46
МС
Р.Әбіқұлова
Жанр және шығарма
Жанр және шығарма
Р. Әбдіқұлова
47
ғыз керіндей Құйрығы шолақ, арқасы жауыр болады» /7,
76/. Бұндай семиотикалық құрылымдарда тұтастай ал-
ғанда адамгершілік идеясы объективтендіріледі.
Мүсіндеу өнерінің халықтың ұждандық-этикалық
дискурстармен байланысы да жоқ емес. Ондай портрет-
тер семиотикалық, символикалық рәуіште сипатталады.
Мәселен, Жиембет жырау
семиотикалық мәндегі авто-
портрет жасайды: «Менің ерлігімді сұрасаң, Жолбарыс
пенен аюдай, Өрлігімді сұрасаң, Жылқыдағы асау та-
йындай, Зорлығымды сұрасаң, Бекіре менен жайындай,
Періктігімді сұрасаң, Қарағай менен қайыңдай» /9,81/.
Жыраулар поэзиясында жалпылау мәндегі портрет
үлгісі де кездеседі. Ол – зар замандағы қазақтың сырт
кейіптемесі, демек, жалпылық мәндегі пішіндеме қата-
рына жатқызуға болады. Қазақ дегенде нақты бір қазақ
адамының кескін-келбеті жоқ, жырау зар замандағы қа-
зақ халқын тұрмыстық, эпистемологиялық бағдары бо-
йынша тұтастықта суреттеуді мақсат тұтады: «Сақалына
сары шіркей ұялап, Миығына қара шыбын балалап, Жа-
зыда мал іздеген қазақтың Басы қайда қалмаған» /9,71/.
Жырау қазақтың қыспақ замандағы азапты тұрмысын,
жан күйзелісін сырт кейпіндегі ерекшеліктерді града-
ция арқылы: «Сақалына сары шіркей ұялап, Миығына
қара шыбын балалап...» деп үдете сипаттап, оны рито-
рикалық сауалмен түйіндейді.
Бұл толғаудағы публис-
тикалық -риторикалық стиль ізін аңғартады. Сондай-ақ:
«Еңсегей бойлы ер Есім, Есім сені есірткен Есіл де менің
кеңесім»/9,81/, – деген толғауда жыраудың Есім ханды
«Еңсегей бойлы ер» деп сипаттауындағы реалистік ұста-
нымы антропометриялық өлшемнің тарихи, физиогно-
миялық дерекпен сәйкестігінен аңғарылады.
Жоғарыда сөз еткен эпостық жырдағы сұлудың
кескін-келбеті Ақтамберді толғауында өзгеше интерп-
ретацияға түседі: «Бұлттан шыққан ай бетті, Мұнардан
шыққан күн бетті Айттырса бермес сұлуын Аппақ қы-
лып маңдайын, Бұғақ қылып таңдайын, Қиылдырып
қастарын, Төгілдіріп шаштарын, Күніне аламанға Тегін
олжа қылар ма екенбіз!?»/9,88/. Әлбетте,
алғашқы екі
жол синтаксистік параллелизмге құрылған 7-8 буынды
жыр өрнегі болғанмен, портретік таңба «бет» дәстүрлі
сұлулық символдары ай мен күннің анықтауыш мағы-
насындағы күрделі эпитет арқылы жасалған сапалық
белгілерімен шендескендіктен қатыстық сын есім жұр-
нағын қабылдайды. Бұл метонимиялық әліптеме «Ат
басты, Арқар мүйізді. Бөрі кеуделі, Бөкен санды» деген
қарапайым жұмбақ құрылымының өзгеше интерпрета-
циясы екенін аңғартады. Сондай-ақ, таңбалық белгілер
«қиылдырып», «төгілдіріп» тәріздес қимыл-сын пысық-
тауышпен тіркесіп, сұлудың
қимыл-қозғалысы сәтінен
елес беріп, экспрессивті-эмоционалды мағына иелен-
генімен жазба әдебиеттегідей «тілдік бояулар эпикалық
каноннан пластикалық көрнекілікке ауысып» /2, 60/
кете алмайтындығы жанрдың тарихилығын аңғартады.
Алайда, жырау суреттеуіндегі кескіндеме қазіргі жазба
прозадағы «адамды мүсіндеудегі кеңістік, жарық, түс,-
субъект» ұғымдарынан да ада емес екенін пайымдауға
болады.
Осыған қарағанда, фольклор мен авторлы ауыз әде-
биетінде қазіргі көркем прозадағыдай «іс-әрекет бары-
сындағы адамның жан әлемі мен оның сыртқы көрінісінің
авторлық эмоциялар арқылы қабыса суреттелуі» /2,33/,
баяндау ағымында түрлі көркемдік-стилистикалық
тәсілдер арқылы толысатын динамикалық портрет үлгісі
жоқ десек те, оның алғашқы бастау көздерін, жалпы ал-
ғанда эпикалық жанрдың даму, жаңғыру үдерісін тану-
ға болады. Көркемдік-стилистикалық
тәсілдер де жоқ