5.4 Қайтыс болған адамды жерлеу дәстүрі

229 
5.4 Қайтыс болған адамды жерлеу дәстүрі
 
 
Саян
-
Алтай түріктерінің жерлеу
-
ғұрыптық салттарының 
трансформациясына христиандандыру саясаты және орыс 
халқымен ұзақ уақыттардан бері тығыз орналасуы әсер еткен. 
Христиандандыру саясатының басталуымен байланысты 
алтайлықтардың, хакастардың, кейінірек тувалықтардың
жерлеу 
ғұрыптарында
«новация», «әсер ету», «кірігу» орын алды, атап 
айтсақ олардың қатарында арнайы қорымда жерлеп, ескі алу 
күндерін өткізу рәсімдері бар. Бұл бір жағынан дәстүрлі 
нанымдар жүйесіндегі «табыну» сенімінің сақталуымен де 
байланысты. Осы тұрғыдан, өлгеннен кейінгі «күнә», «тозақ» 
ұғымдарының
түсініктемесін іздеуге болады. 
Хакастардың мифтік
-
діни рәсімдік кешендерінен христиан 
дінінен енген дұға оқу, «крест» қою сияқты «марқұмның 
рухын
\
жанын жеңілдетен» халықтың танымындағы белгілерден 
көрінеді [21, 135 б.] Мысалы, Тувада бойжеткен жас қыздардың 
және жасійелдердің бейітіне ерін далабын, қызыл шарап 
шөлмегін, ер адамның бейітіне 
– 
сақыл қыратын станок, иіс су, 
темекі қорабын қояды. Бұл жеде бейіт басына қойылатын «ілеспе 
инвентарлардың» қатарынла алкагольды сусынның болуы орыс 
ортасының әсерінен болғаны анық [22,82 б.].
Еске алу күндерінің мерзімдерінің әртүрлілігі де қызығу
-
шылық тудырады, бұл күнде этнографиялық әдебиетерде еске 
алу күндерінің таңдалу себебін түсіндеретін мәліметтер жоқтың 
қасы. Сондай
-
ақ бұл рәсімде праславиемен қатар, буддизмнің де 
әсері болғаны байқалады. 
Алтайлықтар еске алу күндерін 3, 7, 40 күн болғанда, одан 
кейін бір жыл өткенде өткізеді. 3
-
ші күні марқұмның жаны өз 
«
аилына
» қайта келіп, басына қалдыруға ұмыт қалған заттарды 
іздейді. 7
-
ші күні ғана «марқұм» өзін өлген адам санайды, сол 
кезде ол құсқа айналып, көк шөпке келіп қонады, шөп сабағының 
өзі құстың салмағын сезбейтінін, сабақтың майыспайтынын 
көреді.
4-
шы күні марқұмның жаны жерасты
\
үстіндегі 
Эрлик
әлеміндегі тіршілікке көшеді.Соңғы рет марқұмның жанын 
«жылдық рәсімде» құрметтеп, ас береді.
Басқалар да 3, 7, 40 күндік еске алу рәсімдерін өткізеді.Олар 
да марқұмның жаны үш күн ішінде өз отбасының айналасында, 
өмірінің басталған кезінен соңғы күніне дейінгі
өмір сүрген 

