РәСӘй халыҡтары телдәре диалектологияһының КӨНҮҘӘк мәСЬӘЛӘЛӘре XVIII бөтә Рәсәй фәнни конференция материалдары
жүктеу/скачать 2,67 Mb. Pdf көрінісі
|
Dialectology-2018
| һеҙҙең ерҙәр
ер түгел ; беҙҙең Фәррәх кеүек һүҙбәйләнештәр бына шул мәғәнәлә ҡулланыла [Дмитриев, 1948: 58]. Ғалим, шәхси характерҙағы эмоциялылыҡты иһә дүртенсе тип, йәғни структураһы менән икенсе тип киҫәктәренең урындағы үҙ-ара алмашыныуынан торған тип ( атым минең ) икәнлеген белдерә алыуын тип аңлата [Дмитриев, 1948, 58, 59]. 123 Беҙ башҡорт теленең эйәлек конструкция типтарын корпустан һәм сайттарҙан файҙаланып анализланыҡ. Интернетта эшләп килеүсе “Башҡорт шиғриәте корпусы”нда, 1 миллиондан артыҡ һүҙ теркәлгән. Әлеге корпус, 500 мең самаһы шиғри юл, 101 шағирҙың 13 меңдән артыҡ шиғырын үҙ эсенә ала. Шиғырҙан башҡа жанр итеп матбуғат баҫмаларында баҫылған яҙмаларҙы һайланыҡ. Беҙ үрнәктәрҙе “Атайсал гәзите” һәм “Һаҡмар гәзите” сайттарынан алдыҡ. Әлеге сайттарҙың архивында, үрнәктәрҙе йыйыу өсөн етәрлек һанда яҙмалар бар һәм яңылыҡтарҙан тыш, әҙәби әҫәрҙәр ҙә шаҡтай күп. Беҙ, исемле эйәлек конструкцияһында синтаксик тип һәм морфологик-синтаксик типтың ҡулланылыу йышлығы һәм үҙенсәлектәрен тикшереү маҡсатынан, һәрбер I һәм II зат алмашына 250, барлыҡ 1000 эйәлек конструкцияһын йыйып, ике типтың һанын һанап сыҡтыҡ һәм түбәндәге һығымталаррға килдек: Матбуғат сайттарында баҫылған яҙмалар синтаксик тип морфологик-синтаксик тип I зат берлек (минең) 39 (15.6%) 211 (84.4%) I зат күплек (беҙҙең) 212 (84.8%) 38 (15.2%) II зат берлек (һинең) 27 (10.8%) 223 (89.2%) II зат берлек (һеҙҙең) 124 (49.6%) 126 (50.4%) Башҡорт шиғриәте корпус синтаксик тип морфологик-синтаксик тип I зат берлек (минең) 75 (30.0%) 175 (70.0%) I зат күплек (беҙҙең) 227 (90.8%) 23 (9.2%) II зат берлек (һинең) 72 (28.8%) 178 (71.2%) II зат берлек (һеҙҙең) 202 (80.8%) 48 (19.2%) Беҙ йыйған башҡортса матбуғат яҙмаларында табылған ике типтың һанын ҡарағас, берлек һан зат алмашлы конструкцияла морфологик-синтаксик тип, күплек һан зат алмашлы конструкцияла синтаксик тип күберәк табылыуы, II зат күплек һан зат алмашлы конструкцияла ике тип яҡынса бер дәрәжәлә ҡулланылыуы аңлашыла. Башҡортса шиғырҙарҙа, матбуғат сайттарында баҫылған яҙмалар менән сағыштырғанда, синтаксик тип морфологик-синтаксик типтан активыраҡ ҡулланыла. Бының сәбәбе, беҙҙең фикеребеҙсә, шиғырҙарҙа ялғауҙы ҡыҫҡартыу осраҡтары башҡа текстарҙан күберәк булыуы. Стилгә ҡарап айырмалар күҙәтелһә лә, ғөмүмән әйткәндә, башҡорт телендә синтаксик тип күплек һан алмашлы конструкцияла, морфологик-синтактик тип берлек һан алмашлы конструкцияла актив ҡулланыла тип әйтергә була. Һанау барышында, эйәлек конструкцияһының төрө һәм эйәлек конструкцияһындағы исемдең төрөнә ҡарап, ике типтың ҡулланылыш йышлығында айырма күҙәтелде. Айырыуса, аҫ, өҫ, ян, яҡ, ал, арт, ара кеүек ярҙамсы исемдәрҙең һәм ҡарашҡа, бәхеткә, хаҡҡа, хөрмәткә кеүек “ өсөн ” мәғәнәле йүнәлеш килешен алған һүҙҙәрҙең морфологик типта күпкә активыраҡ ҡулланылыуы, киреһенсә, -са ялғауын алып рәүеш функцияһында ҡулланылған һүҙҙәрҙең морфологик-синтаксик типта ғына ҡулланылыуы күҙәтелде. Бөтә анализ һығымталарынан аңлашылғанса, башҡорт телендә эйәлек килешендәге зат алмашының төрөнә ҡарап, ике типтың ҡулланылыу йышлығында айырма күҙәтелде: берлек һан зат алмашлы конструкцияла морфологик-синтаксик тип, күплек һан зат алмашлы конструкцияла синтактик тип күберәк табылды. Бының сәбәбе, күплек зат эйәлек ялғауҙары сағыштырмаса оҙон булғанға, экономиялау арҡаһында йышыраҡ ҡыҫҡартылыу булырға мөмкин. жүктеу/скачать 2,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|