
психологиялық кейпіне ықпал жасайды, яғни эрбір адам 
төңірегінде көрінер не көрінбес сыншыл топ ұдайы онымен бірге. 
Ол топпен адамның санаспасына болмайды, себебі одан адам 
өзінің құндылықты бағыт-бағдарына қолдау-қуат алып, оның 
мұраттарын өз мұраттары етіп, оның ұмтылыс, қызығуларын өз 
бойына дарытып барады.

жүктеу/скачать 10,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: