Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Жеке адамды зерттеудің мақсат
жүктеу/скачать 1,59 Mb. Pdf көрінісі
|
Ташкенбаева Жалпы психология
| 1.
Жеке адамды зерттеудің мақсат - міндеттері және оның қоғамдық мәні. Адамдарды зерттейтін ғылымдар ішінде психологияның алатын орны айрықша және ол – адамтану ғылымдары жүйесіндегі жетекші пән. Психологя адамның даралық сипаттарын қарастырады, оның кісілік қасиеттерін өрістетуді мақсат етіп қояды. Табиғаттағы ақыл - оймен сана иесі - адамның өзіндік сипат белгілері – оның еңбектену әрекеті нәтижесінде материялдық игіліктерді өндіретіндігі, дыбысты анық сөйлеу тілі арқылы қарым - қатынас жасап, әлеуметтік ортада тіршілік ететіндігі. Осындай белгілеріне байланысты адам хайуанаттар дүниесінен ерекшеленіп, эвалюциялық дамудың ең жоғары сатысына көтеріледі. өзін қоршаған ортаға белсенді түрде ықпал етіп, дүние сырын танып білу иесіне (субъектіге ) айналады. Адам бойындағы даралық қасиеттер оның өзгелерге қарым - қатынасынан байқалады. Осы тұрғыдан алғанда, жаңа туған нәресте де, ересек адакм да ақыл – есі ауысқан жынды да дара адам (индивид) болып саналады. Осындай ерекшеліктерімен қатар қалыпты дамыған, өмір тәжірибесі мен өзіндік қасиеті, әлеуметтік ортада өз орны бар адам жеке адам деп аталады. Жеке адмның азаматтық, ксілік, тұлғалық қасиеттеі болады. Жеке адам қоғамдық өмірде тіршілік етіп, өзге адамдармен қарым - қатынас жасайды. Осындай іс - әрекеттеріне сәйкес жеке адманың тұлғалық сипаттары сомдалады, қадір - қасиеттері қалыптасады . Жеке адамның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс - әрекеттегі белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. Адам белсенді қимыл - әрекеті оның мінез құлқынан, ниет - тілегі мен бағыт - бағдарынан айқын байқалады. Ниет - тілектері адакмның тіршілігінен, іс - әрекет түрлерінен, әлеуметтік ортада атқаратын қызметі мен ісінен айқын көрінеді. Сөйтіп жеке адамның ішкі дүнийсінің сыры, жан сарайы, психикасының даралық ерекшеліктері сыртқа бөлініп тұрады. Сыртқы нәрселермен тіршілік ететін орта әлеуметтік жағдайлармен ыңғайласып, адмға жанама түрде әсер етеді де оның психикасын дамытады. Адамның тіршілік ортасы үнемі өзгеріп те, өзгертіліп те отырады. Жеке адм бойындағы сапалық ерекшеліктерімен оның психологиялық дара өзгешелігін білдіретін қасиеттер - темпераментімен мінезі, психикалық процестерді басынан кешіруі, сезім күйлері мен !с - қимылы және қабілеті бірдей адам жоқ. Даралық сапалар тарихи қалыптасып, жеке адамның кісілік қасиеттерін құрайды. Әрбір адамның мінез - құлық ерекшеліктері де әеуметтік ортада дамып жетіледі. Сондықтан, біз жеке адамды қоғам мүшесі ретінде санап, оның әлеумет өміріне ықпал етіп отыратын белсенділік әрекетінде ескереміз. Мінез бітімі, темперамент ерекшеліктері, ақыл - ой сапасы, қызығуының басты бағыты әрбір адамның өзіндік психологиялық тұрақты бейнесін жасайды. Әртүрлі құбылмалы жағдайларда адамның бір қалапты бейнесін осындай тұлғалық қасиеттері көрсетеді. Сондай - ақ мұндай, тұақты қасиеттер жеке адамның жан дүниесі құрылымындағы даралық тұлғаныда бейнелейді. Адам бойындағы тұлғалық қасиеттер қоғамдық тәрбие нәтижесінде өзгеріп те, жаңа сапаларға ие болып та отырады. Жеке адамның тұлғалық сипаттарында ерекше байқалатын екі түрлі ерекшелік бар. Оның бірі - әрбәр адамның құрылымы мен жеке басындағы даралық сипаттар. Бұл – 40 40 адамдардың типтік мақсаттарымен байланысты теориялық мәселе. Екіншісі – сол типтерден туындайтын және жеке басқа бағынфшты азаматтық