Республиканская научно-познавательная газета "Білім айнасы"
Хакимбаев Максадкул Ирискулович
жүктеу/скачать 0,74 Mb. Pdf көрінісі
|
457 журн Сбор
| Хакимбаев Максадкул Ирискулович
Туркестанская обл Сайрам ауданы №64 Ш.Рашидов атындағы ЖОМ математика пәні мұғалімі.
Қарапайым адамдар үшін оларды қоршап тұрған заттардың пішіні маңызды рөл атқарды. Пішіні мен түсі бойынша олар жеуге болатын саңырауқұлақтарды жеуге жарамсыз, құрылысқа жарамды ағаш түрлерінен тек отынға, ащы дәмді жаңғақтарға және т.б. олар үшін допқа ұқсас кокос жаңғағы ерекше дәмді болып көрінді. Әрине, геометриялық фигураларға арналған арнайы атаулар болған жоқ. Олар: «кокос сияқты» немесе «тұз сияқты» және т.б. осылайша, айналасындағы әлемді игеріп, адамдар қарапайым геометриялық фигуралармен танысты. Ежелгі уақытта дөңгелек денелер адамды қызықтырды. Ежелгі Египетте әйгілі Египет Пирамидаларын салу үшін әлі техникалық құрылымдар болған жоқ. Тіпті үлкен тас блоктарды қолмен тегістеуге тура келді және оларды дөңгелек бөренелер көмегімен жылжытты. Егер сіз басында және соңында бірдей қалыңдығы бар ағаш бөлігін алсаңыз, домалату оңайырақ екенін байқайсыз. Сондықтан адамдар ең маңызды денелердің бірі – цилиндрмен танысты. Мұз айдындарында жүк тасымалдау өте қиын болды, өйткені ағаш бұтақтарының салмағы көп болды. Жұмысты жеңілдету үшін олар магистральдардан жұқа дөңгелек пластиналарды кесіп тастап оңай айналдырып және олардың көмегімен жүктерді сүйрейтін болды. Осылайша алғашқы доңғалақ пайда болды. Өкінішке орай, доңғалақтың тікелей өнертапқышы белгісіз. Еңбектену барысында адамдар әртүрлі фигуралармен танысты. Ежелде пайда болған моншақтар сфералық, білезіктер мен сақиналар шеңбер түрінде болды. Ежелгі шеберлер қола, алтын, күміс, асыл тастарға әдемі пішін беруді үйренді. Сарайларды бояған суретшілер де шеңберді де қолданды. Қыш дөңгелегін ойлап тапқаннан бері адамдар дөңгелек ыдыс – аяқ, құмыралар, амфоралар жасауды үйренді. Дөңгелек және ғимараттарды қолдайтын бағандар болды. Мысырлықтар мен вавилондықтардың математикалық білімі бір-бірінен алшақтап, практикамен тексерілген ережелер жиынтығы болды. Ежелгі Грецияда
«Білім айнасы» 2021 ж.
16 барлық шашыраңқы білім жүйеге әкелді, геометрия ғылым ретінде тез дами бастады. Тек Ежелгі Грецияда ғана «шеңбер» өз атауын алды, грек тектес геометриялық фигуралардың барлық дерлік атаулары, геометрия сөзінің өзі сияқты («гео» – жер, ал «метрио» – өлшеу). Алайда, бұл сөздер орыс тіліне тікелей грек тілінен емес, латын тілі арқылы енген. Ежелгі Грецияда фигуралардың көптеген қасиеттері, соның ішінде шеңбер мен шеңбер теорема түрінде тұжырымдалып, дәлелденді. Геометриялық фигуралардың қасиеттері туралы ғылым ретінде грек ғалымы Евклид (б.з. д. III ғ.) өзінің «Бастау» кітабында ұсынды. Көптеген ғасырлар бойы осы кітап жастардың геометрияны зерттейтін жалғыз оқу кітабы болды. Тіпті қазір, біздің уақытта, оқулықтар Евклидтің «Бастау» еңбегінен жазылған. Шеңбер мен дөңгелек - жалпақ фигуралар. Біз үш өлшем әлемінде өмір сүріп жатырмыз. Егер олар кеңістікке енсе, шеңбер мен дөңгелек қандай геометриялық денеге айналады? Бұл сфера мен доп. «Сфера» – грек сөзінен шыққан «сфайра», аудармада – «доп». Сонымен қатар, кеңістіктің геометриясы басқа дөңгелек денелерді қарастырады – бұл «цилиндр» (грекше «цилиндр» сөзінен шыққан, «ролик», «мұз айдыны» дегенді білдіреді) және «конус» (грекше «конос» сөзінен шыққан, «қарағай конусы» дегенді білдіреді). Дөңгелек денелердің ішіндегі ең маңыздысы доп болды. Сонымен, Ежелгі Грецияда шеңбер мен дөңгелек кемелдіктің тәжі болып саналды. «Әр нүктеде шеңбер бір-біріне сәйкес келеді, бұл оған өздігінен қозғалуға мүмкіндік береді». Шеңбердің Бұл қасиеті дөңгелектің пайда болуына түрткі болды. Қазақтың түрмысындағы бүйымдарын, өрнек эшекейінің қай-қайсысын алып қарасақ та шеңберлі, дөңгелекті, цилиндр формалы заттарды көруге болады. Жер, күн, киіз үй, шаңырақ, ошақ, қазан, қақпақ, әр түрлі әшекей бүйымдар, садақ, қалқан барлығы шеңбер, дөңгелек. Алдымен бүл геометриялық фигураларға анықтамалар беріп көрелік: Жазықтьқтағы қандай да бір нүктеден бірдей R қашықтықта орналасқан барлық нүктелер жиынын шеңбер деп атаймыз. О нүктесі шеңбердің центрі деп, R шеңбердің радиусы деп аталады. Шеңбердің кез-келген екі нүктесін қосатын кесінді хорда деп аталады, ал центрі арқылы өтетін хорда диаметрі деп аталады. Әрбір хорда өзінің үштарымен шеңберді екі бөлікке бөледі. Бұл бөліктер осы хордаға керілген доғалар деп аталады. Шеңбердің жазықтықпен бөлінген бөлігі дөңгелек деп аталады. Тәжірибелерден шеңбер ұзындығының оның диаметріне қатынасы тұрақты сан екені анықталған. Бұл сан π деп аталады. Оның мәні 3,14-ке тең. Теориялық талдау негізінде ең алғаш π санын есептеген Архимед (б.э.д. Зғ.). Сондықтан бұл сан Архимед саны деп аталады. Шеңбердің центрден бірдей қашықтықтағы нүктелерден тұратын қасиеті көп жағдайларда пайдаланылады. Қазақ халқы Архимед санын білмесе де шеңбердің диаметрі арқылы ұзындығын немесе ұзындығы арқылы диаметрін тауып, өздері тұтынатын заттарды қалай жасай білген деген сұрақ туады.
|