230 
жерінде жүреді деп сенеді. 40
-
шы күні жаны торғайға айналады, 
шөпке қонып тұра алатынын көргенде жан өзінің өлгенін 
мойындайды деп қабылдайды. Бірақ олар бір жылдық еске алу 
күнін атап өтпейді. Ересек адамда бір жылдық рәсімді өткізбеу 
бұрында
да болмаған деп түсіндіреді. 
Сондай
-
ақ жан адамның денесінен 3
-
ші күні ғана шығып, 7
-
ші күні Эрликтің 7 қызын тамақтандырады деген ақпарат бар. 40 
күн өткен соң
«
кижи кебине чыгып jат
» (нақтырақ, өзінің 
бұрынғы қалпынан шығады) деп,яғни жан басқа әлем
үшін 
қайтадан туылады, жаңа туылған баланы да 40 күнге дейін 
ешкімге көрсетпеу «
кижи кебине чыгып jат
» ұғымымен 
байланысты [23, 226
-
227 бб]. 
Тувалықтарда біреу қайтыс болған кезде, оның жаны үш 
жылға дейін тірі жүреді, тірі кезіндегі тұрақтар мен туғандарын 
аралайды. Бір жыл немесе үш жыл өткеннен кейін мықты шаман 
шақыртып, ол қайтыс болғанның жаны мен туғандары арасында 
кездесу ұйымдастырады. Қайтыс болған кезден үш жыл өткен 
кезде өлінің жаны қайта қайтып келмейді (Кенин
-
Лопсан, 
2002,
79 б.).
Хакастарда бір жыл ішінде жерлеу орнына барып, өлген 
адамды төрт рет: 7
-
ші, 40
-
шы, 100
-
ші (қазір жарты жыл) және 
жылдығында еске алып отырады. Ең маңызды еске алу 40
-
шы 
(қырығы) күн болып есептеледі, бұл күні өлген адамның жаны 
ана дүние алдында есеп береді. Үшінші еске алу 100
-
ші күні 
өтеді, қазір жарты жылда. Зерттеушілер мұны көрші орыстардың 
ықпалы деп есептейді. Соңғы еске алуды бір жылдан кейін 
өткізген
[24, 117, 145 бб.]. Еске алу ғұрпын хакастар 7
-
ші, 20
-
шы, 
40-
шы, жарты және бір жылда өткізеді деген де деректер бар [25, 
390 б.].
КеңесҮкіметі
кезінде атеистік насихаттау жағдайындадін 
отбасылық қарым
-
қатынас деңгейінде жүргізілді. Осы кезеңде 
кез
-
келген дінге сенім иелері, көршілік жақсы қарым
-
қатынас 
орнатып, 
бір 
біріне 
құрмет, 
төзімділік 
көрсетіп, 
коммуникацияаралық байланыстың бір элементін жүзеге 
асырды. 
В.П. Дятконова айтып өткендей, теленгіттер арасындағы 
христиандық жерлеулер қорымда емес, яғни марқұмды 
жекежерлеу орын алған. Қазіргі кезде деАлтайдың ауылдық 

231 
жерлерінен крест қойылған жеке тұрған зираттарды табуға, 
көруге болады[26, 190 б.]. 
Шоқынғандарды жалпыға танымал христиандық нормаларға 
сай жерлеген, Қайтыс болған адамды сол күні жуындырып (бұл 
міндетті туысы емес адамдар атқарған) таза және арнайы 
орыстың көйлек, жейде, орамал сияқты киімдерін кигізен, 
мойнына крест таққан. Ағаш табытқа салынған мәйітті үйден 
басымен шығарып, көрді жерден терең етіп қазбаған. Аяқ жағына 
да крест қойған. Жерлеу орнын (зиратты) қоршаған. Кейде зират 
үстіне бірнеше қабаттан тұратын тік немесе пирамида түріне 
ұқсас ағаш ескерткіш орнатқан. Мәйіт жатқан үйдің бөлмесіне 
шырақ жаққан, икон қойып, дұға оқыған. Дұға оқуды дін 
қызметкері ғана емес, жерлеуге қатысқа немесе дұға білетін басқа 
адамдар да оқыған. 9
-
шы, 40
-
шы күндері еске алу күндерін 
өткізген. 
Бұл күндері жерлеу ғұрпында маңызды рәсімдер сақталады: 
егер өлген адам көзі тірісінде діни қағидалар мен діни 
ұстанымдарды
атқармаса, ұстанбаса да, егер ол өлген адам 
шоқынған болса болды, оны христиандық жерлеу салтымен 
жерлейді. Жаңа киіммен, арнайы табыт жапқышпен
жабады, 
крест қояды, шырақ жағады.
«

жүктеу/скачать 1,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: