Жеке адамды зерттеу әлеуметтануы

1. 
   Жеке адам социологиясы
   

Осылардан шыға келе әлеуметтану ғылымы жеке адамға келесі айқындама береді: а) жеке адам - әлеуметтік өмірдің саналы, әрі жауапты объектісі болып табылады; б) даралық қасиет тек қана талантты адамдарға емес, әрбір жеке адамға тиесілі.

Жеке адамды тек әлеуметтану ғана емес, басқа да ғылыми пәндер зерттейді. Әлеуметтану осы ғылыми салалар комплексінің ішіндегі ең шешушілерінің бірі. Бірақ ол философияны, этиканы, психологияны, педагогиканы алмастыра алмайды. Әлеуметтану өзінің бар мүмкіндігін жеке адамды тек бір қырынан, яғни жеке адам - әлеуметтік өмір көзі ретінде, әлеуметтік өмірдің бөлінбейтін элементі ретінде, оның шын мәніндегі тасушысы мен іске асырушысы ретінде зерттейді. Әлеуметтану ғылымында жеке адам және қоғам өзекті мәселелері бір-бірімен тығыз байланыста қарастырылады.

Әлеуметтану ғылымы негізінен жалпы қоғамға тән әлеуметтік институттар, бірлестіктер, қоғамдастықтар жеке адам тұтынысына қалай сәйкестендіріледі, олар қаншалықты жеке адам мүддесін қорғай алады, әлде олар жеке адам мүддесінен тәуелсіз, дамудың өзіндік логикасына сүйене ме деген мәселелерді топшалауға бағытталған.

Осылармен қатар қоғам мен жеке адам қарым-қатынастарында социологиялық сұрыптауда қиындық тудыратын мәселелер де бар. Жеке адам қасиеттері көріністерінің тұрақты жақтарына назар аудара отырып әлеуметтану оны бір үлгіге (стандарт) келтіреді, яғни жеке адамды кез-келген жағдайға сай бір үлгідегі, бір текті мінез-құлық жиынтығына не роботқа айналдырады. Осы фактор әлеуметтану ғылымы даму жолындағы күрделі кесел болып отыр. Әлеуметтану өзінің пайда болу жолында жеке адам даралығын шешуші көрініс ретінде қарастырған жоқ, ол тек кейінгі даму барысында ғана пайда болып, әлеуметтанудағы ең негізгі түсініктердің біріне айналды.

Көптеген әлеуметтанушылық моделдер (үлгілер) жеке адамды қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік ролдер жиынтығы ретінде қарастырады, яғни ол қоғам қиындысы, оның дараланған проекциясы болып табылады. Мұндай жағдайда жеке адам белсенділігі, сана-түсінігі және т.б. автономды қасиеттері (дара қасиеттері) толығынан сыртқы қоғамдық орта әсерінен қалыптасқан көріністер болып саналады.

Бұған қарама-қарсы әлеуметтанушылық моделдер қоғам мен жеке адам қарым-қатынасындағы өзара әрекетті жеке адамның өз тұтынысын қанағаттандыру, өз мақсатына жету жолындағы әрекет ретінде қарастырады.

2. 
   Әлеуметтік қызметтер, мәртебе
   

Әлеуметтану ғылымында қызмет түсінігін қолданғанда басты маңызға ие қағида осы қызмет басқалар не қоғам үшін қандай қорытынды әкелгендігі болып табылады. Әлеуметтік қарым-қатынас барысында нақты қызмет түрін атқару үшін адамға белгілі бір міндеттер жүктеледі. Сол сияқты адам белгілі бір құқықтармен де қамтамасыз етіледі.

Әлеуметтік қарым-қатынас үрдісінде әрбір жеке адамның әлеуметтік мәртебесі пайда болады. Әлеуметтік мәртебе жеке адамның қоғамдағы орны. Бұл адам өз міндеттерін дұрыс атқару үшін оған жасалынатын жағдайлар жиынтығы. Жеке адамның әлеуметтік мәртебелері бірнеше топтарға бөлінеді: 1) бірінші топты негізгі әлеуметтік мәртебелер құрайды, мыс., сол қоғам мүшесі болу; 2) екінші топты дүниеге келгенде пайда болатын әлеуметтік мәртебелер құрайды, мыс., ұлты, тегі, туған жері және т.б.; 3) үшінші топты адамның өз жеке еңбегімен қолы жеткен әлеуметтік мәртебелер құрайды, мыс., қоғамның әлеуметтік жүйесіндегі қызметі.