РәСӘй халыҡтары телдәре диалектологияһының КӨНҮҘӘк мәСЬӘЛӘЛӘре XVIII бөтә Рәсәй фәнни конференция материалдары
жүктеу/скачать 2,67 Mb. Pdf көрінісі
|
Dialectology-2018
| бүткөрүп салган
жумуш, тигип койгон көйнөк, мага сатып берген китеп, ыргытып таштаган чирик алма десек, биринчиден, атоочтукту уюштуруучу форма катары бир гана жөнөкөй форма, -ган формасы эсептелет. Мында -ган формасы бүткөрүп сал, тигип кой, сатып бер, ыргытып ташта деген татаал этиштерге жалганып келип, атоочтукту уюштуруп жатат. Экинчиден, мына ушул эле татаал этиштер чакчыл этиш, кыймыл атооч, жакчыл этиш боло алат: Кыздарың коркпосун, ээрчитип айылга бара тур (Т.С). Өзүмө ылайык кетмен болсо чоңдордон калышпайт элем,- деди Алымкул, - атасынын жанына бир аяк талканды коюп жатып (У.А.). Сен мойнуңдагы салыгыңды мага төлөбөй жүрүп , эми эчкилеримди жегиң келдиби? (К.Ж.)» [Хидирова , 2006, 22]. М. Мураталиев аталган эмгегинде -ган формасындагы атоочтуктар эле, эмес, бейм сыяктуу жардамчы сөздөрдүн компоненттеш болуп айтылуусу менен түзүлгөн татаал формаларды да атоочтукту уюштуруучу формалар катары караган [Мураталиев, Турсунов , 1961, 35]. Бул маселеде да биз Ч.Хидированын пикирине кошулабыз. Бул да туура эмес, анткени де, эле, эмес, бейм сыяктуу жардамчы сөздөр чакчыл этиш, кыймыл атооч жана атооч сөз түркүмдөрү баяндоочтук позицияда келгенде деле катыша берет: Биздики элден обочо, жалгыз тамдын түбүндөгү кара үй эле . (баяндоочтук позицияда келген зат атооч) (М.Э.). Устага балтамды таштадым эле , таптаса, балтамды алганча тегирменге мына бул буудайды жүгүртө келейин дедим (жакчыл этиш) (Т.С.). Сен келгенче эле (чакчыл этиш) алар кетип калышты [Хидирова , 2006, 22]. Кыргыз тилиндеги атоочтуктар 1980-жылы жарык көргөн «Кыргыз адабий тилинин грамматикасында» бир топ такталып берилген. Анда буга чейинки грамматикаларга караганда атоочтуктарды уюштуруучу формалар такталып, алардын табиятын толугураак камтыган төмөнкүдөй аныктама берилген: «Грамматикалык жагынан этиштик касиетке да, атоочтук (сын атоочтук жана зат атоочтук) касиетке да ээ болгон жана кыймыл-аракетти заттын белгиси катарында көрсөткөн этиш сөздөр атоочтук деп аталат» [ 1980, 421-422]. Бирок бул аныктама дагы тактоону талап кылат. Анткени атоочтуктар грамматикалык жактан бир мезгилде үч тараптуу мааниге. Аныктамада белгиленгендей, этиштик да, сын атоочтук жана зат атоочтук мааниге ээ болбостон, эки тараптуу - кыймыл-аракеттик- белгилик же кыймыл-аракеттик-заттык мааниге гана ээ болот. Ал эми атоочтук формалар катары көпчүлүк эмгектерде белгиленген -ган, -ар, -бас, -оочу/-уучу жана –а, -е (й) + элек , ошондой эле, атоочтуктун татаал түрлөрү катары -а,-е (й); -ып, -п + турган, жаткан, жүргөн жана кош сөз түрүндөгү атоочтуктар көрсөтүлгөн. С. Давлетов, С.Кудайбергеновдун «Азыркы кыргыз тили» аттуу окуу китебинде буга чейинки грамматикаларда бериле элек -гыдай формасы да атоочтук форма катары көрсөтүлөт. Биздин оюбузча, Ч.Хидирова: «аталган форманы, ошондой эле кээ бир илимий эмгектерде [Давлетов, Кудайбергенов , 1980, 183] атоочтуктун татаал формасы катары берилип жүргөн -гандай формасын да семантикалык жана грамматикалык жагынан нагыз жана функционалдык атоочтуктардан айырмаланган окшоштуруу, салыштыруу, болжолдоо маанисиндеги атоочтуктардын формасы катары бөлүп кароо туура болчудай. Биринчиден, -гыдай, -гандай формалары аркылуу түзүлгөн атоочтуктарда дайыма окшоштуруу, салыштыруу оттеногу басымдуу болот. Бул жагынан алар сын атоочко жакындашат, бирок сын атооч боло албайт, себеби кыймыл-аракеттин динамикалык белгиси бир аз солгун тарткан абалда болсо да сакталып турат. Мисалы: Башын жара чапсаң да, жүктеу/скачать 2,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|