Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Pdf көрінісі
|
Ббк 81. 2 С 94 аза стан Республикасы
| сан-
дал тақ терминінің орнына бұл күнде хан отыратын тақ, пат- ша тағы дей саламыз. Хандық өмір сүріп тұрған кезеңдерде ол заттық (орындық) мағынада сандал (тақ) деп аталған, сол сияқты бұл күнде мемлекеттің әкімшілік орталығын астана дейтін болсақ, бұдан 200-300 жыл бұрын байтақ, байтақ қала, байтақын деп атағанын «Дарабоз» кітабынан көріп білеміз. Андыз әскер, аламан әскер, ту түбінде тұратын қарулы сар- баз сөздері де әскери терминдік мәнде келеді, сол сияқты түркі (қазақ) қоғамы ғана емес, қарсы жақ – жоңғар (қалмақ) қоғамы шындығын көрсететін күре (будда үйі, дін ұясы, монастыры), келең (будда дінін таратушы), кешіл (монах), манжы (шәкірт), бұрқын (бұрхан) сияқты дін қызметшілерінің атауларын дұрыс қолдану – осы шығарманың ұтымды тұсы. Әскери лексиканы тек терминдер мен зат атаулары ғана құрамайды, ұрыс-соғысты суреттеуде қолданылатын етістіктер мен үстеу, сын есімдер де болатындығы белгілі. Тарихи ро- ман жазушы осыларды да өз орындарында жаратып отырса, бұл да – үлкен еңбек. Мұнда да Жұмаділовтің суреткерлік шеберлігі, сезімталдығы (тілдік интуициясы) айқын көрінеді. Мысалы, торуылдап жүру, қидаласу, жаусырау деген сөздер – бейтарап мағыналы жай етістіктер емес, сол кезендегі ұрыс- соғысқа қатысты сәттерде айтылатын «әскери паспортты» сөздер. Әсіресе бұл романда жиі кездесетін ту түбінен та- былу, тұрыстық беру, жау қолына жесір боп түсу, мырза тұтқын болу, аламан әскердің андыздап келуі, аңды ұтылай қуу, қоржынның (талас мәселенің) екінші басы аулық тарту, бұта түбі, көген жат тәйжілер (жоңғар қонтайшысының некесіз әйелден туған ұрпақтары) сияқты сөздер – өзге автор- ларда көп кездеспеген тұлғалар, ал бұлар – жазушы ойдан өзі шығарған жасанды сөздер емес, өткен кезеңдерде (тіпті кейінгі күндерде де) ұрыс-соғысқа қатысты қолданылып келген бірліктер (сөздер, тіркестер) болса керек, әңгіме – осыларды жазушының орынды және белсенді қолдана білгендігінде. «Дарабоз» сияқты тарихи дүниеде тек қазақ қоғамының емес, қарсы жақтардың: жоңғарлардың, шынмәшіндердің, 199 шүршіттердің әлеуметтік-әскери құрылымы, халқының салт- дәстүрлері, діні деген сияқты қырларына қатысты атаулар- ды, әсіресе терминдік сөздерді дұрыс беру де жазушыға оңай түспеген болар. Жоғарыда аталған будда дініне қатысты кешіл, келең, күре, манжы дегендерден басқа да бірқатар атаулардың монғол-қытай тілі элементтері екендігі көрінеді. Бұл күнде көбінесе бұрхан деп жүрген дін атауын жазушы бұрқын деп береді, қазақтар, сірә, осылай атаған болуы керек. Кітаптың екінші томында әсіресе жоңғар, қытай жұртының әскеріне, тұрмысына, дініне, әкімшілік жүйесіне қатысты сөздер мо- лынан кездеседі. Қоңтайжы (бас әмірші, хан), тәйжі (князь) де ген титулдардан бастап , лама, зайсан, уаң, Еженхан (Қытай императорын қазақтар осылай атаған), кірме-сіңбелер (әскер құрамындағы өзге жұрт адамдары) сияқты титулатура мен жай атаулардың мағынасын осы романнан біліп отыруға болады. Қазақ ханының жиынын хан кеңесі деп берсе, қоңтайшының жиыны – құрылтай деп берілген. XVIII ғасырда дәл солай ажы- ратылып аталды ма, жоқ, бұл жазушының әр құбылысты, әр нәрсені шатастырмай, жаңылыстырмай, оқырманға дәл баян- дауды, шынайы суреттеуді көздеген амалы ма – қайткен күнде де бұл қарекет өте сәтті болған. Мұны жазушының ізденісі де- сек те, таңдампаздығы десек те, шеберлігі десек те болар. Жоғарыда айтылған қазақ әскері құрылымына қатысты жасақ атауларының бұл күнде қалың оқырманға, әсіресе жастарға бейтаныс түрлерін роман авторы өзі түсіндіріп оты- рады. Солардың бірі – жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|