ерекшеліктер. Бұл мәселе осы заманғы психологияда айрықша маңызды деп саналатын биологиялық және әлеуметтік факторларға негізделе отырып қарастырылады. Биологиялық фактор – адамға туа берілетін табиғи анатомиялық және физиологиялық қасиеттер, ал әлеуметтік фактор – адамның дамып жетілуіне тіршілік ортасының, қоғамның, тәлім - тәрбие істерінің әсері. Осы екі фактор адамның психикалық дамуында бірін - бірі толықтырып отырады. Адамның өзіндік психологиялық сипатын зеттеуде ерекше орын алатын іс - әрекет түрі – оның белсенділігі. Белсендіоік іс - әрекетпен, оның бағдар - мақсатымен, өмір тіршілігімен тығыз байланысты. Іс - әрекеттің белседі болуы жайында психологияда әралуан көзқарастармен пікірлер бар. Соның бірі – Австрия ғалымы З.Фрейдтің пікірі. Ол адамның белседілігі инстинктті әрекеттеріне, соның ішінде жыныстық еліктеу мен өзін - өзі сақтау инстинктіне байланысты дейді. Адам мұндай инстинкттерге шек қойып, оларды тежейді, өз бойындағы күш – қуатын сақтап, оны басқа мақсаттарға, мәдени қажеттіліктерін өтеуге жұмсайды. Сөйтіп, ол өз мінез - құлқын саналы түрде басқарады. Алайда Фредпен оны жақтаушы зерттеушілер адамның белсенділігі сол жыныстық еліктеудің шеңберінен шы,а алмайды деп, “Эдип конплексі” дейтін мәселе көтеріп, ерте замндағы грек жазушысы Софоклдың “Эдип патша” атты шығармасының сарынын уағыздады. Ғылыми зерттеулерінде кемшіліктер болғанмен де, Фрейдтің адам бойындағы белсенділік әрекеттің табиғи әрі биологиялық құбылс екенін дәлелдеп беруінің өзі - айтарлықтай жаңалық. Дегенмен, оның белсенділік әрекетінің қозғаушы күші жыныстық қатынастарға сәйкес дамиды дейтін пікірін көптеген шетелдік рсихолгтар орынсыз деп санады. Атап айтатын болсық, А.Кординер, Е. Фромм, К. Хорни т.б. Фрейд көзқарасының кемшілігін ашып көрсете алмаса да, өздерінше “жаңа фрейдизм” деген ағымды тудырады. “Жаңа фрейдизм” ағымы адам тіршілік еткен ортасына тәуелді болып, сол ортаға бейімделгіш келеді деп санады. “Жаңа фрейдшілердің” ойынша, тіршілік ортасына бейімделген адам әлеуметтен өзінің ғашығн іздейді, соған ұмтылады, билік үшін күресте беделге ие болады, адамдар тобының ырқына көніп, мақсатына жетуге талпынады. Хорни адам қоғамнан аулақ болып, ғшымен мұңдасып, оңаша сырласқысы келеді, дейді. Сөйтіп, “жаңа фрейшілдер” адмның белсенділігін асыра дәріптеп, оған мистикалық өң береді. Ал шын негізінде адамның белсенділік іс - әрекеттері ғылыми – материялистік тұрғыдан қарастырылуы керек болытн. Белсенділік әрекет адамның қажеттіліктерін қанағаттандырп, мұқтаждықтарын өтеу әрекеттерімен ұштасады. “Қажеттілік” дегенді қалай түсінеміз ?. Қажеттлік - адам белсенділігінің негізгі себебі және іс - әрекетке итермелеуші күш. Қажеттілік қоғамдық тәлім тәрбие ықпалымен қалыптасып, адамның материялдық, рухани қоғамдық мұқтаждықтарын қанағаттандырады. Мұндай қанағаттандыру қоғамдық - даралық сиратта болып, қажеттілік тектік белгісіне орай тадиғи және рухани мәдени, ал сол заттарлы ұстап тұтыну сипатына қарай материялдық және рухани қажеттіліктер болып бөлінеді. Материялдық - заттық қажеттіліктерге тамақ, киім – кешек, тұрғын үй, тұрмыс заттары жатады. Рухани қажеттілік адамның басқа адамдармен әңгімелесіп пікір алмасу, білімін көтеріп, кітап, газет, журнал оқуы, өнер түрлерін үйренуі т.б. мұтаждықтарын қанағаттандыру арқылы жүзеге асады. Қажеттліктер тегі мен адам санасының тарихи дамуына орай және оларды тұтыну объектісіне сәйкес түрлі - түрлі болып бөлінеді. жүктеу/скачать 1,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|