Психологиялық дайындық. Үлкенге де “сіз”, Кішіге де “сіз”
Дата 25.08.2017 өлшемі 32,1 Kb. #25971
Сабақтың тақырыбы: «Балықтар» I.Ұйымдастыру кезеңі. Психологиялық дайындық Үлкенге де “сіз”, Кішіге де “сіз”. Барша адамды құрметтеп Иілеміз біз. ІІ. Өткен сабақты пысықтау . Қанаты бар ұшпайды, Жұрт айламен ұстайды Олардың сыртқы пішіндері, құрылымы және физиологиясы анағұрлым түрлі-түрлі болып келеді. Балықтарды зерттейтін зоологияның арнайы ілімі ихтиология деп аталады Балықтар (лат. Pisces) – желбезек арқылы дем алатын омырқалы су жануарларының 25 000 түрі кездеседі Дербес жетіле бере балықтардың желісі (қаңқа жотасын бойлай созылған созынды) омыртқа жотасына алмасады. Балықтарда жұп және жұпсыз қанаттары болады. Жұпсыз қанаттары тұрақтылықты қамтамасыз етсе, жұп қанаттары тұтқа қызметін атқарады. Балықтар құйрық қанаты (жұпсыз) және дене қимылы арқылы қозғалады. Қазіргі балықтар екі классқа бөлінеді: шеміршекті және сүйекті. Көптеген балықтардың дене температурасы тұрақсыз болады, дегенмен ол су температурасынан 0,5-1,0 0С-ге дейін жоғары немесе айналасындағы су температурасына тепе-тең болып келеді. Әсіресе балық қимылдағанда, сондай-ақ ауырған кезде оның дене температурасы 2-3 0С-ге дейін артады. Балықтар екі жынысты болады да ұрықтануы әдетте суда өтеді. Олар желбезек арқылы тыныс алады. Балықтың қаңкасы Балықтардың көбеюі Үйірімен тіршілік ететін жыртқыш балық 9 түрі бар Алабұғалар уылдырық шашып көбейеді Ұзындығы –30-35см. Салмағы – 0,9-1,5кг Қара, Азов, Каспий, Арал теңіздері, Балқаш пен Ыстық-көл тұщы су бассейндерінде кездеседі Бекіре балық түрлерінің басымы көктемде теңізден өзендерге уылдырық шашуға шығады Бекіре (Осётр – Acipenser Каспий теңізінде – Орыс, Парсы бекірелері, шоқыр (севрюга), пілмай (шип), қортпа (белуга) Арал теңізінде – пілмай (шип) Сырдарияда – Сырдария тасбекіресі (лопатонос) Ертісте – сібір бекіресі Жайықта – Парсы бекіресі мен сүйрік (стерлядь) Ұзындығы – 3м. Салмағы – 200кг. Бекіренің кей түрлері қыста өзендерді мекендейді Өзендер Сырдария, Ертіс Жайық, Есіл Балқаш Зайсан Алакөл Марқакөл т.б Ертіс өзеніндегі балықтар: Сәуірдің оны Сынып жұмысы Балықтар Балықтардың адам өмірі үшін маңызы қандай? Балықтарды, қорғау, көбейту, сақтау не үшін керек? Балықтардың тіршілік ортасын жақсарту үшін не істеуге болады?
Сырдария тасбекіресі – жойылып кету қаупі төнген (тіпті жойылып кетуі де мүмкін) эндемик түр. Ол бекірелер тұқымдасына дене тұрқы 25-35 см-дей, салмағы 450 г. дейін (5). Сырдария өзенінің су түбінде тіршілік етеді. Көктемде 1,5 -3,8 мың уылдырық шашады. Негізінен жәндіктердің дернәсілдерімен қоректенеді. Соны өте аз тіпті соңғы 30 жылда мүлде кездеспеді. Тіршілігі толық зерттелмеген Марқакөл көлінде түршелік деңгейдегі жергілікті түрге жататын 4 түрлі балық мекендейді. Сібір майқаны- Марқакөл тарихының бүкіл бір дәуірінің символы және қорықтың эмблемасы болып саналады. Балықтың көптігінің және ең алдымен сібір майқанының (ускуч) арқасында өзен маңайына қоныстану басталда. Алтайда сібір майқаны «ускуч» деген атпен танымал (бұл түрік тіліндегі атаудың шығу тегі қазіргі күнге дейін жұмбақ болып келеді). Уылдырық шашатын орындарда майқан пен хариусты (қарауыз) бақылаусыз және жыртқыштықпен аулау олардың қорының азаюына және балық шаруашылығының жаппай құлдырауына әкеліп соқты. Майқан негізінен көлдің тереңдеу жағын мекендейді. Мамыр айының басында майқандар мен хариустар тау өзендері мен ірі бұлақтардың сағаларында жиналады және уылдырық шашу үшін олардың бас жағына қарай жанталаса жоғары өрлейді. Қорық өзендерінен қазірдің өзінде ұзіліссіз жоғары өрлеген балықтар легін көруге болады. Өзен арналарының жіңішке жерлерінде майқандар бір- біріне жақынырақ жүзіп, суды шапшыта қайраңдардың бірінен соң бірінен өтеді. Адам Табиғатқа, жануарларға ҚАМҚОР БОЛ! Балықтардың көп түрлері еріксіз аквариумдарда тіршілік етеді. Аквариумдық балықтарды өсіру сирек түрлерді сақтауға көмектеседі. Тіршілік ету ортасына қарай балықтарды теңіз балықтары, тұщы су балықтары, өтпелі (теңізден тұщы суға өтетін) балықтар деп ажыратады. АКУЛАЛАР Ең қауіпті балық түрлері Акулалар – қорек таңдамайтын жыртқыш балық түрі Жібек акуласы (Carcharhinus falciformis) Рифтік сұр акуласы (Carcharhinus amblyrhynchos) Балғабасты акула (Sphyrnidae) Поляр акуласы (Somniosus microcephalus) Түлкі акуласы (Alopias vulpinus) Ұзындығы – 2-3,5 м Салмағы – 346 кг. Салмағы – 1 т. Ұзындығы – 6,5 м. Ұзындығы – 4,7 м. Салмағы – 360кг. Көк акула (Prionace glauca) Көк акула (Prionace glauca) Доғалтұмсықты акула (Carcharhinus leucas) Балғабасты акула (Sphyrnidae) Көк акула (Prionace glauca) Ұзындығы –3,8 м Салмағы – 90 кг. Көк акулада түс ажырату қабілеті дамымаған Көк акула - ең кең таралған акулалардің түрі Акулалардың басым түрлері тірідей туады Акулалар – ағзаға оттегі түсу үшін үнемі қозғалыста болады Жұпбалықтар (Скаты - Batoidea ) Жұпбалықтардың арқасы тіршілік кеңістігіне байланысты ашық-құм түсінен қараға дейін өзгереді Көздері мен тыныс алу тесіктері жоғарғы жағында орналасқан Ауызы, тұмсығы және бес жұп желбезегі жалпақ та ашық түсті төменгі жағында орналасқан. Құйрығы қамшы пішіндес Су түбінде тіршілік ететін, жіңішке, ұзын құйрықты , жалпақ денелі, басымен бірігіп кеткен жүзбе қанатты шеміршекті балықтар отряды Қортпа (Белуга - Huso huso) Ұзындығы – 2-3м дейін Салмағы – шамамен 1350кг Қортпа – тұщы суда кездесетін ең ірі балық Бекіре балықтарына су түбінде қоректену тән Серке етінде барлық 20 аминқышқылы кездеседі, олардың 8-і алмаспайтын қышқылдар, яғни адам ағзасында синтезделмейтін қышқылдар Оған қоса серке етінде адам ағзасына қажетті фосфор, калий, йод, молибден, марганец т.б. минералды заттар бар. ФОРЕЛЬ (Форель - Salmo fario) Ұзындығы – 1м дейін, жиі - 20-30 см, Салмағы – 20кг, жиі - 1,2кг Форельдің түсі судың және су астының түсіне, қоректенуі мен жыл маусымына байланысты өзгеріп отырады. Форель өте сүйкімді балық болып табылады Ұзындығы – 1,8 м 30 жылға дейін тіршілік етеді. Шортан – қорек таңдамайтын жыртқыш балық. Денесінен 1/3 есе кіші жануарларға шабуыл жасап қоректенеді. МЫСАЛЫ, суға түскен ұсақ сүтқоректілер мен су құстары, балықтар. Тіпті бір-бірін де жей береді Еуропа, Сібір, Орталық Азия және Солтүстік Америкада кездеседі Түрлеріне байланысты ұзындығы – 20см - 1м 15 жылға дейін тіршілік етеді. Теңіз алабұғалары т ірідей туатын балық түрлеріне жатады Теңіз алабұғасы өзен алабұғасымен ұқсас болғанымен дене пішінімен өзгеше болып келеді Теңіз алабұғаларының жас ұрпақтарына жолақтылық тән, бірақ даму кезінде жолақтары өзгеріп, кей түрлерінде мүлдем жоғалады Теңіз алабұғасы (Морской окунь – Sebastes) Алтын мөңке мен күміс мөңкенің сыртқы пішіндері ұқсас Кейде бір су қоймасында тіршілік етіп, гибридтері пайда болады Мөңке өте өміршең балық болып келеді Алтын мөңке (Золотой карась - Carassius carassius carassius) Ұзындығы – 50см Салмағы – 3кг Орталық Еуропадан Лена өзеніне дейін кездеседі Алтын мөңкенің басы әрдайым дөңгелене келеді, ал күміс мөңкенің басы жиі сүйірлеу болады Алтын мөңкелердің жетілу кезінде құйрық қанатының алдында дақ болады. Жетіле келе дақ жоғалады, ал күміс мөңкеде ол дақ мүлдем болмайды Күміс мөңке (Серебряный карась - Carassius auratus gibelio) Ұзындығы – 40см, кейде – 60см Салмағы – 2кг, кейде – 7кг тіршілік етуі - 10-12 жыл Бастапқыда Тынық мұхит, Сібір және Арал теңізі бассейніндерінде, кейін жасанды түрде Еуропа мен Сібір су қоймаларында жерсіндірілген Күміс мөңкенің негізінде ХІ ғ. Қытайда жасанды түрде алтын балық және басқа түрлер пайда болды Әдеттегі алтын балық «ататегінің» мөңкемен ұқсастығы көп Алтын балық (Золотая рыбка - Carassius auratus auratus) Қытайда күміс мөңкеден жасанды түрде шығарылған. Қазіргі заманда көптеген тұқымдары пайда болды: телескоп, шубункин, комета, арыстанбас, қызыл телпек, т.б. Тіршілік етуі: Ұзынденелілері - 30 жылға дейін Қысқаденелілер - 12 жылға дейін Алтын балық – Ұзынденелі (комета, шубункин) мен қысқаденелілердің (риукин, қара телескоп… ) аралығындағы түр. алтын балықтар 8-ші жылдан бастап ұрықтанбайды «Аспан көзі» немесе «чотенган» – Ұзынденелі және қысқаденелі формаларында кездеседі Буддизм монастырьлеріндегі су қоймаларында міндетті түрде қоныстандырылады Жайындар (лақалар) (Сомы - Malapterurus) Жайындар (Сомы - Malapterurus) Жайын (лақа) - тұщы судағы ең ірі және қуатты , көбінесе түнде тіршілік ететін жыртқыш балық. Денесі қабыршақсыз тақыр. Ұзын құйрығы балықтардың құйрығына ұқсамайды. Жайындардың арасында ұзындығы - 1м, салмағы - 23 кг электрлі жайын да кездеседі, ол аса ірі балық. электрлі жайын (лақа) ток күші 0,1 - 0,5 А болғанда 350 - 450 В ток кернеуін жасай алады, осы көрсеткіш бұларды күшті электрлі балық екенін көрсетеді. Жайындардың сыртқы белгілерімен өзге балықтардан айырмашылығы көп. Доғал басты ауызынан екі үлкен мұртша мен иегінен төрт майда мұртшалар шығып тұрады. Жайындар үшін мұртшалар қармалауыш ретінде лайланған суда да қоректенуге көмектеседі. Жайындар (лақалар) шортан сияқты су кеңістігінің үздік санитары, олар балықтармен қоса ұсақ сүтқоректілермен, су құстарымен, әсіресе көлбақалармен қоректенеді. Салмағы – 10-20 кг, кейде – 100 кг. Ұзындығы - 1м 80 жылға дейін тіршілік етеді. Жайындар (Сомы - Malapterurus) Ұзындығы (аналығы) – 9см. (аталығы) - 6см Оңтүстік Америкада кездеседі «Пецилиялықтар» Маллиенезия Ұзындығы (аталығы)– 7см (аналығы)-10см. Орталық Америка су бассейндерінде кездеседі. Тірідей туатын балық түрлері ИНЕ-БАЛЫҚ пен ТЕҢІЗ ЖЫЛҚЫЛАРЫ Теңіз жылқысы жұптасу кезінде 500-4800 герц аралығында дыбыс шығарады Теңіз жылқысы құйрығымен өсімдіктерге жармасып қоректенеді Ине-балықтар мен Теңіз жылқыларының өзге балықтардан ерекшелігі – аталығында уылдырық дамытатын қалташасы бар Теңіз жылқысының көздері бір біріне қатыссыз қозғалады, сондықтан жан-жағын жақсы бақылап отырады Достарыңызбен бөлісу:
