Реферат шағатай тілі және әдебиеті Орындаған: Құдиярова а қабылдаған: Абелдаев ж 2023 Шағатай тілі
жүктеу/скачать 20,43 Kb.
|
Реферат Айсұлу 202 группа
- Бұл бет үшін навигация:
- РЕФЕРАТ Шағатай тілі және әдебиеті
- Берендек
- Әдебиеті Шағатай ақындарының ішіндегі ең атақтысы Әлішер Науаи
|
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті Филология және көптілді білім беру институты РЕФЕРАТ Шағатай тілі және әдебиеті Орындаған: Құдиярова А Қабылдаған: Абелдаев Ж 2023
Шағатай тілі – XV ғасырдың басынан XX ғасырдың бірінші жартысына дейін Орта Азия түркі халықтары арасында кеңінен қолданылған араб әліпбиіне негізделген ортақ жазба тілге берілген атау. «Шағатай» сөзі Шағатай ұлысының атынан келіп шыққан. Шағатай хандығы Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатай ханның атымен аталған. Осы тілде сөйлеген көптеген Шағатай түріктері мен татарлар өздерін Шағатайдың ұрпақтарына жатқызған. Тарихы Шағатай тілі Араб әліпбиін пайдаланған өте дамыған мәдени тіл болған. Оның сөз қорында араб және парсы тілдерінен кірген сөздер өте көп болған. Сонымен бірге оған көшпенді түркілердің тілі де қатты ықпал еткен. Сол себепті шағатай тілі Орталық Азияның халықаралық тілі ретінде қолданылған. Шағатай тілінің тарихын үш кезеңге бөлуге болады: Бастапқы шағатай кезеңі 1400—1465 Классикалық шағатай кезеңі 1465—1600 Кейінгі шағатай кезеңі 1600—1921 Бастапқы шағатай кезеңінде тілдің морфологиясында көне жалғаулар көп ұшырасады. Класикалық кезеңі Әлішер Науаидың алғашқы диуанының жарыққа шығуымен басталады, әрі шағатай тілінің гүлденуі осы кезеңнің тұсында болады. Үшінші кезеңде шағатай тілінің дамуы екі жолмен жүре бастайды: біріншісі Науаидың классикалық тілін сақтап қалуға тырысу болса, екінші жолы жаңа түркі тілдерінің ықпалын қабылдап даму болды. Шағатай тілінің гүлденуі Ақсақ Темір әулетінің кезінде орын алады. Ақсақ Темірдің өзінің өмірбаяны мен оның ұрпағы, Моғол империясының негізін қалаушы Бабырдың атақты Бабырнамасы шағатай түркі тілінде жазылған. 20-шы ғасырдың басында кеңес үкіметінің Орталық Азияда жүргізген өзгерістеріне дейін шағатай тілі жалпыға бірдей әдеби тілі болып қала берді. Қазіргі түркі тілдерінің ішіндегі шағатай тіліне ең жақындары — өзбек және ұйғыр тілдері. Ал өзбектер тіпті өзбек тілі тікелей шағатай тілінен өрбіген, ал шағатай әдебиеті өзбек әдебиетінің бір бөлігі деп қарастырады. 1921 жылдан бастап Өзбекістанда шағатай тілінің орнына өзбек тілі (сол кезде қыпшақ диалектілерінің негізінде) қолданыла бастаған. Берендек атты ортағасырлық көшпелі халықтың тілі де зерттей келе шағатай тілі болып шықты. Шағатай тілі даму орталықтары XIV ғасырда Хорезм шағатай тілінің мәдени орталығына айналды. Тимуридтер тұсында 15 ғасырдың бірінші жартысында Герат, Самарқанд және Шираз негізгі әдеби орталықтар болды. Тимуридтер шейбанидтерге ауысқаннан кейін Бұхара, Самарқанд, Хорезм, Балх және Ферғана шағатай тілінің мәдени орталықтарына айналды. 15 ғасырдың аяғынан бастап Шағатайда ескі ұйғыр қарахандық әдеби дәстүрінен алшақтап, қазіргі өзбектердің ата-бабаларының халық тіліне жақындау тенденциясы байқалды. Осы уақытқа дейін әдеби тілдің грамматикалық жүйесінде қазіргі өзбек тіліне көшу белгілері байқала бастады. Кейбір тимуридтік тағдырларда, атап айтқанда, Әндіжанда Бабырдың әкесі – Омар шейхтің кеңсесінде 15 ғасырдың екінші жартысында шағатай тілінде іс-қағаздар жасалып, бұл үшін ұйғыр жазуы қолданылған. Әдебиеті Шағатай ақындарының ішіндегі ең атақтысы Әлішер Науаи болып саналады. Сол себепті шағатай тілі «Науаи тілі» деп аталады. Прозалық шығармалардан алғашқы моғол императоры Бабыр жазған Бабырнаманы атауға болады. Шағатай тілі қазірге дейін Түркия университеттерінде зерттеліп, түрік мәдениеті мен тарихының маңызды бөлігі болып саналады. Минглар ауылынан шыққан өзбек ақыны Суфи Аллаяр (1644-1721), өзбектердің утархтар отбасынан шыққан. Сопы Аллаярдың шағатай немесе көне өзбек тілінде жазылған әйгілі поэтикалық шығармасы «Саботул ожизин» сопылық философияға арналып, кейін Бұхара, Қоқан, Хиуа медреселеріне оқу құралына айналды. Шығарма Түркияда, Пәкістанда, Сауд Арабиясында және Ресейде (Қазан) бірнеше рет қайта басылды. Өзбек билеушісі Жанид Субханкули хан (1680-1701) шағатай түркі тілінде жазылған «Субханкулидің медицинаны жаңғыртуы» атты медицина туралы еңбектің авторы және ауруларды сипаттауға, оларды тану мен емдеуге арналған. жүктеу/скачать 20,43 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|